logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Zarafshon vohasi eneoliti

Zarafshon vohasi eneoliti

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

48.06640625 KB
Ko'chirib olish
Zarafshon vohasi eneoliti Reja: 1.Zarafshon vohasi eneoliti 2.Zarafshon vohasi dehqonchilik madaniyati 3.Xulosa Ma’lumki, miloddan avvalgi IV-III – ming yilliklar davomida O’rta Osiyoda yonma-yon ikkita madaniy-xo’jalik zonalari mavjud edi. Janubiy-g’arbda ilk dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi jamoalar yashasa, mintaqaning qolgan hududlarida hayvon va baliq ovi bilan tirikchilik o’tkazuvchi qabilalar yashar edilar. Albatta, bu ikki zona jamoalari biqiq holda, o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalarsiz yashay olmaganlar. Har ikki tomon jamoalarining oziq-ovqat va kiyim- boshga bo’lgan kundalik ixtiyojiy talablarining oshib borishi, so’zsiz, ular o’rtasida iqtisodiy aloqalarni o’rnatishga olib kelgan. Bu iqtisodiy hayotiy talablardan kelib chiqqan aloqalar, qachonkim, ibtidoiy ajdodlar tomonidan ilk bor metall kashf etilib, undan mehnat va jangavor harbiy qurollar ishlab chiqarishga o’tilgach, yanada jadalroq rivojlana boshladi. Mehnat qurollarini metalldan ishlab chiqarish xo’jalik ixtirolarini qabilalararo keskin rivojlanishiga turtki bo’ldi. Miloddan avvalgi III-ming yillikning oxiri va II-ming yillikning boshlarida O’rta Osiyoda davom etayotgan mintaqaviy rivojlanishning xarakteri va ular o’rtasidagi hududiy Chegaralar doirasi o’zgardi. Masalan, qadimgi dehqonchilik hududlari kengayib bordi. O’rta Osiyoning janubiy-g’arbida neolit davrida tashkil topgan dehqon jamoalarining yangidan-yangi manzilgohlari eneolit davriga kelganda nafaqat Kapetdag yonbag’irlariga keng yoyildi, balki uning sharpalari Zarafshon vodiysiga ham kirib bordi. Masalan, yuqori Zarafshon vodiysida qad ko’targan so’nggi eneolit va bronza davri yodgorligi – Sarazm ana shu o’zgarishlardan nishona edi. Sarazm yodgorligi Zarafshon vodiysi qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalarining nafaqat noyob manzilgohi, balki O’rta Osiyo mintaqasida yirik metallurgiya markazi sifatida mashxurdir. Sarazm metallurglari so’nggi eneolit va ilk bronza davrida (Sarazm II va III ) Mehnat qurollari ishlab chiqarish hamda ruda qazish va eritish, metall xomashyosi bilan savdo qilishda yuksakliklarga erishadi. Sarazm IV davriga kelib, Sarazm metallurgiya ustaxonalari metall xomashyosi va metall buyumlar ishlab chiqarishni yanada kengaytiradi. Sarazm nafaqat tevarak- atrof rayonlarni, balki butun O’rta Sharq mintaqalarini metall predmetlari va metall xomashyo bilan ta’minlovchi markazga aylanadi. Sarazm IV davri ushbu makonda qadimgi sarazmliklarning so’nggi hayoti bilan bog’liq. Bu davrda yirik hovlilar maydonlarida kulolchilik xumdonlari, tosh va shag’ol yotqizilgan yo’lakchalar paydo bo’ladi. Tosh va metalldan turli xil mehnat qurollari, uy-anjom asboblari ishlab chiqarish avvalgidek jadal suratlar bilan rivojlanishda davom etadi va ularning turlari ko’payadi. Kalta va uzun tig’li pichoq va hanjarlar ishlab chiqarish keng yoyiladi. Ularning sopi qarmoqsimon bo’lib, ular hanjar va pichoq dastalarining suyak qoplamalarini mustaxkamlashga moslashtirilgan Bu davr metallurgiya sanoatida jangavor harbiy qurollar: bolta va paykonlar, dastali bronza ko’zgulari, urug’ jamoasi sardorining hukmdorlik hassasi (aso), turli xil shaklar ko’rinishida yasalgan muhr va tosh g’urzilar ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yiladi. Metall muhrlar kolleksiyasida terrakotadan yasalgan muhr ham bor. Bularning barchasi qadimgi sarazmliklar jamoasida ijtimoiy-iqtisodiy hayot mulkiy tabaqalanish sari jadal ketayotganligidan guvohlik beradi. Bularning barchasi bir tomondan mahalliy mis va qo’rg’oshin xomashyosiga asoslangan metall ishlab chiqarish hunarmandchiligini jadal rivojlanayotganligini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, Sarazm metallurglarining Qadimgi Sharq sivilizasiya o’choqlari va O’rta Osiyoning shimoliy va shimoliy-sharqiy mintaqasi dasht qabilalari (tozabog’yob va andronova madaniyati sohiblari) bilan iqtisodiy savdo munosabatlarini tabora kengayib borayotganligidan dalolat beradi. Ehtimol, eksportga tayyorlab qo’yilgan 10 kg. qo’rg’oshin yombisini Sarazmdan topilishi bunga misol bo’la oladi1. Bu masalada Sarazmdan taxminan 40-45 km sharqda, Zarafshon tog’ bag’ridan Kanchach, Yori va Jilau kabi mis va qo’rg’oshin konlarini topilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqori Zarafshon tog’ tizmalaridan topilgan oltin, kumush, mis, qo’rg’oshin, simob, qalayi va feruza konlari bundan dalolat Beradi. Zarafshon suv yo’llari esa Sarazm metallurglarini ushbu tog’ konlari bilan oson bog’lanishlariga keng imkoniyatlar bergan. Bu mahalliy ma’dan konlarining mavjudligi Sarazmda metallurgiya sanoatining professional darajada ixtisoslashuviga olib keladi, ya’ni yangidan-yangi ma’dan konlari qidirish, xomashyolarni transportirovka qilish, metall eritish, yombilar quyish va metalldan turli xil mehnat qurollari, uy-ro’zg’or anjomlari yasash professional darajaga ko’tariladi. Metall predmetlarining kimyoviy analiziga ko’ra, ular tarkibining asosini mis tashkil etadi (89,3-96,6 %). Ularda mishyak 3,3 prosentgacha, qalayi 1,6 prosentgacha uchraydi. Sarazmda og’irligi yaqin 10 kg keladigan qo’rg’oshin yombisini topilishi sarazmliklarni metall eksporti bilan ham shug’ulganligiga ishora qiladi16. Hozirning o’zida Sarazmda topilgan metall predmetlarning soni 150 tadan oshib ketdi. Topilmalar orasida bronza pichoqlar, hanjar va boltalar, paykon va muhrlar, oltin va kumushdan ishlangan taqinchoq-bezaklardan tashqari, bevosita ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan metall eritish qozonlariyu (tigellar), asbobu-anjom quyish qoliplari, metall eritish qo’ralariyu, ma’dandan ajratib olingan yombi-xomashyolar ko’plab topildi. Bularning barchasi Sarazmda eneolit va bronza davrida yaxshigina metallurgiya markazi tarkib topganligidan dalolat beradi. Bu konlar hatto ma’lum vaqtlardan so’ng uzoq Sibir va Tog’li Oltoy dasht qabilalarining ham e’tiborini o’ziga tortadi. Qadimgi Sarazm aholisining iqtisodiy asosini sug’orma va lalmikor dehqonchilik hamda xonaki chorvachilik tashkil etgan. Hunarmandchilikning qator sohalari, jumladan metallurgiya va metall ishlab chiqarishdan tashqari, kulolchilik rivojlanadi. Bu davr uchun xarakterli texnologik uslub-kulolchilik charxida idish yasash paydo bo’ladi. Sarazm IV qatlamidan kulolchilik dastgohini aylantiruvchi o’qining ikki dona tosh asosini topilishi bundan guvohlik beradi. Darhaqiqat, qadimgi Sarazm madaniyati hunarmandchiligida keramika ishlab chiqarish alohida ahamiyat kasb etadi. Sopol ishlab chiqarish asosan qo’l mehnatiga asoslangan, faqat uning so’nggi bosqichidagina sopol ishlab chiqarishda kulolchilik charxidan foydalanishga o’tildi. Sarazm keramikasi uch turkumga bo’linadi: ovqat tayyorlashga moslashgan idishlar (kuxonnaya posuda), ovqat suzishga moslashgan idishlar (stolovaya posuda) va oziq-ovqat zahiralarini saqlashga moslashgan xumlar (tarnaya posuda). Ular orasida aksariyat ko’pchilikni ovqat suzishga, dasturxonga ovqat tortishga moslashgan idishlar (stolovaya posuda) tashkil etadi. Ularning sirtiga ishlov berilgan, ya’ni sir bilan pardozlangan. Ularning sirtki pardozi uchta asosiy guruhga bo’linadi: yorqin tiniq, kulrang va qora tiniq. Birinchi guruh keramika orasida qizil sir ustiga rangli naqsh solingan idishlar alohida ajralib turadi. Bu tipdagi idishlar o’zlarining kelib chiqish ildizlari jihatidan Qadimgi Sharq sivilizasiyasining ikki mintaqasi bilan ya’ni janubiy – sharqiy Turkmaniston, aniqrog’i Geoksyur vohasining so’nggi Eneolit kompLekslari va Hinduqushdan janubda joylashgan Seyiston-Belujiston mintaqalari bilan bog’langan. Kulrang qora sopollar esa kelib chiqishi jihatidan shimoliy Eron yodgorliklari bilan bog’langan. Sarazmning asosiy keramikasi sirtiga berilgan pardozlar, ular ustidan yuritilgan rang-barang gullar sarazmliklarni bir tomondan qadimgi dehqonchilik mintaqalari-janubiy Turkmaniston va Belujiston-Seyistonning bobo – dehqonlari bilan uzviy bog’liqligini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, Sarazm sopollar kompLeksida kaltaminor madaniyatiga tegishli sopol parchalarini uchrashi ularni quyi Zarafshon havzasi neolit davri kaltaminor jamoalari bilan ham iqtisodiy va etnomadaniy jihatdan aloqada bo’lganliklaridan guvohlik beradi. Sarazm sopollarining terma texnikasi sifat jihatidan yuqori darajada. Ular tadqiqotchi muallif A. Isakovning ta’kidlashicha, bir kaerali va ikki kaMerali xumdonlarda pishirilgan. Ikki kamerali xumdonlar hajm jihatidan kichikroq bo’lib, ularning o’chog’i yonginasiga joylashgan sferasimon shifli alangaxonasiga nisbatan chuqurroq. Xuddi shunday xumdonlar Sopollitepada ham topilgan. Sarazmda toshdan mehnat qurollari ishlab chiqarish ham professional xarakTerga ega edi. Sarazmning arxeologik kompLeksida 40 ga yaqin toshdan ishlangan predmetlar topilgan. Ular parma, uskuna, bolg’a,. Teri oshlash toshlari, o’lchov standarti bilan bog’liq maxsus og’irlik o’lchov toshlari, to’qimachilik dastgohining toshlari edi. Qimmatbaho toshlardan turli xil taqinchoqlar, tumor va muhrlar yasash ham professional yuksaklikka ko’tarilgan. Sarazmning yuqori qatlamidan noyob muhr topilgan. U doira shaklida bo’lib, uning yuzasini aylanasi bo’ylab ishlangan sig’ir yoki navvos surati nafaqat o’zining noyobligi bilan, balki bronza davri naqqoshining yuksak mahorati bilan ham kishini lol qoldiradi. Turli xil (tosh, bronza, Terrakota) materiallardan ishlangan shunday noyob muhrlar qadimgi Baqtriya va Marg’iyonada miloddan avvalgi II-ming yillikda keng tarqalgan. Qadimgi Sarazmda teriga ishlov berish, to’qimachilik yuqori darajada rivojlangan. Buning ashyoviy isboti sifatida qadimgi Sarazmning barcha bosqichlarida ko’plab uchraydigan teri oshlash toshlarini va urchuqtoshlarni ko’rsatish mumkin. Sarazm madaniyati hunarmandchilik tarmoqlarining ahvoli masalasida shu narsani ta’kidlash joizki, Sarazm aholisi kulolchilikda metallurgiya va toshga ishlov Berishdek yuksaklikka erisha olmaganlar. Sekin aylanish asosida qurilgan kulolchilik charhi yordamida sopol ishlab chiqarish atigi Sarazm IV davrida kashf etildi. Darhaqiqat, Sarazm madaniyatining kelib chiqish ildizlari garchi Nomozgoh etnomadaniy dunyosi bilan bog’liq bo’lsada, ammo Zarafshon vodiysining tabiiy yer osti boyliqlari sarazmliklarning dehqonchilik va kulolchilikka nisbatan ko’proq metallurgiya sohasini rivojlantirishga katta e’tibor berganliklaridan dalolat beradi. Har qalay, Sarazm arxitekturasi, moddiy madaniyat, xo’jalik asosi va diniy obyektlar kompleksi Sarazm madaniyatining etnik jihatdan janubiy mintaqalar bilan uzviy bog’liq ekanini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, Yuqori Zarafshon havzasi bir vaqtni o’zida o’zining tabiiy yer osti boyliklari bilan so’nggi eneolit davridan boshlab turli mintaqa qabilalarining iqtisodiy xo’jalik manfaatlari va savdo aloqalarini uchrashtiradigan markazga aylanadi. Yuqori Zarafshonga xos bu noyob imkoniyat butun bronza davrida ham o’z ahamiyatini yo’qotmadi. Masalan, Panjikent yaqinidan Zarcha Xalifa degan joydan arxar bilan birga ko’milgan erkak kishining mozori ochilgan. Mozordan topilgan barcha bronza predMetlari va kulolchilik charhida ishlangan Sopolli madaniyatining Jarqo’ton bosqichiga Tegishli ekanligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Yoki bo’lmasa, Zarafshon vodiysining o’rta qismidan, Jom qishlog’idan topilgan bronza davri “savdogar sayyohning» mozori Sarazm metallurgiya markazi bilan bir tomondan dasht mintaqalari, ikkinchi tomondan, qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalari muntazam savdo aloqada bo’lganligidan guvohlik beradi. Shunday qilib, qadimgi Sarazm aholisining moddiy va ma’naviy hayoti va arxeologik kompLekslarining ilmiy tahlili uning kelib chiqish ildizlarini birinchi navbatda janubiy mintaqalarning qadimgi dehqonchilik jamoalari bilan uzviy bog’liq ekanligini ko’rsatadi. Aniqrog’i, Zarafshon vodiysi qadimgi dehqonchilik o’chog’ining ildizlari Sarazm 1 keramika materiallariga ko’ra, Janubiy Turkmanistonning ko’ksur (geoksyur) oazisi jamoalariga borib taqaladi. Yodgorlikning arxeologik tadqiqot ishlari bilan muntazam shug’ullangan arxeolog A.Isakov, ularning ko’chib kelish sabablarini Tejen daryosining suv resurslarini kamayishi tufayli yuz Bergan ekologik sharoit bilan bog’laydi. Bizningcha, Geoksyurli jamoalarning bir qismini Zarafshon vodiysiga migrasiyasi ko’proq Yuqori Zarafshondagi ma’dan konlari bo’lgan. Shuningdek, qadimgi Sarazm madaniyatini kelib chiqish negizida Geoksyur ildizlari asosiy etnik komponent bo’lib qolgani holda, uning shakllanishini ilk bosqichlari davrida yana bir boshqa etnik guruhlar ishtirokini borligiga ishora qiluvchi faktlar borki, ular Hindikushdan janubda istikomat qiluvchi qadimgi dehqonchilik jamoalariga borib taqaladi. Bu faktlar Sarazm 1 bosqichiga tegishli oilaviy xilxonadan topilgan va dengiz chig’onogidan ishlangan bilaguzuklar bo’lib, ular aynan Hind dengizi mintaqalaridan keltirilgan. Shu davr keramikasi sirtiga ishlangan rangli naqshlarning uslubiy bezagi esa Belujistonning Shahri –Soxta madaniyati sopollarini eslatadi23. Bunday aloqalarning zaminida, so’zsiz, Zarafshon metalining savdosi yotadi. Zarafshon metalini eksport qilish an’anasi Sarazm madaniyatining barcha bosqichlarida rivojlanishda davom etdi. Movarounnahrning markaziy qismi-yuragi hisoblangan Zarafshon vodiysi o’zining tabiiy-geografik sharoitiga ko’ra, qadimgi dehqonchilik madaniyatining rivoji uchun qulay imkoniyatlarga ega. Uning O’zbekiston va Tojikiston Respublikkalari chegara rayoni - aholi punkti Sarazmda eNeolit davridan boshlab qadimgi dehqonchilik madaniyatining yangi o’chog’i tarkib topadi. Bu joy Zarafshon daryosining Turkiston va Zarafshon tog’ tizmalari oralig’idan chiqib, keng vodiyga yuz tutgan joyda qad ko’targan eng qadimgi o’troq aholi qishlog’i bo’lib, u o’zining jug’rofik joylashishiga ko’ra, Sarazm nomini olgan. “Sarazm” so’zi atoqli sug’dshunos olim V.A.Livshisning fikriga ko’ra, “sari-zamin», ya’ni Zarafshon vohasining boshlanishi demakdir. Aynan shu joyda Zarafshon vodiysi tekisliklar va tog’li mintaqalarga bo’linadi. Qadimgi Sarazm Zarafshon tog’ tizmalaridan oqib chiqqan Otchoparsoy, Chumalisoy va Sho’rnovasoy etaklarida, “Oyim ko’l” yaqinida joylashgan. Uning tevarak atrofida dehqonchilik uchun qulay, talay unumdor yerlar bo’lib, dehqonchilik madaniyatining ilk bosqichlarida aynan ana shunday joylarda bobo dehqonlar qishloqlari qad ko’targan. Savol tug’iladi, qayerdan va qanday tarixiy sabablarga ko’ra, bu joyda qadimgi dehqonchilik qishlog’i qad ko’tardi. Ehtimol, uning mahalliy ildizlarini Sazag’on neolit madaniyatidan qidirish lozimdir. Chunki Zarafshon vodiysi doirasida qoratepa yodgorliklarida neolit dehqonchilik izlari kuzatilingan. Hozirgi yirik tadqiqotlar bo’yicha Sarazm madaniyatining kelib chiqish ildizlari, yuqorida ta’kidlaganimizdek, bevosita ko’ksur (geoksyur) vohasining qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalariga borib taqalmoqda. Sarazmda arxeologik tadqiqot ishlari bilan bevosita shug’ullangan A.Isakovning xabar berishiga qaraganda, bu joyda hayot uzliqsiz 1,5 ming yil (eNeolit va bronza davrlarida) davom etgan. Yodgorlikning umumiy maydoni 100 gektarga yaqin. U katta - kichik va har xil balandlikdagi 10 ta tepaliklardan iborat . Yodgorlikning ancha qismi o ’ tgan asrlarda aholining hovli - joy qurilishi va uning ustidan o ’ tkazilgan sug ’ orish inshootlari tufayli buzilib ketgan . Uning atigi uchdan bir qismigina saqlanib qolgan . 7 yil davom etgan arxeologik qazishmalar davomida 4 ta obyektda keng ko ’ lamli qazishma ishlari olib borildi va 10 ta punktda qadimgi qishloq hayotining davomiyligini o ’ rganish uchun shurflar qazildi . Natijada qadimgi qishloq hayotining 4 tarixiy bosqichi aniqlandi , har bir bosqichda yuz bergan tub o ’ zgarishlar kuzatildi . Sarazm-1 davrida bu joyda yangi etnik guruh qishlog’i paydo bo’ladi va bu joyda qurilgan uy-joy kompLekslarini (II qazishma) shimol, shimoliy – g’arb va g’arb tomondan yarim aylana mudofaa devori bilan o’rab olinadi. Qadimgi Sarazmning markaziy qismida (IV qazishma) Sarazm 1 davriga tegishli urug’ jamoasining xilxonasi paydo bo’ladi. Qadimgi Sarazmda o’rganilgan bu hilxona janubiy Sibirning Afanasyeva madaniyati hilxonalari singari doira shaklidagi tosh g’ov (diaMetri 15 m.) bilan o’rab olingan, uning ichiga 5 ta qabr joylashtirilgan. Tosh g’ovning markaziy qismidagi qabrga uch kishi (erkak, ayol va o’spirin) ko’milgan. Ayolga tegishli qabr ashyoviy dalillarga qaraganda, u o’z jamoasida katta ijtimoiy nufuzga ega bo’lgan. U o’sha davr urf-odatlariga ko’ra, bayramona kiyim-boshlari bilan ko’milgan. Uning kiyimlariga feruza, lyapis-lazur, serdolik, yashma kabi qimmatbaho toshlardan yasalgan munchoqlar qadalgan. Bosh kiyimi ham boy taqinchoqlar bilan bezatilgan. Maydalab o’rilgan soch tolalariga 49 ta oltin munchoqlardan iborat munchoq shodalari osib qo’yilgan. Qo’llariga dengiz chig’anog’idan ishlangan bilak uzuklar taqilgan. Ayol jasadi yonidan dastali jez oyna, suyakdan ishlangan bigiz, 5 ta urchuqtosh va 2 ta ayol ma’budasining terrakotasi topilgan. Hilxonaning boshqa qabrlarida marhum va marhumalarga atalgan ashyoviy dalillar uchratilmagan. Sarazm 1 davri uy-joy komplekslari va xilxonani qazish vaqtida sirtiga monoxrom rangli naqsh solingan sopol parchalari hamda naqshsiz, sirtiga tiniq qora sir berilgan kulrang sopol parchalari topilgan. Stratigrafik shurfning Sarazm 1 davriga tegishli qatlamidan mis hanjar, Qazishma-1 da ochilgan xonalardan Nomozgoh II davriga tegishli polixrom rangli murakkab naqsh (kovrov ы y ornament) solingan keramika parchalari ham uchratilgan. Sarazm 1 materiallar kompleksi tadqiqot obyekti muallifining fikriga ko’ra, Janubiy Turkmanistonning Nomozgoh II davri qadimgi dehqonchilik madaniyatini eslatadi. Sarazm II – Sarazm madaniyatining shakllanish davri. Bu davrda qishloq hududi anchagina kengayadi, alohida qurilgan ko’p xonali hovlilar, ular tarkibida doira shaklidagi altarli xonaki ibodatxonalar paydo bo’ladi. Keng va tor ko’chalari va hovlilari bilan yirik uy-joy massivlarining shakllanishi yuz beradi (2 va 4 qazishmalar), markazida dumaloq mehroblari bilan alohida qad ko’targan qizil 19 rangli monuMental ibodatxonalar paydo bo’ladi. Turar-joy xonalari tegishli ichki uy jihozi bilan kattalashadi, ya’ni to’qimachilik dastgohlarini joylashtirishga moslashtiriladi. Me’moriy kompLekslar burchaklarini Nomozgoh IV (ilk bronza) davri uchun xarakTerli to’rt qirrali ustunlar (pilyastrlar) bilan bezash boshlanadi. Sopol idishlar sirtini turli-tuman rangli naqshlar bilan bezash keskin qisqaradi, sopol sirtini bir xil rangda (monoxrom) bezash va tiniq sirli kulrang idishlar yasash keramika ishlab chiqarish hunarmandchiligida yetakchi o’ringa ko’tariladi. Bu davr sopol idishlari orasida ba’zida kaltaminor madaniyatiga tegishli keramika parchalari uchraydi. Demak, bu esa Sarazm madaniyatini shakllanishida mahalliy aholining ishtiroqi borligidan dalolat beradi. Sarazmliklarning tashqi aloqalari doirasi kengayadi (Belujiston-KVetta, Seiston- Shahri Soxta). Metallurgiya sanoati izga tushadi: ma’dan konlarini qidirish, kondan ruda qazib olish, ularni Sarazmga keltirish, ruda eritish, undan turli xil mehnat va harbiy qurollar yasash keskin oshadi. Har xil tog’ jinslaridan mehnat va jangavor harbiy qurollar yasash (qadoqtosh-sport giralari, langarcha, kelitosh, eshik o’qi osti toshi, tosh kosa, tosh stakanchik, qabila sardori chuqmorining toshi (bulava), urchuqtosh va boshqalar) yuksak darajada rivojlanadi Sarazm III davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot o’zining yuksak cho’qqisiga ko’tariladi. Manzilgohning barcha territoriyasi uy-joy qurilishi va hunarmandchilik kvartallari bilan qoplanadi. Turar-joy massivlari va hunarmandchilik kvartallari orasida ijtimoiy va diniy xarakterdagi monumental binolar paydo bo’ladi (3 va 4 qazishmalar). Ko’pxonali turar-joylarning hovlilari tobora kattalashib boradi va ular hududiy doirasida kulolchilik xumdonlari va metallni ishlash ustaxonalari (2 va 4 qazishmalar) paydo bo’ladi. Hunarmandchilik sohasida ixtisoslashuv yuz beradi. Kulolchilik sohasida ichi va sirtiga qoramtir qizg’ish sir bilan pardozlangan qora va kulrang sopollar keskin kamayadi, ularning o’rnini tiniq, qizg’ish va qizil sir berilgan sopollar egallaydi. Bu xildagi sopollar ilk Nomozgoh VI davri sopoliga xarakTerli bo’lib, bu xilda sopollarni pardozlash Sarazm madaniyati badiiy kulolchilik maktabining uslubiy an’anasiga aylanadi. Bunday uslubda sopol ishlab chiqarish Sopollitepa sopoli uchun ham xarakterli edi. Endi Sarazmda o’rganilgan hovli-joylar tahliliga kelsak, III-qazishma maydonida uch qurilish bosqichlaridan iborat uy-joy kompLekslari ochilgan. Birinchi uy-joy majmuasi materik ustida qad ko’targan, undan faqat ayrim xonalarning ba’zi bir devorlari saqlangan. Ikkinchi qurilish bosqichi hovli-joylari 225 kv. m. maydonni egallagan 70 sm balandlikdagi platforma ustiga qurilgan. Uchinchi qurilish bosqichi uy-joylari qalin madaniy qatlamlar ustida paydo bo’lgan. Ular ikkinchi qurilish bosqichi uylaridan g’arbga tomon joylashgan bo’lib, bular bir yarusli ikki kamerali xumdon va bir necha xonalardan iborat. O’rganilayotgan obyekt ichida ikkinchi qurilish bosqichi uy-joy qoldiqlari alohida ahamiyat kasb etadi. Ana shunday uy-joy komplekslaridan biri mahobatli platforma ustiga aniq reja asosida qurilgan 12 ta xonalarni o’z ichiga olgan yaxlit kvadrat shaklidagi monumental bino bo’lib, ulardan to’rttasi kvadratning uzunasi bo’yicha koridor shaklida qad qo’targan, binoning markaziy qismini qolgan 8 ta xonalar egallagan. Ular bir-birlariga parallel qilib qurilgan to’rttadan xonalarni tashkil etadi. Qurilish rejasida geometrik simmetriyaga qatiy amal qilingan, ya’ni ularning to’rttasi kvadrat (3x3 m.), a qolgan to’rttasi esa to’g’ri to’rtburchak (3x3,75 m.) shaklida. Ulardan ba’zilarida (3,4 xonalar) devor ichiga o’choqlar joylashtirilgan, bittasining markazida aylana shaklda altar (Mehrob) topilgan. Bu bino otashparastlarning ibodatxonasi bo’lganligiga shubha yo’q. Sarazm yodgorligi bronza davri madaniy turmushning turli, jumladan, hunarmandchilik, binokorlik, dehqonchilik kabi sohalar taraqqiyotini ifodalovchi boy arxeologik kompleks manbalar berdi. a) Zarcha Halifa mozori. Bronza davriga kelib Sarazm metallurgiya markazi xom ashyolarining dovrug’i janubiy va shimoliy mintaqalar jamoalariga borib yetadi. Natijada Sarazm metali dastlab janubiy mintaqalarga, qadimgi dehqonchilik madaniyati jamoalari dunyosigacha kirib boradi. Bu haqda Sarazm yodgorligidan 13 km sharqda, Panjikent shahri yaqinidan topilgan Sopolli madaniyatining Jarqo’ton bosqichiga tegishli mozor alohida ahamiyat kasb etadi. Darhaqiqat, bu yolg’iz qabr 1986 yilda Zarcha Xalifa deb atalgan joydan chiqindi suv quvurini o’rnatish vaqtida topilgan. Chiqindi suv quvurini yotqizishda gigant ekskavator cho’michi, tadqiqotchi S.Bobomullayevning yozishiga qaraganda, qabrda yotgan skeletga tegib, uning ustki qismini buzib ketgan. Skelet yer sathidan 3,5 m. chuqurlikda, shag’al qatlami ustida yotgan oddiy yorma go’r bo’lgandeydi S.Bobomullayev. Biroq skelet va unga tegishli ashyoviy dalillar yotgan qabr maydoni (yaqin 6 kvadrat Metr) va uning chuqurligiga (3,5 m.) qaraganda, mozor Sopolli madaniyatiga qarashli qabrlar tuzilishidan farq qilmaydi, ya’ni u ayvonli lahad shaklida bo’lgan. Lahad g’arbdan sharqqa tomon oval shaklida qazilgan, uning uzunligi 3,10 m. skeletning oyoq – qo’llari buklangan, o’ng yoni bilan lahadga qo’yilgan. Skeletning boshi shimoliy-g’arbga qaratilgan. Uning yaqinida burama shoxli arxar skeleti chap yoni bilan ko’milgan. Mozorga qo’yilgan predmetlarning joylashishi e’tiborga loyiq. Odam bosh chanog’ining quloq bo’shlig’ida ikkita oltin isirg’a topilgan. Qolgan predmetlar asosan qabrning janubiy-sharqiy qismida to’p-to’p holda uchratilgan. Umuman, qabrdan hammasi bo’lib 30ta predmet topilgan (muallif ularning sonini 24 ta deb ko’rsatadi. Ammo u qabrdan topilgan 6 ta suyak predmetlarni negadir hisobga olmagan). Shundan 16 tasi bronza, 3 tasi oltin, 6 tasi suyak, 2 tasi toshdan yasalgan. Ular ichida 3 ta sopol idishlar ham bor. Arxeologik materiallar kompleksi o’z tarkibiga ko’ra, to’liq sopolli madaniyatiga, uning jarqo’ton bosqichiga tegishlidir. Topilmalar bronzadan ishlangan tarnov jumrakli kosa, burtma korpusli silindir idish, yupka bronza listdan ishlangan tugma va ilgaklar, bronzadan ishlangan 2 ta suvluq, yoldor ot boshli to’g’nag’ich, pichoq va xanjar, oltindan ishlangan sirg’a, oltin biser-munchoqlar, oltin zanjir, suyakdan ishlangan naycha, 4 ta suyak to’qa (psaliya), qumtoshdan ishlangan hovancha sopi, feruza toshidan ishlangan biSer- munchoqlardan iborat. Zarcha Xalifa qabridan topilgan 3 ta sopol idishlar bo’g’zi tor sharsimon ko’zalar bo’lib, ular Sopolli madaniyatining jarqo’ton bosqichi uchun xarakterlidir. Zarcha Xalifa kolleksiyasida bo’g’zi tor sharsimon shaklidagi oltindan ishlangan mitti xurmacha bor. U qabrdan 10 metrlar chamasi sharqda, ekskavator kovlagan tuproq uyumidan topilgan. Tadqiqotchi S.Bobomulloyevning yozishicha, Zarcha Xalifada yolg’iz bitta mozor bo’lmagan. Chunki chiqindi suv quvurlarini yotqizish munosabati bilan transheyalar qazish vaqtida boshqa bir mozor ham buzib tashlangan bo’lishi mumkin. Oltin xurmacha esa o’sha mozorga tegishli. Biroq biz bunday deb o’ylamaymiz. Chunki yaqin atrofda u davrga oid qadimgi bobo dehqonlarning moddiy madaniyat izlari uchramaydi. Bizningcha, mitti oltin xurmacha aynan Zarcha Xalifa mozoriga tegishli. Agar transheya qazish vaktida ekskavator cho’michining skelet yuzasini qo’zg’ab ketganligini hisobga olinsa, u holda oltin xurmacha ushbu mozorga tegishli ekanligiga shubha qolmaydi. Chunki gigant-ekskavator o’z cho’michidagi to’proqni bemalol 10 Metr masofaga tashlashi mumkin. Xulosa qilib aytganda voha eneolit davrida ancha rivoj topgan. Birgina Sarazm yodgorligi Zarafshon vodiysi qadimgi dexqonchilik ma’daniyati qabilalaring nafaqat noyob manzilgohi balki O’rta Osiyo mintaqasida yirik metallurgiya markazi sifatida mashxurligi vohani o’sha paytda qanday ekanligini yorqin namoyon etadi. Sarazm metallurglari so’nggi eneolit va ilk bronza davrida Sarazm 2 va 3 mehnat qurollari ishlab chiqarish hamda ruda qazish, metal xom ashyosi bilan savdo qilishda yuksaklikka erishgan. Movorounnahrning markaziy qismi yuragi hisiblangan zarafshon vohasi o’zining tabiiy geografik sharoitiga ko’ra qadimgi dehqonchilik rivoji uchun qulay imkoniyatlarga ega edi.Uning O’zbekiston va Tojikiston respublikalari chegara rayoni aholi punkti Sarazmda eneolit davrdan boshlab qadimgi dehqonchilik ma’daniyati yangi o’chog’i tarkib topgan bu joy Zarafshon daryosining Turkiston va Zarfshon tog’ tizmalari oralig’idan chiqib kng vodiyga yuz tutgan joyda qad ko’targan eng qadimgi o’troq aholi qishlog’I bo’lib u o’zining jug’rofik joylashuviga ko’ra Sarazm nomini olgan Sarazmda arxeologik tatqiqod ishlari bilan bevosita shug’ullangan A.Isakov xabar berishiga qaraganda bu joyda xayot uzluksiz 1.5 ming yil davom etgan. Yodgorlikning umumiy maydoni 100 gegtarga yaqin u ktta kichik va xar xil balandiklardagi 10 ta tepaliklardan iborat .Sarazmda o’rganilgn hovli joylar tahliliga kelsak 3-qazishma maydonida 3 qurulish bosqichidan iborat uy joylar komplekslari ochilgan bo’lib 1-uy joy namunasi materik ustida qad ko’targan undan faqat ayrim xonalar devorlari saqlangan 2-qurulish bosqichi hovlijoylari 225 kv metrni egallagan 70 sm balandlikdagi platforma ustiga qurilgan 3-qurulish bosqichi uy joylaari qalin madaniy qatlamlar ustida paydo bo’lgan ular 2-bosqich qurulish uylaridan g’arbga tomon joylashgan bo’lib bular 1 yarusli va ikki kamerali xumdon va bir neecha xonalardan iborat O’rganilayotgan obekt ichida 2-qurulish bosqichi uy joy qoldiqlari alohida ahamiyat kasb etdi ana shunday uy joy komplekslari biri mahobatli platforma ustiga aniq reja asosida qurulgan 12 ta xonalarni o’z ichiga olgan yaxlit kvadrat shakldagi monumental bino bo’lib ulardan 4 tasi kvadratning uzunasi bo’yicha corridor shaklda qad ko’targan binoning markaiy qismini qolgan 8 ta xonalar egallaydi .

Zarafshon vohasi eneoliti Reja: 1.Zarafshon vohasi eneoliti 2.Zarafshon vohasi dehqonchilik madaniyati 3.Xulosa

Ma’lumki, miloddan avvalgi IV-III – ming yilliklar davomida O’rta Osiyoda yonma-yon ikkita madaniy-xo’jalik zonalari mavjud edi. Janubiy-g’arbda ilk dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi jamoalar yashasa, mintaqaning qolgan hududlarida hayvon va baliq ovi bilan tirikchilik o’tkazuvchi qabilalar yashar edilar. Albatta, bu ikki zona jamoalari biqiq holda, o’zaro iqtisodiy va madaniy aloqalarsiz yashay olmaganlar. Har ikki tomon jamoalarining oziq-ovqat va kiyim- boshga bo’lgan kundalik ixtiyojiy talablarining oshib borishi, so’zsiz, ular o’rtasida iqtisodiy aloqalarni o’rnatishga olib kelgan. Bu iqtisodiy hayotiy talablardan kelib chiqqan aloqalar, qachonkim, ibtidoiy ajdodlar tomonidan ilk bor metall kashf etilib, undan mehnat va jangavor harbiy qurollar ishlab chiqarishga o’tilgach, yanada jadalroq rivojlana boshladi. Mehnat qurollarini metalldan ishlab chiqarish xo’jalik ixtirolarini qabilalararo keskin rivojlanishiga turtki bo’ldi. Miloddan avvalgi III-ming yillikning oxiri va II-ming yillikning boshlarida O’rta Osiyoda davom etayotgan mintaqaviy rivojlanishning xarakteri va ular o’rtasidagi hududiy Chegaralar doirasi o’zgardi. Masalan, qadimgi dehqonchilik hududlari kengayib bordi. O’rta Osiyoning janubiy-g’arbida neolit davrida tashkil topgan dehqon jamoalarining yangidan-yangi manzilgohlari eneolit davriga kelganda nafaqat Kapetdag yonbag’irlariga keng yoyildi, balki uning sharpalari Zarafshon vodiysiga ham kirib bordi. Masalan, yuqori Zarafshon vodiysida qad ko’targan so’nggi eneolit va bronza davri yodgorligi – Sarazm ana shu o’zgarishlardan nishona edi. Sarazm yodgorligi Zarafshon vodiysi qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalarining nafaqat noyob manzilgohi, balki O’rta Osiyo mintaqasida yirik metallurgiya markazi sifatida mashxurdir. Sarazm metallurglari so’nggi eneolit va ilk bronza davrida (Sarazm II va III ) Mehnat qurollari ishlab chiqarish hamda ruda qazish va eritish, metall xomashyosi bilan savdo qilishda yuksakliklarga erishadi. Sarazm IV davriga kelib, Sarazm metallurgiya ustaxonalari metall xomashyosi va metall buyumlar ishlab chiqarishni yanada kengaytiradi. Sarazm nafaqat tevarak-

atrof rayonlarni, balki butun O’rta Sharq mintaqalarini metall predmetlari va metall xomashyo bilan ta’minlovchi markazga aylanadi. Sarazm IV davri ushbu makonda qadimgi sarazmliklarning so’nggi hayoti bilan bog’liq. Bu davrda yirik hovlilar maydonlarida kulolchilik xumdonlari, tosh va shag’ol yotqizilgan yo’lakchalar paydo bo’ladi. Tosh va metalldan turli xil mehnat qurollari, uy-anjom asboblari ishlab chiqarish avvalgidek jadal suratlar bilan rivojlanishda davom etadi va ularning turlari ko’payadi. Kalta va uzun tig’li pichoq va hanjarlar ishlab chiqarish keng yoyiladi. Ularning sopi qarmoqsimon bo’lib, ular hanjar va pichoq dastalarining suyak qoplamalarini mustaxkamlashga moslashtirilgan Bu davr metallurgiya sanoatida jangavor harbiy qurollar: bolta va paykonlar, dastali bronza ko’zgulari, urug’ jamoasi sardorining hukmdorlik hassasi (aso), turli xil shaklar ko’rinishida yasalgan muhr va tosh g’urzilar ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yiladi. Metall muhrlar kolleksiyasida terrakotadan yasalgan muhr ham bor. Bularning barchasi qadimgi sarazmliklar jamoasida ijtimoiy-iqtisodiy hayot mulkiy tabaqalanish sari jadal ketayotganligidan guvohlik beradi. Bularning barchasi bir tomondan mahalliy mis va qo’rg’oshin xomashyosiga asoslangan metall ishlab chiqarish hunarmandchiligini jadal rivojlanayotganligini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, Sarazm metallurglarining Qadimgi Sharq sivilizasiya o’choqlari va O’rta Osiyoning shimoliy va shimoliy-sharqiy mintaqasi dasht qabilalari (tozabog’yob va andronova madaniyati sohiblari) bilan iqtisodiy savdo munosabatlarini tabora kengayib borayotganligidan dalolat beradi. Ehtimol, eksportga tayyorlab qo’yilgan 10 kg. qo’rg’oshin yombisini Sarazmdan topilishi bunga misol bo’la oladi1. Bu masalada Sarazmdan taxminan 40-45 km sharqda, Zarafshon tog’ bag’ridan Kanchach, Yori va Jilau kabi mis va qo’rg’oshin konlarini topilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqori Zarafshon tog’ tizmalaridan topilgan oltin, kumush, mis, qo’rg’oshin, simob, qalayi va feruza konlari bundan dalolat Beradi. Zarafshon suv yo’llari esa Sarazm metallurglarini ushbu tog’ konlari bilan oson bog’lanishlariga keng imkoniyatlar bergan. Bu mahalliy ma’dan konlarining

mavjudligi Sarazmda metallurgiya sanoatining professional darajada ixtisoslashuviga olib keladi, ya’ni yangidan-yangi ma’dan konlari qidirish, xomashyolarni transportirovka qilish, metall eritish, yombilar quyish va metalldan turli xil mehnat qurollari, uy-ro’zg’or anjomlari yasash professional darajaga ko’tariladi. Metall predmetlarining kimyoviy analiziga ko’ra, ular tarkibining asosini mis tashkil etadi (89,3-96,6 %). Ularda mishyak 3,3 prosentgacha, qalayi 1,6 prosentgacha uchraydi. Sarazmda og’irligi yaqin 10 kg keladigan qo’rg’oshin yombisini topilishi sarazmliklarni metall eksporti bilan ham shug’ulganligiga ishora qiladi16. Hozirning o’zida Sarazmda topilgan metall predmetlarning soni 150 tadan oshib ketdi. Topilmalar orasida bronza pichoqlar, hanjar va boltalar, paykon va muhrlar, oltin va kumushdan ishlangan taqinchoq-bezaklardan tashqari, bevosita ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan metall eritish qozonlariyu (tigellar), asbobu-anjom quyish qoliplari, metall eritish qo’ralariyu, ma’dandan ajratib olingan yombi-xomashyolar ko’plab topildi. Bularning barchasi Sarazmda eneolit va bronza davrida yaxshigina metallurgiya markazi tarkib topganligidan dalolat beradi. Bu konlar hatto ma’lum vaqtlardan so’ng uzoq Sibir va Tog’li Oltoy dasht qabilalarining ham e’tiborini o’ziga tortadi. Qadimgi Sarazm aholisining iqtisodiy asosini sug’orma va lalmikor dehqonchilik hamda xonaki chorvachilik tashkil etgan. Hunarmandchilikning qator sohalari, jumladan metallurgiya va metall ishlab chiqarishdan tashqari, kulolchilik rivojlanadi. Bu davr uchun xarakterli texnologik uslub-kulolchilik charxida idish yasash paydo bo’ladi. Sarazm IV qatlamidan kulolchilik dastgohini aylantiruvchi o’qining ikki dona tosh asosini topilishi bundan guvohlik beradi. Darhaqiqat, qadimgi Sarazm madaniyati hunarmandchiligida keramika ishlab chiqarish alohida ahamiyat kasb etadi. Sopol ishlab chiqarish asosan qo’l mehnatiga asoslangan, faqat uning so’nggi bosqichidagina sopol ishlab chiqarishda kulolchilik charxidan foydalanishga o’tildi. Sarazm keramikasi uch turkumga bo’linadi: ovqat tayyorlashga moslashgan idishlar (kuxonnaya posuda), ovqat suzishga moslashgan idishlar (stolovaya posuda) va oziq-ovqat zahiralarini

saqlashga moslashgan xumlar (tarnaya posuda). Ular orasida aksariyat ko’pchilikni ovqat suzishga, dasturxonga ovqat tortishga moslashgan idishlar (stolovaya posuda) tashkil etadi. Ularning sirtiga ishlov berilgan, ya’ni sir bilan pardozlangan. Ularning sirtki pardozi uchta asosiy guruhga bo’linadi: yorqin tiniq, kulrang va qora tiniq. Birinchi guruh keramika orasida qizil sir ustiga rangli naqsh solingan idishlar alohida ajralib turadi. Bu tipdagi idishlar o’zlarining kelib chiqish ildizlari jihatidan Qadimgi Sharq sivilizasiyasining ikki mintaqasi bilan ya’ni janubiy – sharqiy Turkmaniston, aniqrog’i Geoksyur vohasining so’nggi Eneolit kompLekslari va Hinduqushdan janubda joylashgan Seyiston-Belujiston mintaqalari bilan bog’langan. Kulrang qora sopollar esa kelib chiqishi jihatidan shimoliy Eron yodgorliklari bilan bog’langan. Sarazmning asosiy keramikasi sirtiga berilgan pardozlar, ular ustidan yuritilgan rang-barang gullar sarazmliklarni bir tomondan qadimgi dehqonchilik mintaqalari-janubiy Turkmaniston va Belujiston-Seyistonning bobo – dehqonlari bilan uzviy bog’liqligini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, Sarazm sopollar kompLeksida kaltaminor madaniyatiga tegishli sopol parchalarini uchrashi ularni quyi Zarafshon havzasi neolit davri kaltaminor jamoalari bilan ham iqtisodiy va etnomadaniy jihatdan aloqada bo’lganliklaridan guvohlik beradi. Sarazm sopollarining terma texnikasi sifat jihatidan yuqori darajada. Ular tadqiqotchi muallif A. Isakovning ta’kidlashicha, bir kaerali va ikki kaMerali xumdonlarda pishirilgan. Ikki kamerali xumdonlar hajm jihatidan kichikroq bo’lib, ularning o’chog’i yonginasiga joylashgan sferasimon shifli alangaxonasiga nisbatan chuqurroq. Xuddi shunday xumdonlar Sopollitepada ham topilgan. Sarazmda toshdan mehnat qurollari ishlab chiqarish ham professional xarakTerga ega edi. Sarazmning arxeologik kompLeksida 40 ga yaqin toshdan ishlangan predmetlar topilgan. Ular parma, uskuna, bolg’a,. Teri oshlash toshlari, o’lchov standarti bilan bog’liq maxsus og’irlik o’lchov toshlari, to’qimachilik dastgohining toshlari edi. Qimmatbaho toshlardan turli xil taqinchoqlar, tumor va muhrlar yasash ham professional yuksaklikka ko’tarilgan. Sarazmning yuqori qatlamidan noyob muhr topilgan. U doira shaklida bo’lib, uning yuzasini aylanasi

O'xshashlar

Zarafshon vohasi qadimgi bronza davri makonlari
ZARAFSHON VOHASI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI”
Buxoro vohasi antik davr arxeologiyasi
Xorazm vohasi o’rta asrlar arxeologiyasi
Samarqand O‘rta Zarafshon shaharlari urbanizatsiyasi