YER GA ISHLOV BYERISH, HAYDASH USULLARI VA SIFATI Reja : 1. Yyerga ishlov byerishdan maqsad. 2. Yyerga ishlov byerishdagi texnologik jarayonlar. 3. Yyer haydash usullari va sifati.

1. Yerga ishlov byerishdan maqsad Turli shakllarda ishlov byerish jarayonlari o‘simliklar o‘stirishning ilk ibtidoiy davridan byeri amal qilinib kelinadi. Ibtidoiy odam urug‘ni yerga qadash uchun tuproqni qo‘zg‘atish maqsadida asboblardan foydalangan. Ishlov byerish so‘zi (tillage) Anglo-sakson so‘zlari tilianand va teolian so‘zlaridan olingan bo‘lib ishlov byerish, urug‘ sepish uchun tuproqni tayyorlash, yyerni haydash hamda donni etishtirish kabi ma’nolarni bildiradi. Ishlov byerishning otasi sanalgan Jethrotullning ta’kidlashicha puxta yer haydash tuproqni yaxshi bo‘laklarga bo‘lish uchun zarurdir. Ishlov byerish tuproqning asboblar bilan mexanik ta’sir o‘tkazishini nazarda tutadi va yaxshiroq urug‘ etilishi va donlarning keyingi o‘sishi uchun qulay tuproq sharoitini hosil qilishni amalga oshiradi. Yyer ga ishlov byerish tuproqning ishlov byerish natijasidan hosil bo‘lgan jismoniy holatidir. Yyer ga ishlov byerish tuproqning ishlash uchun mos optimal namlik o‘sish yoki urug‘ va kurtak unib chiqishi bilan bo‘sh yumshoq (etilgan) donador va sochiluvchan holati ya’ni ekinlar uchun ideal uru g‘ e k a nidir. Yyer ga yaxshi ishlov byerish donlarning o‘sishi va etilishi uchun qulay jismoniy holatni nazarda tutadi. Yyer ga ishlov byerish tuproqning ikki xususiyatlarini ko‘rsatadi, agregatlarning hajmiy taqsimoti va tuproq yumshoqliligi. Turli o‘lchamdagi tuproq agregatlari nisbiy ulushi tuproq agregatlarining hajmiy taqsimlanishi sifatida ma’lum. Diametri 5 mm hajmdan yuqori bo‘lgan yirik agregatlarning yuqori foizlari sug‘oriladigan qishloq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lsa, kichik agregatlarning yuqori foizlari (diametri 1-2 mm) lalmi qishloq xo‘jaligi uchun maqbuldir. Hosildorlik yoki yumshoqlilik tuproq mulki hisoblanadi qachonki bulutlar quriganda ko‘proq sochiluvchan bo‘ladi. Yaxshi ishlov byerilgan tup-roq bir oz g‘ovaklidir va suv sathigacha bo‘sh g‘ovakchalari bor. Kapillyar va nokapillyar g‘ovakchalar etarli miqdordagi suv va yerkin havo mos ravishda saqlanishi uchun teng mutanosiblikda bo‘lishi kyerak. Yyer ga i shlov byerish quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:

urug‘ning o‘sishi, etilishi va rivojlanishi uchun ideal urug‘ joyini tayyorlash uchun;  oson ildiz kirib tarqalishi uchun tuproqni yumshatish uchun;  tuproqdagi boshqa unib chiq qan o‘simliklarni olib tashlash uchun;  begona o‘tlarni nazorat qilish uchun;  tuproqda yashirinadigan kasalliklar va zararkunandalarni nazorat qilishni , ma’lum darajada y o‘ qotish uchun;  tuproq ning fizikaviy holatlarini yaxshilash uchun;  ildiz mintaqasida havo almashinishini yaxshilash maqsadida;  tuproq haroratini o‘zgartirish uchun;  qattiq tuproq qolipini bo‘zish va g‘ovakliklar engilligini oshirish uchun;  o‘simlik qoldiqlari va qolgan organik moddalarni tuproq tarkibiga qo‘shish uchun;  tuproq yeroziyasini minimallashtirish orqali tuproqni muhofaza qilish uchun;  tuproq namligini saqlab qolish uchun;  samarali yomg‘ir suvi hosil qilish uchun;  tuproqdagi o‘g‘itlar, va pestitsidlarni aralashtirishini ta’minlash uchun;  suv kirishini osonlashtirish va shu tariqa tuproq, suv o‘lchash imkoniyatini oshirish va samarali suv boshqaruvi uchun maydonni bir xil tekislikka keltirish uchun . 1 Yyer ga ishlov byermasdan unda ekin etishtirib bo‘lmaydi. Tuproq o‘simlik ildizi uchun etarli darajada yumshoq bo‘lganda, uning suv-fizik xususiyatlari va mikroorganizmlarning faoliyati yaxshi bo‘ladi. Yyer ni ishlash deganda uni shudgor qilish, tekislash, asosiy ishlov byerish, boronalash, kulьtivatsiyalash, chizellash, mola bosish kabilar tushuniladi. Bir-biri bilan bog‘liq holda o‘tkaziladigan tuproqqa har xil mexanik ta’sir etishlarga yerni ishlash tizimi deyiladi. 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010. р. 286-287

Yyer ishlanganda tuproq (suv, havo, issiqlik va oziq) rejimlarining qulay o‘tishi uchun qulay sharoit yaratiladi, ya’ni haydalma qatlam tuzilishi va uning donadorligi o‘zgaradi; tuproqning quyi qatlamidagi oziq moddalar yuqoriga ko‘tarilib, uning aylanishi davri va mikrobiologik jarayonlar tezlatiladi; begona o‘tlar yo‘qotiladi; organo-minyeral o‘g‘it va ang‘izlar tuproqqa qo‘shiladi; tuproq yuza qatlamida yoki o‘simlik qoldiqlarida yashayotgan ekinlarning zararkunanda va kasallik qo‘zg‘atuvchilari yo‘qotiladi; yerni ekin ekishga tayyorlash egat va jo‘yak olish hamda ekinni parvarish qilishda qator orasiga ishlov byerish; begona o‘tlarni yo‘qotish kabi ishlar bajariladi.

2. Yyerga ishlov byerishdagi texnologik jarayonlar. Yyerni ishlashda quyidagi texnologik jarayonlar amalga oshiriladi: yyer qatlamini ag‘dariladi, aralashtiriladi va yumshatiladi; begona o‘t ildizlari qirqiladi, tuproq zichlanadi, tekislanadi, egat va jo‘yak olinadi. Yyer zaruriyatga qarab yuza haydov chuqurligida yumshatiladi. Haydalma qatlam tuprog‘ini aralashtirish natijasida tuproqdagi organik va minyeral o‘g‘itlar, mikroorganizmlar haydalma qatlamda bir tekis taqsimlanib, tuproq unumdorligini oshiradi. Tuproqni zichlash ya’ni mola bostirilganda kapillyar g‘ovakligi ortadi. Ekilgan urug‘larni pastki qatlamda namlik bilan ta’minlash yaxshi bo‘ladi. Sug‘oriladigan dehqonchilikda yerni tekislashning ekin ekish va uni parvarish qilish uchun ahamiyati katta,bunda sifatli ekish, sug‘orish, parvarish qilish uchun sharoit yaratiladi. Yyer haydalganda ag‘darilayotgan qatlamlar 135 0 -145 0 qiyalikda bir-biriga yonboshlasa, qatlam chala, qatlam 180 0 ag‘darilsa to‘liq ag‘darilgan hisoblanadi. Yyer ni haydash sifati plug ag‘dargich(otval)larining shakliga bog‘liq. Ular vintsimon,ssilindrsimon, yarim vintsimon va madaniy bo‘ladi (1.10 - rasm) .