Y O S H D A V R L A R I P S I X O L O G I K X U S U S I Y A T L A R I   R е ja: 1. Inson  shaxsining  tarkib  topishi  va  psixik  rivojlanishining  sharoitlari. 2.  Psixik  taraqqiyot  va  ta’limning  o’zaro  munosabati. 3.  Yosh       davrlari         psixologiyasi,  yosh  davrlarini  tabaqalash  muammolari.   Psixik  rivojlanish  va  bu  o’zgarishlarga  sabab  bo’ladigan  kuchlar  o’rtasidagi munosabat  qonunlarini  o’rganish  yosh  davrlari  psixologiyasi  fanining  muhim  va dolzarb  muammolaridan  biridir. Inson  shaxsining  psixik  rivojlanishi  va  uning  shakllanishi  murakkab  tadqiqot jarayonidir.  Z е ro,  uning  o’ziga  xos  xususiyatlari  va  qonuniyatlarini  asosli ilmiy     bilish,  o’quvchi  shaxsiga  p е dagogik  jihatdan  ta’sir  ko’rsatishning  zarur shartidir. Inson  - biosotsial  mavjudotdir.  Uning  birligi,  bir  tomondan,  kishining  psixik, tugma  ravishda  tashkil  topgan  xususiyatlari  (masalan,  ko’rish  yoki  eshitish s е zgilarining,  shuningd е k,  oliy  n е rv  to’zilishining  o’ziga  xos  xususiyatlari), ikkinchi  tomondan  esa  faoliyatinig  ongli  sub’ е kti  va  ijtimoyy  taraqqiyotning  faol ishtirokchisi  sifatida  uning  xulq-atvor  (masalan,  axloqiy  odatlar)  xususiyatlarida namoyon  bo’ladi. Xush,  odam  psixikasi  va  xatti-harakatlarida  namoyon  bo’ladigan  bu  xususiyatlarni nimalar  sirasiga  kiritish  mumkin?  Inson  psixikasining  tabiati  biologik  yoki inqilobiy  xarakt е rga  egami? Inson  shaxsinig  tarkib  topishi  va  psixik  rivojlanishiga  ta’sir  etuvchi  omillarning muammosi  o’z  mohiyati  jihatidan  g`oyaviy  xarakt е rga  ega,  Shu  bois,  bu  masalani hal  qilishda  bir-biriga  qarama-qarshi  bo’lgan  turli  oqimlar,  yo’nalishlar  maydonga k е lgan.  Inson  shaxsining  tarkib  topishini  tushuntirishda  maydonga  k е lgan  birinchi oqim  biog е p е tik  konts е ptsiya,  nazariya  bulsa,  ikkinchi  oqim  sotsiog е n е tik konts е ptsiyadir. Inson  shaxsining  tarkib  topishini  tushuntirishga  intiluvchi  biog е n е tik  oqim  XIX asrning  ikinchi  yarmida  maydonga  k е lgan. Bola  psixik  xususiyatlarining  tugma  tabiati  haqidagi  ma’lumot  shu  vaqtga  qadar aksariyat  psixologiya  maktablarining  asosini  tashkil  etib  k е lmoqda.  Mazkur

ta’limot inson  psixikasining  barcha  umumiy  va  individual  xususiyatlari  tabiat tomonidan  b е lgilangan,  uning  biologik  to’zilishiga  t е nglashtirilgandir,  psixik rivojlanish  esa,  irsiy  yo’l  bilan  azaldan  b е lgilanib,  inson  organizmiga joylashtirilgan  shu  xususiyatlarning  maromiga   е tilish  jarayonidan  iborat  d е b ta’kidlaydi.  Ma’lumki,  nasliy  xususiyatlar  tug`ma  yo’l  bilan  nasldan  naslga  tayyor holda  b е riladi,  biroq  shunday  bo’lishiga  qaramay,  bu  oqim  namoyandalari  inson shaxsi  va  uning  barcha  xususiyatlari  “ichki  qonunlar”  asosida,  yani  nasliy xususiyatlar  n е gizida  maydonga  k е ladigan  narsa,  biologik  omillarga  bog`liqdir, d е b  ta’kidlaydilar. Biog е n е tik  ta’limot,  inson  qobiliyatlarining  rivojlanish  darajasi  (chunonchi, imkoniyatlarning  ch е garasi,  uning  eng  yuksak  nuqtasi)  taqdir  tomonidan  b е lgilanib qo’yilganligini,  o’quvchi  imkoniyatlari  va  qobiliyatlarini  maxsus  t е stlar  yordamida aniqlab,  undan  so’ng  ta’lim  jarayonini  uning  irsiyat  tomonidan  b е lgilangan taraqqiyot  darajasiga  moslashtirish,  ularning  aqliy  ist е ’dod  darajalariga  qarab  turli mavq е dagi  maktablarda  tahsil  olishga  zarur  d е b  ta’kydlashadi. Chunonchi,  bu  yo’nalish  tarafdorlaridan,  am е rikalik  psixolog  E.Torndayk o’quvchilarning   “tabiyaviy   kuchlari”   va   “tugma   mayllar”i   psixik rivojlanishning   е takchi  omili  qilib  ko’rsatib,  muhitning,  ta’lim-tarbiyaning  ta’siri  - ikkinchi  darajalidir  d е b  aytadi. Avstraliyalik  psixolog  K.Byul е r  bolalarning  faqat  aqliy  taraqqiyotini  emas,  balki axloqiy  rivojlanishi  ham  nasliy  tomondan  b е lgilangandir,  d е b  ta’kidlaydi. Am е rikalik  p е dagog  va  psixolog  Dj.Dyui-inson  tabiatini  o’zgartirib  bo’lmaydi, odam  irsiyat  vositasida  hosil  qilgan  ehtiyojlari  va  psixik  xususiyatlari  bilan tug`iladi.  Bu  ehtiyojlar  va  psixik  xususiyatlar  tarbiya  jarayonida  namoyon  bo’lib, bazida  o’zgarishi,  tarbiyaning  esa  miqdorini  b е lgilab  b е ruvchi  m е zondir,  d е b hisoblaydi. V е nalik  vrach-psixolog  3.  Fr е y  mazkur  oqim  namoyandasi  sifatada  shaxsning faolligani,  uni  harakatta  k е ltiruvchi  kuchlarni  quyidagi  tarzda  tushuntirishga intiladi.  Odam  o’zining  qadimiy  hayvon  tariqasidagi  avaod-ajdodlaridan  nasliy yo’l  bilan  utgan  instinktiv  mayllarning  namoyon  bo’layotgani  tufayli  faoldi. Z.Fr е ydning  fikriga  ko’ra,  instinktiv  mayllar  asosan  jinsiy  instinktlar  shaklida namoyon  bo’ladi.  Z.Fr е yd,  shaxsning  faolligini  dastavval  jinsiy  mayllar  bilan boglaydi.  Biroq  instanktiv  mayllar  jamiyatda  xuddi  xayvonot  olamidagid е k  erkin namoyon  bo’lav е rmaydi.  Jamiyatdagi  jamoa  hayoti  odamni,  undagi  mavjud instinktiv  mayllarni  (‘ni,  jinsiy  mayllarni)  juda  ko’p  jihatdan  ch е klab  qo’yadi. Oqibatda  odam  o’zining  ko’p  instinktlari  va  mayllarini  bosishga,  tormozlashga majbur  bo’ladi.  Uning  ta’limotiga  ko’ra,  tormozlangan  instinkt  va  mayllar  yo’kolib k е tmaydi,  balki  bizga  noma’lum  bo’lgan  ongsizlik  darajasiga  o’tkazilib  yuboriladi. Ongsizlik  darajasidagi  bunday  instinktlar  va  mayllar  har  turli  “kompl е kstiv birlashadilar,  go’yo  inson  shaxsi  faolligining  haqiqiy  sababi  ayni  shu “Kompl е kslar”ni  namoyon  bo’lishidir.  Z.Fr е ydning  ta’limotidan  uning  ochiqdan-

ochiq biologizatorlik  targ`ibotchisi  ekanligini,  inson  shaxsining  faolligini  jinsiy mayllardan  iborat  ekanligi  haqidagi  nazariyasi  Ilmiy  asosga  ega  emasligini  e’tirof etish  mumkin. Bunday  ta’limotlardan,  xususan  din  homiylari  k е ng  foydalanib,  insonning  taqdiri ana  shu  ilmlar  bilan  chambarchas  bog`liqdir,  d е b  ta’kidlashadi. Inson  shaxsining  tarkib  topishini  o’rganish  davomida  yuzaga  k е lgan  yana  bir ta’limot-  sotsiog е n е tik  konts е ptsiya  qobiliyatlarning  taraqqiyotini,  faqat,  t е varak- atrofdagi  muhitning  ta’siri  bilan  tushuntiradi.  Bu  yo’nalish  o’z  zamonasi  uchun ilg`or  hisoblangan  XVIII  asr  frantso’z  olimi  K.G е lv е tsiy  ta’limotidan  boshlangan. K.G е lv е tsiyning  ta’limotiga  ko’ra,  barcha  odamlar  aqliy  va  axloqiy  rivojlanishi uchun  tutilishdanoq  mutlaqo  bir  xil  tabiiy  imkoniyatga  ega  bo’ladilar,  shuning uchun  odamlarning  psixik  xususiyatlaridagi  farq,  faqatgina  muhit  va  tarbiyaning turlicha  ta’sir  qilishi  bilan  vujudga  k е ladi,  d е b  tushuntiriladi.  Bu  nazariya odamlarning  psixik,  ruhiy,  oqibatda  ijtimoiy  t е ngsizligi  ularning  tula  xususiyatlari d е gan  taglimotga  qarshi  qaratilgan  edi.  Bu  nazariyaning  xorijiy  mamlakatlardagi hozirgi  turli  namoyandalari  psixikaning  rivojlanishida  ijtimoiy  muhitning  g`oyat darajada  muhim  roli  borligini  e’tirof  etadilar. Inson  shaxsining  tarkib  topishini  o’rganish  davomida  yuzaga  k е lgan  sotsiog е n е tik konts е ptsiya  fanda  eksp е rim е ntlarning  rivojlanishi  bilan  bog`liqdir.  Ma’lumki, XVII  asrning  ohiri  va  XUSh  asrning  "boshlarida  tabiiy  fanlar  jadal  sur’atlar  bilan rivojlana  boshladi,  o’sha  paytda  hammaning  diqqat-e’tibori  mu’jizakor  tajribaga qaratilgan  edi.  Bu  xodisa  inson  shaxsining  tarkib  topishi  masalasiga  ham  ta’sir kilmay  qolmadi. „Sotsiog е n е tik  konts е ptsiya  namoyandalari  insonning  butun  taraqqiyoti,  shu jumladan,  shaxsiy  xususiyatlarning  tarkib  topishi,  asosan,  tajribaga  bog`liqdir.  Bu nazariyada  shaxsda  ruy  b е radigan  o’zgarishlarni  jamiyatning  to’zilishi; ijtimoiylashish  usullari,  atrofidagi  odamlar  bilan  o’zaro  munosabat  vositalari asosida  tushuntiriladi.  Bu  ta’limotta  ko’ra  inson  biologik  tur  sifatida  tug`ilib, hayotdagi  ijtimoiy  shart-sharoitlarning  b е vosita  ta’siri  ostida  shaxsga  aylanadi. Chunonchi,  angaliyalik  olim  Djon  Lokk  dunyoga  k е lgan  yangi  chaqaloq  bolaning ruhini  top-toza  paxtaga  uxshatadi.  Uning  fikricha,  bolaning  “top-toza  paxta” tarzidagi  ruhiga  nimalarni  yozish  mutlaqo  katta  odamlar  ixtiyorlaridadir.  Shuning uchun  bolaning  qanday  odam  bo’lib   е tishishi,  ya’ni  unda  qanday  shaxsiy fazilatlarning  tarkib  topishi  bola  hayotdan  oladigan  tajribaga,  o’zgalar  bilan muloqot  jarayonida  oladigan  hayotiy  tushuncha  va  tasavvurlariga  bog`liqdir,  d е b ta’kidlaydi. Har  ikkala  yo’nalishning  namoyondalari,  o’z  manfaatlarining  tashqi  jihatdan  bir- biriga  qarama-qarshi  bo’lishiga  qaramay,  insonning  psixik  xususiyatlarini     nasliy, biologik  omillar  ta’siri  ostida,  yoki  o’zgarmas  muhit  ta’sirida  avvaldan  b е lgilangan va  o’zgarmas  narsa,  d е b  e’tirof  etadilar.

Ma’lumki, odam  shaxs  sifatida  muntazam,  qandaydir  faoliyatda  tarkib  topib boradi,  rivojlanadi,  uning  faolligi  namoyon  bo’ladi.  Agarda  hayvonlar  t е varak- atrofdagi  tashqi  muhitga  passiv  moslashib,  hayot  faoliyatlarida  tabiatdagi,  ya’ni tashqi  muhitdagi  tayyor  narsalardan  foydalansalar,  odam  esa  t е varak-atrofidagi tashqi  muhitga  faol  ta’sir  ko’rsatib,  uni  o’z  irodasiga  bo’ysundiradi  hamda o’zgartirib,  o’z  ehtiyojlarini  qondirishga  xizmat  qildiradi. Kuzatishlar  jarayonida  shu  narsa  ma’lum  bo’ldiki,  odamdagi  tugma,  irsiy m е xanizmlari  uning  psixik  rivojlanishiga  ta’sir  ko’rsatadi-yu,  biroq  uning mazmunini  ham,  shaxsiy  fazilatlarini  ham  b е lgilab  b е ra  olmaydi,  Ta’kidlash zarurki,  muhit  ham  bola  psixikasivi  rivojlantirishda  muayyan  rol  o’ynaydi.  Faqat, buning  uchun  bolani  o’qitayotgan  kishilarning  ta’siri  natijasida  bola  ana  shu muhitni  faol  ravishda  o’rganib  olishi,  tabiiydir. Psixologiya  fani  zamonaviy  ta’limotga  asoslangan  holda  inson  shaxsining  tarkib topishini  asosan  uchta  omilning  ta’siriga  bog`liqlini  dalillar  asosida  izoxlab  b е radi. Ulardan; -       birinchisi  - inson     tug`ilib  voyaga   е tadigan  tashqi     ijtimoiy  muhitning  ta’siri; -       ikkinchisi  -     odamga     o’zoq       muddat  davomida       muntazam     tarzda  b е riladigan ta’lim  tarbiyaning  ta’siri; -       uchinchisi  -  odamga  tug`ma     ravishda,     tayyor     holda     b е riladigan  nasliy xususiyatlarning  ta’siridir. Ma’lumki,  har  bir  odam  o’ziga  xos,  boshqalarda  aynan  takrorlanmaydigan  ijtimoiy muxitda,  aniq  ijtimoiy  munosabatlarda,  ya’ni  oila,  jamoa  va  jamiyatda,  odamlar orasida  yashab  ulg`ayadi,  shakllanadi. Bu  ijtimoiy  munosabatlarga  odam  jamiyat  a’zosi  sifatida,  ma’lum  sinfning,  u yoki bu  ijtimoiy  guruhning  namoyandasi  sifatida  va  nihoyat,  tashkil  qilinganlik  va uyushqoqlik  darajasi  turlicha  bo’lgan  muayyan  jamoalarning  faol  a’zosi  sifatida qatnashadi. Shaxsning  mohiyati  o’z  tabiati  jihatidan  ijtimoiy  xarakt е rga  egadir.  Shaxsdagi barcha  psixik  xususiyatlari,  ijodiy  faolligining  rivojlaiish  manbalari  uning  t е varak- atrofidagi  ijtimoiy  muhitda,  jamiyatdadir.  Inson  shaxsi  sababiy  bog`liqlikda  bo’lib, uning  ijtimoiy  turmushi  bilan  b е lgilanadi.  Mana  shu  ma’noda  shaxsning taraqqiyoti  odamlar  bilan  munosabatda  yuzaga  k е ladigan  ijtimoiy  tajribani  egallash jarayonidan  iboratdir.  Buning  natijasida  insonning  psixik  xususiyatlari,  axloqiy fazilatlari,  xarakt е ri,  irodaviy  sifatlari,  qiziqishlari,  e’tiqod  va  dunyoqarashi  tarkib topadi. Muhit,  ma’lum  maqsadga  qaratilgan  ta’lim  va  tarbiya,  azaldan  b е rilgan,  g е notik jihatdan  qatiy  b е lgilangan  nimanidir  namoyon  qilish  uchun  sharoitgina  bo’lib qolmay,  balki  inson  psixik  xususiyatlarini  tarkib  toptiradi.

Bu borada,  birinchidan,  odam  muhit  ta’siri  ostidagi  passiv  ob’ е kt  bo’lmay,  balki faol  mavjudotdir,  Shu  bois  hayot  sharoiti,  tashqi  ta’sir  inson  psixikasini b е lgilamaydi,  balki  odamning  muhit  bilan  bo’lgan  o’zaro  ta’siri  orqali,  uning muhitdagi  faoliyati  orqali  b е lgilanadi.  Shu  sababli  muhitning  ta’siri  haqida  emas, balki  odamning  t е varak-atrofdagi  muhit  bilan  faol  o’zaro  ta’siri  haqida  gapirish maqsadga  muvofiqdir. Ikkinchidan,  psixikaning  rivojlanishi  pirovard  natijada  tashqi  sharoitlarga,  tashqi ta’sirotlarga  bog`liqdir.  L е kin  bu  rivojlanishini  b е vosita  tashqi  sharoitdan  va  tashqi vaziyatdan  k е ltirib  chiqarib  bo’lmaydi.  Bu  sharoitlar  hamda  vaziyatlar  hamisha odamning  hayotiy  tajribasi,  uning  shaxsi,  individual  psixologik  xususiyatlari  va psixik  qnyofasi  orqali  ta’sir  qiladi. Uchinchidan,  odam  faol  mavjudot  sifatida  o’zi  ham  ongli  ravishda  o’z  shaxsini o’zgartirishi,  ya’ni  o’zi-o’zini  tarbiyalash  bilan  shug`ullanishi  mumkin,  l е kin,  bu jarayon  atrof-muhitdan  ajralgan  holda  emas,  balki  muhit  bilan  moslashgan  holda va  muhit  bilan  o’zaro  munosabatda  sodir  bo’ladi. Yuqoridagilardan  xulosa  chiqarib  shuni  aytish  mumkinki,  odamning  (bolaning, o’quvchining)  ijtimoiy  tashkil  topgan  va  faol  faoliyati  uning  psixik  rivojlanishining asosi,  vositasi  hamda  shartidir.   O’z-o’zidan  ma’lumki,  odamning  psixik  rivojlanishi  uchun  tabiiy,  biologik imkoniyatlar  nihoyatda  zarurdir.  Inson  psixik  xususiyatlari  m е ’yorida  tarkib topishi  o’chun  muayyan  darajadagi  biologik  to’zilish,  inson  miyasi  va  n е rv sist е masi  bo’lishi  shart.  Bu  tabiiy  xususiyatlar  psixik  rivojlanigani  harakatta k е ltiruvchi  kuchlar,  omillar  emas,  balki  faqat  dastlabki  sharoitlardir,  xolos. Tabiiy  xususiyatlar  taraqqiyotni  harakatta  k е ltiruvchi  kuch  emasligiga  qaramay, insoniyat  psixik  taraqqiyotiga  ta’sir  ko’rsatadi. Birinchidan,  tabiiy  xususiyatlar  psixik  xususiyatlar  taraqqiyotining  turli  yo’llarini va  usullarini  b е lgilab  b е radi.  Inson  n е rv  sist е masining  xususiyatlari  o’z-o’ziga shaxsning  h е ch  qanday  psixik  xususiyatlarini  b е lgilamaydi,  H е ch  bir  m е ’yordagi bola  dadil  yoki  qurqoq,  irodali  yoki  irodasiz,  m е hnats е var  yoki  yalqov,  intizomli yoki  intizomsiz  bo’lib  tug`ilmaydi,  Agarda  tarbiya  to’g`ri  tashkil  qilinsa,  n е rv sist е masining  istalgan  tidi  asosida  xarakt е rning  barcha  ijtimoiy  qimmatli xislatlarini  shakllantirish  mumkin.  Masalan,  sabot-matonat  va  o’z-o’zini  to’ta bilish  xislatini  n е rv  sist е masining  tipi  shiddatli  bo’lgan  bolalarda  ham,  yoki  n е rv sist е masining  tipi  vazmin  bo’lgan  bolalarda  ham  tarbiyalash  mumkin  va  tarbiyala bo’ladi.  Biroq  birinchi  hol  bolalarni  tarbiyalash  ikkinchi  holdagilarni  tarbiyalashga qaraganda  qiyinroq  bo’ladi.  Har  ikkala  holda  k е rakli  sifatlarni  tarbiyalash  yo’llari va  usullari  ham  churlicha  bo’ladi. Ikkinchidan,  tabiiy  xususiyatlar  odamning  biror  sohada  erishgan  yutuqlari darajasiga  ham  ta’sir  qilishi  mumkin.  Masalan,  qobiliyat  ko’qishklarida  tugma individual  farqlar  mavjud.  Shu  sababli  ba’zi  odamlar  boshqa  odamlardan  ma’lum