XX asr boshlarida dunyodagi xalqaro munosabatlar va birinchi jahon urushi Reja: 1. XIX asr so’nggi choragi - XX asr boshlarida xalqaro munosabatlarning umumiy xususiyatlari. 2. «Uch imperator ittifoqi» va «Uchlar ittifoqi». 3. «Antanta ittifoqi» ning tashkil topishi. 4. Xarbiy - siyosiy ittifoqlar o’rtasidagi rakobat va Bolkon urushlari 5. Birinchi jahon urushining kelib chiqish sabablari. 6. Urushning boshlanishi va german armiyasining Fransiyaga hujumi. 7. 1914 yilda Rossiya armiyasining hujumi. 8. German armiyasining 1914 yilda olib borgan urushlari va «yashin tezligi»dagi urush rejasining barbod bo‘lishi. 9. AQSH ning urushga kirishi. 10. To‘rtlar ittifoqining mag‘lubiyati, urushning yakuni,

XIX asr so’nggi choragi - XX asr boshlarida xalqaro munosabatlarning umumiy xususiyatlari . XIX asrning so’nggi choragi - XX asr boshlarida xalqaro vaziyat keskinlashdi. Buni XIX asr 70 - yillaridan boshlab dunyo mamlakatlarida ruy bergan chukur o’zgarishlar, ularning ijtimoiy - iktisodiy jixatdan notekis rivojlanishi keltirib chikarmokda edi. 50 yilga yakin vakt davomida dunyo axolisining soni 1,3 dan 1,7 mlrd. kishiga, sanoat ishlab chikarishi xajmi 5 marotabaga, savdo xajmi 4 marotabaga oshdi. Transport va aloka vositalarining yanada takomillashuvi, tovar va pul almashinuvi, xalklar o’rtasidagi alokalarni mislsiz ravishda kengaytirdi. Bu esa sivilizasiyalar o’rtasidagi ayrim farklarni chetlab utilishiga va ularning umumiyligini kuchayishiga imkon berdi. Ushbu jarayonda Shimoliy Atlantika mintakasi axoliyey uzining moddiy va ma’naviy kadriyatlari va ichki ziddiyatlari bilan yetakchilik kildi. Xalqaro munosabatlarning rivojini dunyo resurelaridan samarali foydalanish uchun xalklarning xamkorlik kilishi va ularning shaxeiy extiyojlarini kondirish uchun bo’lgan xarakati yanada murakkablashtirdi. Davlatchiligiga ega bo’lgan xalklar nafakat uzining resurelaridan samarali foydalanishda balki uz davlatchiligiga ega bo’lmagan xalklarni talash va ekspluatasiya kilishda ustunlikka ega bo’lganlar. Angliyadan keyin Yevropaning bir kator davlatlari, AKJII va Yaponiya industrial ishlab chikarishga utib dunyo taraqqiyotida muxim rol uynay boshladilar. Bu mamlakatlarning sanoatlashuvi ularning ijtimoiy - iktisodiy kurinishini o’zgartirib, boshka mamlakatlarning tarkkiyotiga ulkan ta’sir utkazdi. Chetdan sanoat maxsulotlarining kirib kelishi sanoatlashmagan maxalliy ishlab chikarishni izdan chikargan va xududni xom ashyo zaxirasiga aylantirilishiga olib kelgan. Xom ashyo manbalarini, tayyor maxsulotlar sotiladigan bozorlarni kulga kiritish uchun sanoati rivojlangan mamlakatlar kuroldan foydalanish orkali zaif mamlakatlar ustidan uzlarining xukmronligini urnatgan. XX asrning ikkinchi un yilliklari boshida ushbu (Rossiya va Avstriya - Vengriyadan tashkari) mustamlakalarni Osiyo va Afrika xisobidan 25,7 dan 50 mln. kv. km. ga kegaytirdilar. Ko’pgina L, mamlakatlar (Xitoy, Eron, Usmoniylar imperiyasi) buyuk davlatlarning yarim mustamlakasiga aylantirildi, u yoki bu darajada tobe

ettirildi (Bolkon davlatlari, Lotin Amerikasining ayrim davlatlari, Portugaliya va boshkalar). Bu esa buyuk davlatlar bilan Usmoniylar imperiyasi, Eron, Serbiya, Meksika, Venesuela, Kuba, Xitoy, Misr, Efiopiya o’rtasidagi keskinlarga sabab bo’ldi. Industrial davlatlar xam juda notekis rivojlandilar va ular o’rtasida xam ziddiyatlar kelib chikdi. 1914 yilga kelib Angliya sanoatdagi xukmronligidan maxrum etilib, sanoat ishlab chikarish xajmi buyicha AQSh va Germaniyadan keyingi uchinchi uringa tushib koldi. U uz mustamlakalarini Angliya, Fransiya xisobiga kengaytirib Sharkka kirib bordi va Rossiya manfaatlariga xavf soldi. Fransiya sanoat soxasida Germaniyadan ortda kolayotgan bo’lsa xam kirk yil davomida uz mustamlakalarini 11 marotaba oshirishga muvaffak bo’ldi. Avstriya - Vengriya esa Janubi-Sharkni Yevropada ta’sirini kuchaytirib Rossiya manfaatlariga xavf soldi. Sanoatlashayotgan Italiya, Fransiya va Avstriya - Vengriya xisobidan O’rta Yer dengizi xavzasida uz ta’sirini kuchaytirishga va Shimoliy Afrikada mustamlakachilik imperiyasiga asos solishga xarakat kildi. Sanoat soxasida ortda kolayotgan Rossiya Bolkondagi ta’sir doiralarini kengaytirib Avstriya - Vengriya bilan tuknash keldi, O’rta Osiyo va Uzok Sharkdagi boskinchilik xdrakatlari Angliyaning va jadal ravishda sanoatlashayotgan yosh Yaponiya davlatining manfaatlariga xavf tugdirdi. AQSh XX asr boshlarida dunyoning o’a eng kudratli davlati sifatida butun Amerika kitasida xukmronlik kilishga da’vogarlik kildi. Ispaniya va boshka zaif mamlakatlarning mustamlakalarini tortib olib Janubi-Sharkni Osiyoga kirib keldi. Buyuk davlatlarning bosib olish va uz ta’sirini kengaytirish, dunyoni bo’lib olish va kanta bo’lib olish uchun kurolli kuchlardan foydalanish davri publisistlar tomonidan yangi imperializm deb nomlandi. XX asr boshlaridan moliya oligarxiyasi ishlab chikarishda bozor va bankda uzining xukmronligini urnatdi. Moliya oligarxiyasining talablariga millatning manfaatlari sifatida karaldi Imperializmning goyaviy asoschilari shovinizmni uz millatini boshkalar dan ustun kuyib, kuyi millatlarga nafratni kuchaytirdi, ularni ezishga va xatto butunlay yukotishga xarakat kildi.

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida xalqaro munosabatlarning uziga xos belgilaridan biri bu jamoatchilikning ya’ni fukarolarning xukuk va erkinliklarini kengaytirilishi bilan davlatlar tashki siyosatiga partiyalar va ommaviy xarakatlarning mamlakat tashki siyosatidan konikmasligi bir kator nodavlat xalqaro tashkilotlarning paydo bo’lishiga olib keldi. Shunga karamasdan, buyuk davlatlar yangi xududlarni egallash va ularning boskinchiliklariga karshilik kursatayotgan xalklarni bostirishda kurolni ishga soldilar. Shuning uchun kurolli tuknashuvlar va kichik urushlar uzluksiz davom etdi. Lekin Yevropada xukmronlik uchun, mustamlakalar va ta’sir doiralarini bo’lib olish uchun buyuk davlatlar o’rtasidagi ziddiyatlar kuchayib birinchi jaxon urushiga olib keldi. «Uch imperator ittifoqi» va «Uchlar ittifoqi» 1871 yilda Germaniya imperiyasining paydo bo’lishi, urushda Fransiya ustidan galaba kozonib, uni zaiflashtirilishi, Italiya birlashtirilishining nixoyasiga yetishi Yevropadagi vaziyatni tubdan o’zgartirib yubordi. Germaniya Yevropada O’z xukmronligini urnatishga, zaif Fransiyaga bosim utkazib, uni ittifoqchilaridan maxrum etishga va tor - mor kilishga xarakat kildi. Germaniya imperiyasining kansleri bo’lgan O.Bismark Rossiya va Fransiyaga karshi bir vaktda urush olib borishni Germaniya uchun xalokatli deb bildi. Shuning uchun u franko - rus ittifoqchiligiga karshilik kilib keldi. Rossiya 1870 - 1871 yillardagi urushda Germaniyaga nisbatan betaraf turganligi bone Fransiya maglubiyatga uchragandan sung Krim urushida unga yuklatilgan cheklovlarga amal kilmay kuydi. U Usmoniylar imperiyasiga yangidan urush boshlashga tayyorgarlik kurib, Angliyani bezovta etayotgan O’rta Osiyo yurishni davom ettirdi. Rossiya xukumati Germaniya bilan yaxshi musnosabatlarni saklanib kolinishidan manfaatdor bo’lib, Avsriya - Vengriyaning betarafligini ta’minlashga xarakat kildi. Imperator Aleksandr II, Vilgelm I va Frans - Iosiflarning kator uchrashuvlari va Gorchakov, Bismark va Andrashi o’rtasidagi muzokaralar natijasida 1873 yil kuzida «Uch imperator ittifoqi» nomini olgan bitim imzolandi. Ittifoqchilar uzaro munosabatlarni tinch yul bilan xal etish, urush xavfi tugilganda xamkorlikda xarakat

kilishga kelishib oldilar. Lekin Gorchakov fransuz elchisiga murojaat kilib Rossiyaga kuchli Fransiyaning zarurligini ma’lum kildi. Yevropa davlatlari Germaniyaning yana kuchayishini va Fransiyani esa zaiflashuvini istamadilar. «Uch imperator ittifoqi» 1887 yilgacha amal kildi, lekin u ishtirokchilarning umidlarini oklamadi. Germaniya xukumati 1875 va 1887 yillarda Fransiyaga urush boshlab uni tor - mor etishga urindi. Bunda u Angliya va Fransiya o’rtasida mustamlakachilik borasidagi rakobat tufayli Angliya kushilmaydi va Bolkon, O’rta Osiyo muammolari bilan band bo’lgan Rossiya xam betaraf turadi deb ishonmovda edi. Lekin birinchi safar xar ikkala davlat, keyingi safar esa Rossiya Germaniyaning rejalariga karshi chikdi. Lekin shu bilan birga Rossiya Germaniya bilan ilik munosabatlarni saklab kolishga xam xarakat kildi. Chunki u O’rta Osiyo, Eron, Garbiy Xitoy va Afgoniston masalasida Angliya bilan chukur ziddiyatda edi. Shu sababli 1877- 1878 yillardagi rus-turk urushida Angliya Rossiyaning manfaatlariga va Bolkonda uning xukmronligini urnatilishiga karshi bor kuchini ishga soldi. 1881 yilda zaiflashib kolgan «Uch imperator ittifoqi» avstro-rus-german shartnomasi bilan mustaxkamlandi. Shartnomaga kura Angliyaning Rossiyaga va Fransiyaning Germaniyaga xujumi chogida ittifoqchilar uzlarining betarafligini saklash majburiyatini oldilar. Lekin shartnomaga umid kam edi. Fransiyani yakkalab kuyishga xarakat kilgan Germaniya Italiyaning Fransiya bilan mustamlakalar borasidagi rakobatini ragbatlantirdi. Germaniya, Avstriya - Vengriya va Italiya 1882 yilda «Uchlar ittifoqi» ni imzoladilar. Bu ittifoq 1915 yilgacha mavjud bo’ldi. Ittifoqchilar Germaniya va Italiyaga Fransiya xujum kilgan takdirda uzaro yordam berish, Avstriya - Vengriya esa betarafligini saklash majburiyatini oldilar. Avstriya - Vengriya va Rossiya o’rtasida urush kelib chikgan xolda Italiya betaraf turishga va’da berdi. Bundan tashkari ittifoqchilardan biriga bir vaktda ikkita davlat xujum kilganda, ular uzaro xarbiy yordam berishni zimmasiga oldilar. Rossiya bilan Avstriya - Vengriya va Angliya o’rtasida O’rta Osiyo, Eron va Bolkon masalasida ziddiyatlar tobora kuchaygan bir vaktda 1887 yilda Germaniya