Mavzu: XX asrning oxirlaridagi xalqaro munosabatlar va SSSRning parchalanishi 1. SSSRda inqirozning kelib chiqishi 2. Ittifoq tarkibidagi davlatlarning mustaqillik sari qilgan harakatlari 3. SSSRning tugatilishi xalqaro munosabatlarga tasiri

Taraqqiyot va qayta qurishni jadallashtirishga harakat qilayotgan Gorbachev va uning tarafdorlari mamlakatda bu o’zgarishlarni amal ga oshirish uchun dunyoning eng yirik mamlakatlari: AQSH va uning ittifoqchilaridan va XXRdan qurollanish sohasida orqada qolib ketmaslik uchun sarflanayotgan xarajatlarni kamaytirmay erisha olmasligiga qattiq amin bo’ldilar. Gorbachev tan olishicha, "mudo faa xarajatlari xalq xo’jaligining deyarli barcha tarmrkdaridan hayot sharbatini sipqorayotgan edi". SHuning uchun yangilangan so vet rahbariyati xalqaro keskinlikni va qurollanish poygasini to’xtatishga chaqiriqlarni faollashtirdi. Bu yo’ldagi asosiy narsalar Gorbachevning 1986 yil boshidagi qurollarni qisqartirish tug’risidagi keng mikyosdagi takliflari, uning KPSS s’ezdidagi urushda ham, qurollanish poygasida ham g’oliblar bo’lmasligi xaqidagi nutqlari, uning AQSH va boshqa yirik mamlakatlar rahbarlari bilan uchrashuvlari bo’ldi. SSSRdagi yirik harbiy xarajatlar zarurligi haqidagi shubhalarni Havo hujumiga qarshi mudofaa tizimi tomonidan xorijiy samolyotning Qizil maydongacha uchib borganining payqalmagani hamda Afg’onistondagi urushning be’mani va kelajagi yo’qligi kuchaytirdi. SHu narsa ayon bo’ldiki, SSSRning yuksak texnologiyalar sohasida qoloqligi o’sib borayotgan bir paytda AQSH tomonidan boshlangan yangi qurollanish poygasiga qo’shilish o’z joniga qasd qilish bilan barobar edi. Siyosiy Byuro mamlakatning tinkasini quritgan konfrantatsiya qarama-karshilikni to’xtatishning radikal (keskin) choralarini izlashga majbur bo’ldi. Mamlakat raxbariyati sovet qo’shinlarini Afg’onistondan chiqarishga rozi bo’ldi, dunyo mamlakatlarini harbiy sohalarda aql-idrok bilan ish yuritishga da’vat etdi, "nol variant", ya’ni Evropada Buyuk Britaniya va Frantsiya raketalari saqlanib qolgani xolda, SSSR va AQSHning o’rta va qisqa masofaga uchiriladigan raketalarining yo’q qilinishiga rozilik bildirdi.

1988 yilning oxirida esa Gorbachev BMTda "umuminsoniy manfaat" va "umuminsoniy konsensusni izlash" (o’zaro kelishuv yo’llarini izlash) ustunligini ma’qullab, barcha mamlakatlar tomonidan yashash tarzining o’z siyosiy va ijtimoiy tartibini tanlash erkinligi" haqida Bayonot berdi. Bu, mohiyatan, nafaqat sotsializm manfaatlarining milliy manfaatlardan ham ustunligi tug’risidagi "Brejnev doktrinasi"dan, balki "proletarcha baynalmilalchilik" va SSSRning lenincha-stalincha dunyoviy maqsadidan ham butunlay voz kechishni bildirar edi. 1989 yil 15 fevralda sovet qo’shinlarining Afg’onistondan chiqarilishi, keyinchalik SSSRning Evropaning ko’pgina mamlakatlarida "real sotsializm"ni qulatgan voqealarga aralashmaganligi hamda 1988 yil oxirida AQSH bilan sovuq munosabatlar urushini tugatish haqida kelishib olinishi bu bayonotlarning naqadar jiddiyligidan dalolat berardi. Kommunistlarning bir butun bo’lgan buyuk maqsadining bir qismidan (bu maqsad yo’lida SSSR yaratildi va rivojlantirildi) uning rahbariyati tomonidan voz kechildi: ideokratiya (mafkura ustunligi) kemtik bo’lib qoldi. Endi o’tkirlashgan inqiroz tufayli zaiflashtan SSSR Evropa va boshqa qit’alarda sovuq urush tufayli o’z ahamyyatini yo’qotgan pozitsiyalarini saqlay olmas edi. Bu ma’lum xarajatni ham talab qilardi. "Sovuq urush" tufayli Ittifoqchilarni qo’llab-quvvatlash be’maniligini anglagan sovet rahbariyati ularga yordam berishni to’xtatdi va ittifoqchilardan mahrum bo’ldi. O’zaro Iqtisodiy Yordam Kengashi (O’IYOK) va Varshava SHartnomasi Tashkiloti (VSHT) o’z mavqeini yo’qotdi va a’zolarining qaroriga ko’ra tarqatib yuborildi. Sovet Qurolli Kuchlari qisqara boshladi. Strategik hujumga mo’ljallangan qurollarni qisqartirish tug’risidagi yangi kelishuvlar tuzildi. Mamlakatning zayflashgani va qayta qurish uchun vaqtdan yutishga intilish muzokaralarda ikir-chikirlarni muhokama qilishga imkon bermas edi.

SHuning uchun Gorbachev SSSRda hali ko’pchilik tomonidan tanilmagan va tan olinmaganlar bilan kurashda ko’pincha ularga yon berardi. Yevropa va, umuman, butun sayyora aholisi esa o’n yillar davomida boshidan kechirayotgan dunyo yadro urushidan qo’rquv va vahimadan xalos bo’ldi. Mamlakat ichkarisida tinchlikparvarlik obro’sining tushib ketishiga qaramay, Gorbachevning xalqaro maydonda obro’si oshib ketdiki, u 1990 yilda "Nobel" mukofotiga sazovor bo’ldi. Bu SSSR dunyoning eng boy mamlakatlaridan qayta qurishni amalga oshirish uchun bir necha milliard dollarni qarzga olish imkonini berdi. SHu bilan bir paytda, 1989 yil kuzidan 1990 yilning yozigacha mamlakatda, ayniqsa, Moskva va boshqa yirik shaharlarda turli liberal- demokratik guruhlarning fuqarolarning huquq va erkinliklarini talab qiluvchi va KPSSning mafkuraviy-siyosiy monopoliyasiga e’tiroz bildiruvchi miting va namoyishlari soni oshib boraverdi. Ularda konservatorlar tanqid ostiga olinar va Gorbachevni esa qayta qurish samaradorligi pastlitida ayblashar edi. Birinchi may namoyishlarida Qizil maydonda ko’pchilik "Yo’qolsin KPSS!" "Gorbachev iste’foga!" kabi shiorlar bilan chiqdi. Bir qator mintaqalarda aholi turmushi yomonlashishiga qarshi yirik stachka (ish tashlash)lar bo’lib o’tdi. Hamma joyda kooperativ va xususiy korxonalar paydo bo’la boshladi. Ba’zi norasmiy tashkilotlar partiya va siyosiy harakatlarga aylantirildi. Radikallarni qo’llab-quvvatlovchi ommaviy axborot vositalari ta’siri oshib bordi. Iqtisodiy va siyosiy xilma-xillikning fuqarolar tomonidan amalga oshirilishi "real sotsializm" doirasidan chiqib ketar, ijtimoiy taraqqiyot yo’nalishi liberal-demokratik tus olar va qayta qurish tashabbuskorlarini yanada ilg’orroq bo’lishga majbur etardi. May oyida SSSR Xalq deputatlari s’ezdi Konstitutsiyadagi KPSSning rahbarlik roli tug’risidagi modtsani bekor qilishga majbur bo’ldi.

Bunga javoban, Siyosiy Byurodagi mo’’tadil "yangilanganlar", Markaziy Qo’mitadagi, partiya va davlat apparatidagi, generallar orasidagi g’azablangan konservatorlar faollashdi. Turli partiyalarning, xususiy mulk va bozor munosabatlarining paydo bo’lishi, Konstitutsiyadan KPSS ustunligi tug’risidagi moddaning olib tashlanishi konservatorlar tomonidan SSSR asosiy maqsadining ikkinchi qismidan ham voz kechishdek qaror qabul qilindi. Siyosiy Byuro va MQdagi 1990 yilgi kelishmovchiliklar Bosh kotibni daxlsizlikdan mahrum qilib, ayni paytda, oligarxiyani falajlab, uning parchalanishini boshlab berdi. KPSSda tarqoqlik yuzaga keldi: ba’zilar "printsiplardan voz kechish''ni xohlamas, ikkinchilar esa turlicha talqin qilinuvchi partiya va mamlakatning yangilanish tarafdorlari edilar. Uchinchilar nima qilishlarini bilmasdan, hafsalasi pir bo’lar, ko’pchilik esa partiyani tark etdi. KPSS o’zining obro’sini va ishga layoqatini yo’qotdi. "Real sotsia lizm" mafkurasi, siyosiy tizim va iqtisodiyoti parchalanib ketdi. Susaygan hokimiyatni mustahkamlash borasidagi uzoq va keskin bahs- munozaralardan keyin, 1990 yilda Xalq deputatlari s’ezdi SSSR Prezidenti lavozimini ta’sis etdi va may oyida 60% ovoz bilan bu lavozimga Gorbachev saylandi. Prezidentga aylangan Bosh kotib radikal raqiblarni "do’stona yashash»ga chorlar, ammo ular o’rtasidagi kurash tobora keskinlasha bordi. Birovlarning tashvishi, boshqalarning quvonchi, inqiloblar Markaziy va SHarqiy Evropa mamlakatlarida "real sotsializm"ning qulashi va liberallashtirish bilan mustahkamlanib bordi. Partiyani yangilash yo’li bilan kuchlarni islohotlarga safarbar qilish va mamlakatni birlashtirishga intilib, Gorbachev 1990 yil iyulida KPSSning XXVIII s’ezdini o’tkazishga muvaffaq bo’ldi. Eltsin va boshqa radikallar partiya saflarini tark etishdi. Mo’’tadil "yangilanganlar" esa konservatorlar qarshiligini bartaraf etib, SSSR asosiy maqsadining ikkinchi qismini qayta ko’rib chiqib, marksizm-leninizm kontseptsiyasini nafaqat xalq ommasiga,