Mav zu: Zamonav iy operasion t izimlar t o’g’risida umumiy ma’lumot lar. Fay lli sist ema. Reja: 1. Dasturiy ta’minoti va uning tarkibiy qismlari. 2. Operasion sistema va uning turlari. 3. Fayl va katalog tushunchasi. 4. Faylli sistema.

Hozirgi kunda kompyuterlarning to’liq imkoniyatlaridan foydalanish uchun bir necha minglab turli xil dasturlar yaratilgan bo’lib, ular kompyuterning dasturiy ta’minotini tashkil qiladi. Bu dasturlar bajaradigan funksiyalariga qarab operasion sist emalar, dast urlash sist emalari v a amaliy dast urlar sist emasi kabi guruhlarga bo’linadi. Dasturli ta’minotni eng asosiy qismini operasion sistemalar tashkil qiladi. Ope rasion sist e ma kompyuterning dasturiy ta’minotiga kiruvchi, uning ishini ta’minlovchi, masalalarni bajarilishini rejalashtiruvchi, foydalanuvchi bilan kompyuter o’rtasida muloqot o’rnatuvchi, uning barcha imkoniyatlarini boshqaruvchi dasturlar tizimidir. Boshqacha aytganda, kompyuterlarning operasion sistemasi quyidagi asosiy v azifalarni bajaradi: - k ompy ut erning t urli ichk i qurilmalari orasida ma’lumot lar almashinuv chi amalga oshiradi; - foy dalanuv chi y ok i sist emali dast urni bajarilishini t a’min- lay di; - k lav iat ura, displey , disk y urit uv chi, chop et ish v a boshqa qurilmalar ishini y engillasht iradi; - masalalarni t art ib bilan k et ma-k et bajarilishini rejalasht iradi; - foy dalanuv chi k ompy ut erdan t o’liq foy dalanishi uchun barcha imk oniy at larini y arat adi;

- operasion sist ema mashina t ilida y ozilgan dast urlar t o’plamidan iborat bo’lib, uning element larini y arat ishda av t ok od v a hat t o y uqori darajali dast urlash t illari ishlat ilishi mumk in. Dasturlar yaratilib bo’lingach, translyasiya qilinishi, ya’ni kompyuter tiliga o’tkazilishi kerak. Operasion sistemaning asosiy qismi doimiy xotirada, qolgan qismlari esa tezkor va tashqi xotirada hamda maxsus magnitli disklarda saqlanadi. Hozirgi kunda kompyuterlar uchun o’nlab turli xil operasion sistemalar yaratilgan bo’lib, ular asosan uchta asosiy guruhga bo’linadi: 1. 8-razry adli mik roprosessorli k ompy ut erlar uchun SR/M operasion sist emasi. Bu operasion sistemaning yaratilishi kompyuterlar uchun boshqa operasion sistemalarning yaratilishiga asos soldi. SR/M operasion sistemasi 1974 yilda yaratilgan va ko’plab 8 razryadli mikroprosessorli shaxsiy kompyuterlarga o’rnatilgan. Uning asosiy yutug’i juda soddaligida va turli xil kompyuterlar uchun tezroq moslash-tirilishidan iborat. 2. 16-razry adli mik roprosessorli k ompy ut erlar uchun operasion sist emalar. Hozirgi vaqtda MS DOS operasion sistemasi 16-razryadli mikroprosessorli kompyuterlar uchun eng ko’p qo’llaniladigan operasion sistemasi hisoblanadi. U o’zining imkoniyatlarining kengligi bilan SR/M operasion sistemadan farq qiladi. Bu turdagi operasion sistemadan farq qiladi. Bu turdagi operasion sistemalar asosiy ustunligi quyidagidan iborat: buy ruqlar t ilining k engay ganligi; fay lli sist emaning iy erarxik k o’rinishga

egaligi; t ashqi qurilmalar bilan ishlash imk oniy at ini mav judligi va hokazo. MS DOS operasion sistemasida ishlash uchun 60 Kbaytga yaqin xotira hajmi kerak bo’ladi. 3. 16-32 razry adli mik roprosessorli k ompy ut erla uchun UN IX operasion sist emasi. Bu sistema 70 yillardan boshlab imkoniyatga ega ekanligi uchun 16 va 32 razryadli mikroprosessorli kompyuterlarda qo’lla-nila boshlandi. UN IX sist emasi k eng imk oniy at li fay lli sist ema v a buy ruqlar t ili prosessoriga ega. Bu sistema o’zining imkoniyatliligi, boshqa kompyuterga tez va samarali sozlanishi hamda foydalanuvchi bilan mulo-qotni soddaligi bilan farq qiladi. Bundan tashqari, yuqorida sanab o’tilgan operasion sistemalar asosida aniq kompyuterga va ma’lum bir sohada qo’llanish uchun ko’plab boshqa operasion sistemalar ham yaratilmoqda. Bu sistemalarga MSX DOS, mikro DOS, CP/M-80, PAFOS forth, mikros – 80, XENIX, OC DBK va boshqa shu kabi sistemalarni keltirish mumkin. Operasion sistemalarni qo’llanish sohalarini quyidagicha berish mumkin: Qo’llanish sohasi Kompy ut er 8-razry adli 16-razry adli 32-razry adli O’quv jarayoni CP/M-80, Mikro DOS, Foth, MS DOS MS DOS, DAFOS, INFOS, OSDVK UNIX , MNOS INFOS

Iqtisodiy- rejalashtirish hisoblashlar CP / M -80, Mikros-80 MS DOS , RAFOS, Mikros-86 UNIX, XENIX CP/M-68 K Injenerlik hisoblashlar CP / M -80, Mikros-80 MS DOS, INFOS, RAFOS, OSDVK UNIX , DEMOS Ilmiy izlanishlar Maxsus operasion sistemasi INFOS, DEMOS, MS DOS UNIX , DEMOS Operasion sist emalar quyidagi asosiy komponentalardan iborat bo’ladi: fay llar sist emasi, t ashqi qurilmalar dray v eri v a buy ruqlar t ili prosessori. F ay llar sist e masi. Fayl kompyuterlar xotira qurilmasida saqlanadigan ma’lumotlarning turi. Har bir fayl biror ko’rinishdagi ma’lumotni saqlash uchun ishlatiladi. Fayl-biror dasturdan, matndan, hujjatdan, grafik tasvirdan va hokazolardan iborat bo’lishi mumkin. Kompyuter xotirasida saqlanayotgan fayllar fay llar sist emasini tashkil qiladi. F ay llar sist e masi kompyuterlarning operasion sistemasining eng asosiy tarkibiy qismi bo’lib, foydalanuvchilar kom-pyuter bilan muloqot qilishi, kerakli axborotlarni izlab topishi va samarali ma’lumotlar bazasini yaratish uchun qulay imkoniyatlarni yaratadi. F ay llar operasion sistema tomonidan xotira qurilmalarida ajratilgan maxsus joylarda saqlanadi. Har bir fayl foydalanuvchi tomo- nidan berilgan o’z nomiga ega bo’ladi. F ay l nomi 2 qismdan iborat bo’ladi, ya’ni fay l nomi v a k engay t masi. Faylni belgilash uchun unga nom va uning turini