logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Zarafshon vohasi qadimgi bronza davri makonlari

Zarafshon vohasi qadimgi bronza davri makonlari

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.9033203125 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Zarafshon vohasi qadimgi bronza davri makonlari. Reja: 1.Zarafshon vohasi bronza davri o‘rganilishi tarixi 2.Zarafshon vohasi bronza davri asosiy yodgorliklari va ular tadqiqoti natijalari 3.Zarafshon vohasi bronza davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari Zarafshon vohasi bronza davrida. Zamonbobo madaniyati. Zomonbobo manzilgohi yarim er uylarning konstruksiyasi. Zamonbobo qabristoni. Dafn marosimlari. Zamonbobo madaniyati jamoasi xo‘jaligi va moddiy madaniyati. Kulolchilik. Bronza buyumlari. Tosh qurollari. Xo‘jalik xususiyatlari. Sarazm madaniyati bronza davrida. Uy-joy imoratlari va ibodatxona inshootlari. Hunarmandchilik taraqqiyoti. Sopol buyumlar bezaklarining murkablashib borishi. Bronza va toshdan ishlangan buyumlar. To‘qay yodgorligi bronza davri metallurglari manzilgohi. Zarcha Xalifa mozorlari So‘g‘d hududlaridagi madaniy aloqalarning namunasi sifatida. O‘rta Osiyoning dasht va tog‘ oldi hududlarida chorvador va yarim dexqon xo‘³jaligining shakllanishi. Dashti Qozi, Mo‘minobod, CHakka va boshqa mozorlar. Kuzatuv buyumlari. Qadimda Sug‘diyona deb nomlangan tarixiy-madaniy o‘lka hozirgi Samarqand, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarini tashkil etadi. Bu ona zaminning tarkib topishi, rivojlanishi va gullashida Zarafshon va Qashqadaryo daryolarining o‘rni beqiyos va benazirdir. Ana shu ikki daryo suvlari asosida juda qadim zamonlarda Sug‘d bobo dehqonlarining qishloqlari va shaharlari qad ko‘targan. Zarafshonning yuqori va o‘rta havzalarida ilk temir davriga kelib, Avesto turlari sekin-asta o‘troq hayotga o‘ta boshlaydilar. Zarafshon va Qashqadaryo havzalarida o‘troqlashgan bu saklar Sarazm madaniyati avlodlari bilan qorishib, Avestoda “Gova Sug‘uda”deb atalgan tarixiy viloyatning o‘troq sug‘diylar aholisini tashkil etgan. Ular yashagan vohalar esa tarixda “Sug‘diyona” deb ataldi. SHunday qilib, so‘nggi bronza va ilk temir davrida yana bir madaniy-xo‘jalik markazi, ya’ni Sug‘diyona viloyati tarkib topadi, uning qadimgi dehqonchilik xo‘jaliklari bilan shug‘ullangan etnik qatlamining izlari Zarafshon vodiysining Ko‘ktepa, Afrosiyob, Xo‘ja Bo‘ston, Qozimontepa yodgorliklarining quyi qatlamlari, Qalqan ota mozor qo‘rg‘onlari, Qashqadaryo vohasida Uzunqir, Daratepa va Sangirtepa kabi yodgorliklar misolida o‘rganilgan. YAqingacha Sug‘dning bosh shaharlari Samarqand va Buxoroni ilk shahar madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi davr va qanday yodgorliklarga borib taqalishi fanda noma’lum edi. SHuning uchun sobiq Sovet davri tarixshunosligida O‘rta Osiyoga ilk shahar madaniyati Eron Axomaniylar va Iskandar boshliq yunonlar tomonidan olib kelingan. Bu zaminning tub joyli aholisi saklar esa, o‘tovlarda yashab ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanar edilar, deb tushintirilar edi. Ammo, o‘tgan asrning 70 yillaridan boshlab, olib borilgan arxeologik izlanishlar bunday g‘ayriilmiy qarashlarni asossiz ekanligini yuqorida nomlari zikr etilgan qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari misolida isbotladi. Ana shu noyob yodgorliklarning keng o‘rganilgan ob’ektlaridan biri Ko‘ktepa qadimgi shahar xarobasidir. YOdgorlik deyarli kvadrat shaklida bo‘lib, uning maydoni 23 gektarni tashkil etadi. YOdgorlik toporelefiga ko‘ra, uni o‘rab olgan mudofaa devori chiziqlari va darvoza o‘rinlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning maydonida monumental bino qoldiqlari saqlangan. YOdgorlikning markaziy darvozasiesa yirik minoralar bilan mustahkamlangan. YOdgorlik markaziy qismini egallagan bino qoldig‘i baland platforma ustida qad ko‘targan bo‘lib, M.X. Isamiddinovning tahliliy xulosasiga ko‘ra, zardushtiylik ibodatxonasi bo‘lishi mumkin. YOdgorlik maydonida ko‘zga tashlangan ikkinchi yirik tepalik, u erda o‘tkazilgan qazishma natijalariga ko‘ra, shahar hokimining qarorgohi bo‘lib chiqqan.SHahar maydonida yana bir necha tepachalar mavjudki, ular shahar aholisining turar-joy massivlari, hunarmandchilik ustaxonalarining qoldiqlari bo‘lib chiqdi.Xullos, Ko‘ktepa Sug‘diyona hududidagi eng katta qadimgi shaharlardan biri bo‘lgan, degan to‘g‘ri xulosaga kelingan.Ko‘ktepani davriy sanasini o‘rganish maqsadida uning 5 joyida stratigrafik shurflar va 6 punktda keng ko‘lamli qazishmalar o‘tkazildi. Olingan materiallar hliliga ko‘ra, Ko‘ktepa uch xronologik davrga bo‘linadi.n. Birinchi davr Ko‘ktepa I (so‘nggi bronza davri), ikkinchi davr Ko‘ktepa II (ilk temir davri Sug‘diyonasi), uchinchi davr Ko‘ktepa III (antik davri). SHunday qilib, yodgorlikning deyarli kvadrat shaklda tarkib topishi, uning ichki va tashqi mudofaa devorlari, ichki devorning monumental xarakteri, markaziy kirish darvozasining minoralar bilan rasmiylashtirilishi, shimol tomondan shaharga olib kirilgan kanal izlarining saqlanishi, shahar markazida qad ko‘targan bosh otashgohning monumental xarakteri, uni qalin platforma ustiga qurilishi, unga markaziy darvozadan pandus orqali ko‘tarilishi, yodgorlik maydonining janubi- sharqida balandligi 10 m.dan kam bo‘lmagan to‘g‘ri to‘rtburchakli monumental binoning qad ko‘tarishi (Ko‘ktepa II), uni qalin mudofaa devori bilan o‘rab olinishi, bularning barchasi Ko‘ktepa co‘nggi bronza va ilk temir davrining yirik ilk shahri bo‘lganligidan dalolat beradi. Afsuski, Ko‘ktepa III davrida shahar vayronaga uchraydi. Gullab-yashnab turgan bu shaharning inqirozga yuz tutishi mil. avv. IV asrning oxirgi choragida Iskandar Zulqarnaynning (Aleksandr Makedonskiy) harbiy yurishlari bilan bog‘liq bo‘lgan. Markaziy Sug‘dda ilk temir davriga oid ilk shahar madaniyati qadimiy Samarqand- Afrosiyobda, Samarqandning eski shahri va atrofida tarkib topgan Qo‘rg‘oncha va Lolazor qishloq makonlarida va boshqa joylarda ham topib o‘rganilgan. Lolazorda mil. avv. VII asr oxirlariga tegishli kanal izlari ham topilgan. Afrosiyobning turli joylarida olib borilgan arxeologik izlanishlar davomida qadimgi shaharni o‘rab olgan monumental mudofaa devor (mil. avv.VI asr) qoldiqlari, ular tarkibi va devor asosi atrofidan kulolchilik charxida ishlangan qadimgi sug‘d davri sopol parchalari topilgan. Bularning barchasi Ko‘ktepa II komplekslari bilan bir davrni, ya’ni markaziy Sug‘dda qadimgi sug‘d madariyati, ya’ni ilk shahar madaniyatini xarakterlaydi. Qashqadaryo vodiysida ilk temir davri yodgorliklari janubiy Sug‘d sarhadlarini tashkil etadi. Bu o‘lkada qadimgi dehqonchilik madaniyat yodgorliklari 32 joyida topib o‘rganilgan. Ular yuqorida tilga olingan ayrimlari o‘tgan asrning 50 yillarida S.K Kabanov tomonidan YAkkabog‘ va Tanxozdaryolarning quyi havzalarida ochilgan. 1970 yillarning boshlarida CHimqo‘rg‘on suv ombori sohillaridan Jartepa 2 va CHiroqchitepa qishloq makonlari topib o‘rganiladi. Daratepa, Uzunqir va Sangirtepa kabilardan iborat bo‘lib,ularda keng ko‘lamli qazishmalar olib borilgan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Janubiy Sug‘dda huddi SHimoliy Baqtriya kabi o‘troq aholining qishloqlari Qashqadaryoning o‘rta va quyi havzalarida, tog‘ oldi hududlarda, soy etaklarida tashkil topgan. Ular Qayrag‘och, Guldaryo, SHo‘robsoy, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Erqo‘rg‘on, Nishon kabi qadimgi dehqonchilik vohalarini tashkil etadi. Bu yodgorliklarni (Sangirtepa, Daratepa va Uzunqir) o‘rganish natijasida qadimgi Sug‘d madaniyatining me’moriy qurilish rejasi, o‘ziga xos qurilish usullari va tuzilish xususiyatlari aniqlandi va Qashqadaryo vodiysida yashagan ilk temir davri ajdodlarimizning o‘troq hayoti va yuksak darajada rivojlangan madaniyati o‘rganildi. Sangirtepa, Uzunqir va Daratepa sopollarining qiyosiy o‘rganish natijasida, shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Daratepa aynan Uzunqir II va Sangir II davrida o‘zlashtirilib, bu erda ilk shahar hayoti mil. avv. V-IV asrlarda ham davom etadi. g). Qadimgi Xorazm.Qadimgi Xorazm Amudaryoning quyi havzalari, ya’ni O‘zbekistan Respublikasi, uning tarkibidagi Qoraqolpog‘iston va Turkmaniston Respublikasining Toshovuz viloyatini o‘z ichiga oladi. Bu zaminga urbanistik jarayonlar Baqtriya va Sug‘diyonaga nisbatan ancha keyin kirib boradi. Amudaryo quyi havzalari juda qadim-qadim zamonlardan Amudaryodan oqib kelgan chirindi, sernam, unumdor qoq erlar maydoni bo‘lib kelgan. Mil. avv. VI asrgacha chorvador sak-massaget ajdodlarimizning makoni edi. Qadimgi Xorazmda ilk davlatchilikning kurtaklari Amirobod madaniyati (miloddan avvalgi X-VIII asrlar) davridan nish ura boshlagan bo‘lsada, ammo, dehqonchilik hali qo‘ltik ziroatchiligi xarakterida edi. Amirobod madaniyati esa butun o‘lka bo‘ylab keng tarqalmagan. Demak, mavjud tasavvurlarga zid o‘laroq, Amirobod madaniyati davrida Amudaryo quyi havzalarida tub ma’nodagi takroriy sug‘orma dehqonchilikka asoslangan Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasi hali tashkil topmagan edi.Bu mintaqaning unumdor qoq er massivlari Quyisoy madaniyati chorvador qabilalarining chorva yaylovlari bo‘lib xizmat etishda davom etar edi. SHu boisdan bo‘lsa kerak, Qadimgi Xorazm tarixining chuqur bilimdoni S.P. Tolstov bu mintaqani oriylar vatani “Aryanam Vaychah” deb bejiz aytmagan. Aryanam Vaychah o‘z tabiiy iqlim sharoitiga ko‘ra, avestoshunos lingivistlarning ta’kidlashicha, ko‘chmanchi chorvador jamoalarning muqaddas vatani bo‘lgan. Arxeologik materiallar tahliliga ko‘ra, mil. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmidan boshlangan oriylar migratsiyasi ko‘chmanchi chorvachilik xo‘jaligi rivoji bilan bog‘liq bo‘lib, bu migratsiyalar natijasida, O‘rta Osiyo hududlari va uning tevarak-atroflariga turkiy etnik jamoalarning kirib kelishi faollashadi. Ular hatto o‘troq dehqonchilik madaniyati mintaqalariga ham kirib boradilar. Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasining ldizlari esa, Axomaniy podsholarining soliq siyosati tufayli xorasmiylarning mil.avv. VI asrning oxirgi choragida Amudaryo quyi havzalariga migratsiyasi yuz beradi. Bu haqda Doro I saroyida xizmatda bo‘lgan qariyalik Skilak o‘zining 7 yillik safari (mil. avv. 519-513 yillar) to‘g‘risida yozgan “Sayohatnoma”sida ma’lumot qoldirgan. Uning “Sayohatnoma”si bilan miletlik Gekatey (mil. avv. VI asr) tanishib, “Er kurrasining tavsifi” asarining Osiyoga bag‘ishlangan qismida xorasmiylar haqidagi Skilak ma’lumotlaridan foydalanadi. Gerodot esa “Tarix” asarida Gekateyga asoslanib, xorasmiylar haqida shunday yozadi: “Osiyoda har tarafidan tog‘ bilan o‘ralgan vodiy bor, tog‘larda beshta dara bor. Bir vaqtlar bu erlar xorasmiylarga qaragan va xorasmiylar girkan, parflar, sarang va fanameylarga chegaradosh bo‘lgan. Ana shu vodiy atrofidagi tog‘lardan Akes deb ataluvchi katta daryo oqib tushgan. SHu daryo besh irmoqqa bo‘linib, yuqoridagi xalqlar erlarini sug‘organ.... Ammo, eroniylarga qaram bo‘lgandan keyin bu xalqlar mana shunday ahvolga tushdilar. SHoh tog‘ daralarini berkitib, to‘g‘on darvozalar qurdirdi. Vodiyda ko‘l hosil bo‘ldi. Er sug‘orish uchun bu suvdan foydalangan qabilalar endi, og‘ir ahvolga tushadilar. Qishda, albatta, boshqa joylardagidek, ilohiyot ularga ham namgarchilik yuboradi, yozda esa ular ekadigan tariq va kunjut doim suvsiz qoladi. Mutlaqo suvsiz qolganda, ular xotin bola-chaqalari bilan shoh qasriga boradilar, shoh saroyi qarshisida turib, baland ovoz bilan achinarli holda faryod qiladilar. Ulardagi suv tanqisligini ko‘rgan shoh arzgo‘ylar tomonidagi to‘g‘on darvozalarini ochishni buyuradi. Ekinzorlar sug‘orilgach, yana to‘g‘onni berkitishni buyuradi. Endi, suvga tashna boshqa qabila erlariga suv ochadilar, biroq men bildimki, to‘g‘on darvozasini ochish uchun shoh katta pul (bojlardan tashqari) olar ekan. Ishlar ana shunday”. Xorasmiylarning dastlabki vatani, uning joylashish o‘rni haqida Stepan, Strabon, Afiney ham yozgan. Ularning yozishicha, xorasmiylar Baqtriyadan Janubda, Parflardan SHarqda, Xerirut va Xilmend daryolarining yuqori havzasida, hozirgi Xirot vodiysida bo‘lgan. YOzma manbalar tahliliga ko‘ra, suv oqib tushadigan daralar berkitilgach, xorasmiylar yurti suv ostida qolib, aholining katta qismi Amudaryo quyi havzalariga ko‘chib ketgan. Oqibat natijada, xorasmiylarning massagetlar mamlakatida makon topishi Amudaryo quyi oqimida Xorazm etnotoponimining paydo bo‘lishiga olib kelgan. Xorasmiyaning omilkor dehqon jamoalari sug‘orma dehqonchilik bobida bronza davri margushlari va bohtariylardan qolishmas edilar. Xorasmiylar etakchiligida taniqli manbashunos olim I.Markvart faraziga ko‘ra, Eron Axomaniylari imperiyasiga qadar shimoliy-sharqiy Xurosanda Seyiston (saranglar yurti), Araxosiya (famaneylar yurti), parflar va Girkaniya bilan birgalikda “Katta Xorazm” davlat uyushmasi tashkil topgan bo‘lib, uning shimoliy chegarasi Amudaryoning o‘rta havzalari bilan cheklangan. Ularda ilk shahar madaniyati bronza davridayoq shakllangan. Ular Qadimgi Xorazmda takroriy sug‘orma dehqonchilik madaniyati tarkib topmasdan rosa ming yil burun, qadimgi SHarq sivilizatsiyasining mahalliy o‘choqlaridan biriga aylanib bo‘lgan edi. Sug‘orma dehqonchilik xo‘jaligini yuritishda boy tajriba va malakaga ega bo‘lgan xorasmiylarning Amudaryo quyi havzalarida paydo bo‘lishi, ularning omilkor dehqonlari tomonidan Amudaryo kuyi havzalaridagi har bir daryo va soy tarmoqlari - o‘zanlari bo‘ylab erlarni o‘zlashtirishi, yangidan-yangi qishloq jamoalarini (Avestoda «vis»larni) tashkil topishiga olib keldi. Har bir daryo o‘zanlari bo‘ylab dastlab qad ko‘targan aholi punkti-«vis» atrofida sekin-asta boshqalari paydo bo‘la boshlaydi. Mana shu jarayonning jadal kechishi tufayli Qadimgi Xorazmda o‘nlab urbanistik aholi punktlari-ilk shaharlar, takroriy sug‘orma dehqonchilikka asoslangan mahalliy madaniy-xo‘jalik markazlari tashkil topadi. Agar Amirobod madaniyati davrida ziroatchi ajdodlarimiz erto‘lalarda yashab o‘troq hayotga o‘ta boshlagan bo‘lsalar, quyi Amudaryo havzalarida xorasmiylarning paydo bo‘lishi munosabati bilan atrofi monumental devorlar bilan o‘rab olingan qal’alar paydo bo‘ladi. Qadimgi Xorazmning Amirobod madaniyati aholisining avlodlari xorasmiylar bilan qorishib, ular ta’sirida paxsa va xom g‘ishtlardan qurilgan uy-joylarda, qishloq va shaharlarda yashay boshlaydilar. Bu jarayon Amudaryo quyi havzalarida mil. avv. VI asrdan boshlandi. Endi, Amirobod madaniyati davrining daryo va soy etaklaridagi erlarga dambalar yordamida suv chiqarish asosida tashkil topgan “qo‘ltiq dehqonchiligi” emas, balki arxaik davriga xos keng va sayoz ariqlar tizimi asosida qurilgan sug‘orma dehqonchilik madaniyati shakllandi. Amurdaryoning sertarmoq o‘zanlaridan chiqarilgan Kaltaminor, Tozabog‘yob, Suvyorgan, Amirobod, CHirmanyob, Polvonyob, Xozarasp, YOrmish, Savkan va boshqa katta-kichik sun’iy sug‘orish inshootlari bo‘ylab o‘nlab mikrovohalar tashkil topadi. Bu kichik vohalarning har birida birnecha shaharmonand qishloqlarni o‘z atrofiga birlashtirgan markaziy shahar paydo bo‘ladi. Demak, mil. avv. VI asrdan qadimgi Xorazmda aniq hududiy chegaraga ega bo‘lgan qator madaniy-xo‘jalik markazlari va ular asosida tarkib topgan mitti dehqonchilik vohalarining vujudga kelish jarayoni boshlanadi. Bu zaminga ko‘chib kelgan xorasmiylarning o‘ziga xos kulolchilik xunarmandchiligi tarkib topdi, Amudaryo kuyi havzalarida qadimgi Xorazm sivilizatsiyasiga asos solindi. Bu qadimgi Xorazm sivilizatsiyasi izlari va hududiy joylashuvini kuzatgan X.X.Matyaqubov, ularni xronologik jihatdan ikki bosqichga bo‘ladi: 1). Mil. avv. VI asrda vujudga kelgan dehqonchilik mikrooazislar: Ko‘zaliqir, Xozarasp, Qanhaqal’a, Butentov, Qo‘shqal’a, Odoytepa, Xumbustepa; 2). Mil. avv. V asrda qadimgi Xorazmda vujudga kelgan dehqonchilik mikrovohalar: Qal’aliqir, Tuzqir, Oybuyir, Xiva, Dingilja, Bozorqal’a va boshqalar. Mil. avv. V asr oxiri-IV asr boshlarida dehqonchilik mikrovohalari atrofida yangidan-yangi shaharmonand qishloqlar qad ko‘tarib, ularni yagona magistral sug‘orish kanallari orqali o‘zaro bog‘lagan yaxlit sug‘orish – dehqonchilik massivlari tarkib topdi. Bu jarayon o‘ng sohil Oqchadaryo havzasida ayniqsa, keng ko‘lam oldi. Masalan, Burgutqal’a, Tuproqqal’a, YAkka-Parson, Katqal’a,Toshxirmon va boshqalar. Qadimgi Xorazmning yaxshi o‘rganilgan eng qadimgi shahar xarobalaridan biri Ko‘zaliqir hisoblanadi. S.P. Tolstov Ko‘zaliqir davriy sanasini mil. avv. VII-VI asrlar bilan, V.M. Masson esa mil. avv. V-IV asr boshlari bilan belgilagan edilar. Ko‘zaliqir S.P. Tolstov taxmin qilinganidek, “Katta Xorazm” davlatining poytaxti bo‘lgan emas, balki mil. avv. VI asrda CHirmonyob dehqonchilik markazining bosh shahri vazifasini o‘tagan. Avvallari Xorazmda ilk shaharsozlik madaniyati Qo‘zaliqirda boshlangan, degan tasavvur hukmron edi. Keyingi yillarda uning qatoriga Xozarasp, Qanhaqal’a, Butentov, Qo‘shqal’a, Odoytepa, Xumbustepa kabi yodgorliklar ham qo‘shilib, qadimgi dehqonchilik madaniyati Amudaryoning quyi havzalarida keng yoyilganligidan guvohlik beradi. Ko‘zaliqirda monumental mudofaa inshootlari kuzatilsada, ammo, uning ichki qismida hukmdor saroyining qurilishi to‘xtab qoladi. Ehtimol, bu qadimgi Xorazm davlatining mil. avv. V asrda Axomaniylar ta’siridan qutilib, mustaqil davlat sifatida o‘z faoliyatini boshlaganligi bilan bog‘liqdir. O‘ng sohil Xorazmda arxaik davrining eng mukammal o‘rganilgan shahri Bozorqal’a va Dingilja qo‘rg‘onidir. Bu zonada arxaika davrining 53 joyida qishloq va qo‘rg‘on xarobalari mavjudligi qayd qilingan.Mil avv. V asrda Qadimgi Xorazm Axomaniylardan mustaqil davlat sifatida ajralib chiqgach, dehqonchilik xo‘jaligi butun vohani qamrab oladi. Bu esa Amudaryo quyi havzalarida urbanistik jarayonlarni avj olishiga olib keladi. Xiva, Katta Oybuyirqal’a, Bozorqal’a va Axchaxonqal’a kabi yirik shaharlar paydo bo‘ladi. Bularning barchasi ilk temir davrida (m. a. VI asrdan boshlab) Amudaryoning quyi havzalarida qadimgi dehqonchilik madaniyati keng rivojlanganligidan dalolat beradi Jukov diniy memorial kompleksi.Samarqand Davlat universiteti arxeologlari 1987 yilda o‘rta Zarafshon bo‘ylab To‘qayli va Jukov qishloqlari oralig‘ida olib borgan arxeologik dala qidiruv ishlari davomidaJukov aholi punkti yaqinidan daryo o‘pirib ketgan qirg‘oqdan sopol parchalari va chaqmoqtoshdan yasalgan qurollar topadi. Jar kesmasi va daryo sohili bo‘ylab bir necha joyda solingan nazoratshurflar natijalariga ko‘ra, sopol parchalari va tosh qurollar 20x30 m. maydon doirasida uchraydi. Dastlab daryo yoqasi bo‘ylab 2x18 m.li joyda qidiruv qazishmasi o‘tkazildi.Er sathidan 5,02 m. chuqurlikdan naqshli sopol parchalari uchray boshladi. Moliyaviy tankislik tufayli ob’ektda izlanish ishlari to‘xtatilib, rosa 5 yildan so‘ng(1992) yodgorlikni o‘rganishga yana qirishildi. O‘tgan 5 yil davomida Zarafshon suvi yana ancha joyni o‘pirib ketgan. Natijada, yangi jarlik kesmasida, 4,07 m. chuqurlikda tosh konstruksiyali inshoot qoldig‘i va tim qora ko‘mir kukunlari aralash qatlam ochiladi. Tosh devorli inshootni ochish uchun 16x4 m. maydonda qazishmalar o‘tkazilib, diametri 5 m.ga yaqin toshg‘ov ochiladi. Toshg‘ov aylanasi bo‘ylab valun va yirik daryo toshlaridan qurilgan bo‘lib, ular devor atrofida sochilib yotardi. Toshg‘ov asosida oval shaklida yirik valunlardan qurilgan fundament ochildi. Uning ustiga qo‘yilgan toshlar esa hajm jihatidan kichik. Tosh devor 2-3 qatorgina saqlanib, uning umumiy balandligi 40 smgacha, diametri 3,06 m. Inshoot ichidan erga o‘yilgan ikkita gulxan o‘rni topildi (diametri 0,8-0,9 m, chuqurligi 0,2-0, 25 m.). Ularning ichlaridakul va kuygan hayvon suyaklari uchraydi. Gulxanlardanbirida 2ta poyteshasimon toshbolta, chaqmoqtoshdan ishlangan kamon o‘q uchi va ikkinchi gulxandan esa hovancha sopi topildi. Gulxanlar atrofida turli predmetlar, ya’ni kelisopsimon toshlar, kamon o‘q uchlari (paykonlar), tosh qirg‘ich, tosh paraqalar, suyak va terrakota podelkalari, isiriqdonning katta bo‘lagi, qurbonlik vaqtida sindirilgan sopol parchalarisochilib yotganday edi. Toshg‘ovning g‘arbiy qismida diametri 22 sm li chuqurcha bo‘lib, uning ichi oxraga to‘la, oxra ichida esa sadafday oppoq toshdan yasalgan mayda munchoqlar va 2ta qo‘y oshig‘i topildi. CHuqurcha usti sopol siniqlari bilan berkitilgan edi. Toshg‘ov maydonining har joyidan oxra va ko‘mir dog‘lari, ko‘plab hayvon suyaklari, suyak va bronza predmetlari, chaqmoqtoshdan yasalgan turli mehnat qurollari, mikro paraqa va uchirmalar topilgan. Toshg‘ov ichida hech qanday qabr izlari yoki odam suyaklarining parchalari ham uchratilmaydi. Mualliflarning ta’kidlashicha, bu joy ajdodlarimizningeng qadimgiva uzoq vaqtlar faoliyat ko‘rsatgan ochiq joydagi “ibodatxonasi”bo‘lishi mumkin. CHunki bu joyda ajdodlar ruhi va quyosh xudosiga atab qurbonliklar qilingan, muqaddas olov yoqilib, turli qurollar va sopol idishlar sindirilib, olovga tashlangan, qabila xudolariga alqovlar aytilib, olov atrofida turli marosimlar o‘tkazishgan.Demak, toshg‘ov ichidan topilgan ashyoviy dalillar va qabr izlarini uchramasligi, mualliflarga, ushbu ob’ektni otashparastlik dini bilan bog‘liq marosimlar o‘tkazish memorial kompleksi sifatida talqin etishga olib kelgan. YOdgorlikka tarixiy jihatdan yondashganda, uning ma’naviy olami janubiy mintaqalarning bobo dehqonlariningotashparastlik dunyosi bilan bog‘liq ekanligiga ishora qiladi. Ammo ushbu ob’ektdan topilgan predmetlar, ayniqsa keramika va uning naqshinkorligi hamda uning toshg‘ov konstruksiyasi yodgorlikni kelib chiqish tarixiy ildizlari ko‘proq unidasht qabilalari madaniy dunyosi bilan bog‘liq ekanligidan guvoxlik beradi.Tadqiqotchi arxeolog N.A.Avanesovaning ta’kidlashicha, sopollar JanubiySibirning eneolit davriga tegishli Afanaseva madaniyati sopollarini eslatardi. 3-2. Jom arxeologik kompleksi. Bronza davriga kelganda Zarafshon vodiysining o‘rta havzasi ibtidoiy ajdodlar tomonidan keng o‘zlashtirilgan rayonlardan biri bo‘lib qoldi. Bir tomonda Zarafshon vodiysini janubiy mintaqalar bilan bog‘lovchi Jom savdo yo‘li yoqasida Jom savdo karvon saroylari va feruza tosh konlari, ular bilan bog‘liq turli etnik guruh vakillariningqabristoni (Galasherik) paydo bo‘ladi, ikkinchi tomondaZarafshon yoqalab diniy memorial kompleksi (Jukov), ruda eritish, metall xomashyosini ishlab chiqarishga moslashgan qishloqlar (To‘qayli) va nihoyat davr so‘nggida qadimgi shaharlar (Ko‘ktepa, Afrosiyob) qad ko‘taradi. Samarqand So‘g‘didanKesh-Naxshob So‘g‘diga olib boruvchi qadimgi savdo- karvon yo‘li Jom dashti orqali o‘tgan bo‘lib,Jom qishlog‘i bu yo‘l yoqasidagi tranzit savdo punkti sifatida juda qadimiydir. Keyingi o‘n-o‘n besh yil davomidaJom qishlog‘i territoriyasidan 6 joydan bronza davriga oid ajdodlarimizning moddiy madaniyat izlari topib o‘rganildi. Ularning deyarli ko‘pchiligiJom qishlog‘ini oralab o‘tgan Jomsoy bilan bog‘liq bo‘lib, uning o‘zani Eski Anxor kanaliga ulanib ketgan. Eski Anxor kanali esa qadimiy o‘zan ustiga qurilgan. Ehtimol, Eski Anxor kanaliga asos bo‘lgan ana shu o‘zan qachonlardir Jomsoyning davomi bo‘lgandir . Jom arxeologik kompleksiga kirgan yodgorliklardan biri Galasherik tepaligiga joylashgan bronza davri qabristoni bo‘lib, bu joydan turli yillarda, uning 3 gektarlik maydonidan, uni turli maqsadlarda o‘zlashtirish vaqtida 4ta qabr topilgan . a)Galasherik qabristoni. Qabr № 1 1994 yilda uyga fundament qazish vaqtida, er sathidan 2 m. chuqurlikdan topilgan.Mualliflarning yozishiga qaraganda, qabrdan qizil sirli sopol parchalari, o‘roqsimon bronza quroli, disksimon bronza ko‘zgusi va bargsimon shaklli bronza to‘g‘nag‘ich topilgan. №2 qabr 1997 yilda uy qurilishi vaqtida 1,9 m. chuqurlikdan topilgan. Mualliflarning yozishicha, kulolchilik charxida yasalgan sharsimon xurmacha, dastasi va ko‘zgusi aylanasi bo‘ylab naqshlangan bronza oyna va shoxdor oxu haykalli bronza to‘g‘nag‘ich bir joydan topilgan. Ulardan 3 metrcha sharqda fundamentga qazilgan chuqur chetining kesmasida bo‘g‘zi ostida ikkita teshikli bikonik shaklida yana bir sopol idish va kukunga aylangan odam suyak izlari va bir necha tishlar uchratilgan (200-201 rasmlar).Mualliflar ularning barchasini bir qabrga tegishli degan fikrni olga suradilar. Ammo bizningcha, bu topilmalar ikkita qabrga tegishli. CHunki birinchidan, mualliflar mozorni mutaxassis sifatida o‘zlari qazishmagan. Ular bergan ma’lumotlar uy egasi B.Rasulov so‘zlariga asoslangan. Ikkinchidan, odam suyak izlari va bikonik shaklidagi sopol chuqurcha chetining kesmasida bo‘lib, B.Rasulov ikkinchi mozorni to‘liq ochmagan.Bir joydan topilgan uch predmetga tegishli qabr suyaklari esa, kukunga aylanib, uni B.Rasulov yo sezmagan yoki u haqda mualliflarga tegishli ma’lumot bermagan. №2 qabrdan 50 metrcha sharqda, haydalgan er uchastkasining 10 kv. m. maydonidan uchastka egasi har xil yillarda (2000-2002 g.) disksimon bronza ko‘zgusi, chaqmoqtoshdan ishlangan paykon, bir talay sopol parchalari (uchta charhda yasalgan sopol idishlar)ni terib oladi vashu joyda odam suyak parchalarini ham uchratadi.Mualliflar bu asoslanmagan gaplarga suyanib, ushbu topilmalarni bir mozorga tegishli, degan xulosaga kelishib, unga qabr № 3nomini beradilar. №4 qabr saqlanish jihatidan yuqoridagi qabrlardan farq qiladi. U tepalikning eng yuqori cho‘qqisidan, uning markazidan topildi. Tepalikdagi hovli egasi P.Aliqulov 1995 yilda hayvonlariga qo‘ra qurayotgan paytda topgan. Qabrning razmeri va chuqurligi haqida ma’lumotlar yo‘q. Ammo uning gaplariga ko‘ra, bir kvadrat metrdan ortiqroq joyda odam suyaklarining bo‘laklari, bir necha sopol parchalari, bronzadan ishlangan bilaguzuklar va munchoqlar, karnay gul shaklida ishlangan 2ta bronza baldoquchratilgan.Odam suyaklarining uchrash tartibiga ko‘ra, skelet gujanak holatda, o‘ng tomoni bilan yotgan. Uning bosh chanog‘i g‘arbga qaratilgan. Qabrdan topilgan arxeologik materiallar kompleksi uni chorvador andronova madaniyatiga tegishli ekanligidan dalolat beradi . Galasherikqabristoni arxeologik materiallar kompleksiga ko‘ra, odatdagi bir urug‘ jamoasi qabristoni emas. Bu joyda turli etnik guruhlar vakillarining qabrlarini uchratamiz.Birinchi qabr materiallar tarkibiga qaraganda (o‘roq tig‘isimon qurol va qizil sirli sopol parchalari) Ko‘ktepa 1 materiallarini eslatadi. Ikkinchi qabr aynan Sopolli madaniyatining mo‘lali bosqichi materiallarining (dastali bronza ko‘zg‘usi naqshlari) dashtlashtirilgan variantining o‘zginasi. Uchinchi mozorga tegishli ashyoviy dalillar esa (chaqmoqtoshdanpaykon, qo‘l charxida yasalgan g‘isht rangli sopol parchalari) Zamonbobo yoki To‘qayli manzilgohining qadimgi dehqonchilik madaniyati bilan bog‘liq etnik ildizidan guvohlik beradi.To‘rtinchi qabr dasht qabilalari madaniyatiga tegishli. Galasherik qabristonining mozorlar tarkibi ham tarixiy tahlil nuqtai nazaridan yondashganda, qadimgi Jomda savdo karvon saroyi bo‘lganligidan guvohlik beradi. b)Qoratepa feruza tosh koni.Jom arxeologik kompleksining ikkinchi ob’ekti sifatida Jom markazidan 2,5 km sharqda, Qoratepa tog‘ massivining g‘arbiy yonbag‘rida feruza tosh koni topilgan.Feruza koni chiqindiuyumidadashtqabilalarimadaniyatigategishlisopolparchalariuchraydi. Feruza koni yaqinidasolinganshurfdan 1,2 m. Chuqurlikda kular alash qatlamda mayda feruza parchalari, kremnistiyslanetsdanishlangan2 ta ruda parchalashplitasi, 2 ta qo‘pol tosh bolg‘a va andronova madaniyatiga xos sopol parchalari topilgan. Qoratepa feruza koni chiqindisi va uning yaqinida solingan shurfdan topilgan ruda maydalash qurollari va andronova madaniyatiga tegishli sopol parchalarini uchrashi ushbuob’ekt bronza davrida o‘zlashtirilganligi va feruzaqazibolishishi bilan ob’ektgaengyaqinaholipunkti Jom tayanch savdo faktoriyasi jamoalari shug‘ullangan, degan farazni o‘rtaga tashlashni taqoza etadi. v) Tasodifan topilgan arxeologik materiallar.Jom qishlog‘i va uning tevarak- atrofida ekin maydonlarini kengaytirish va hovli-joy qurilishi munosabati bilanyana 4 punktdan bronza davriga tegishli ko‘plab mehnat va ov qurollari, sopol parchalari topilgan. Ularning aksariyati qadimgi manzilgoh qoldiqlari vabuzilgan qabrlardanchiqqan bo‘lishi ehtimoldan uzoq emas. Ular quyidagilardan iborat: 1) 1980 yilda Jom qishlog‘ining markazida Jom soyining o‘ng qirg‘og‘ida, Sig‘irtepa deb atalgan adirlikda er qazish vaqtida ikki tig‘li bronza bolta topilgan. Xuddi shu joydan 1992 yili O.Umirover qazish vaqtida chaqmoqtoshdan ishlangan chereshkoviy paykon topib oladi; 2)1998 yilda cho‘pon B.Jumanov qishloqning Beshbuloq chashmasi yaqinidan bronzadan ishlangan ikki parrakli zo‘g‘atali paykon topib oladi; 3) Jom qishlog‘ining G‘ishtband yodgorligi yaqinidagi Qorazov degan joydan 1994 yilda tosh bolg‘a, 1995 yilda esa toshdan ishlangan hovancha sopi topiladi; 4) 1997 va 1999 yillarda Omandarsoyning Jomsoyga quyilish joyidan tosh bolg‘a bilan hovancha sopi topiladi. Jom qishlog‘i va uning tevarak-atrofida ekin maydonlarini kengaytirish va hovli- joy qurilishi munosabati bilantopilgan bubronza davrining mehnat qurollariva sopol idishlari Jom qishlog‘ini qadimda savdo karvon yo‘lida qad ko‘targan aholi punkti sifatida tarkib topganligidan guvohlik beradi. Bu joydan ikki madaniy xo‘jalik va ikki xil etnik guruhlarga tegishli moddiy madaniyat ashyovlarining topilishiesa (Zarcha Xalifa va Jom) bir jihatdan ikki etnik guruhlar o‘rtasida davom etgan iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar haqida guvohlik bersa, ikkinchi tomondan, Sarazm madaniyatining Sarazm IV bosqichi Sopolli madaniyatining Jarqo‘ton va mo‘lali bosqichlari bilan tengdosh ekanligidan dalolat beradi.

Mavzu: Zarafshon vohasi qadimgi bronza davri makonlari. Reja: 1.Zarafshon vohasi bronza davri o‘rganilishi tarixi 2.Zarafshon vohasi bronza davri asosiy yodgorliklari va ular tadqiqoti natijalari 3.Zarafshon vohasi bronza davri jamoalari moddiy madaniyatining o‘ziga xos xususiyatlari

Zarafshon vohasi bronza davrida. Zamonbobo madaniyati. Zomonbobo manzilgohi yarim er uylarning konstruksiyasi. Zamonbobo qabristoni. Dafn marosimlari. Zamonbobo madaniyati jamoasi xo‘jaligi va moddiy madaniyati. Kulolchilik. Bronza buyumlari. Tosh qurollari. Xo‘jalik xususiyatlari. Sarazm madaniyati bronza davrida. Uy-joy imoratlari va ibodatxona inshootlari. Hunarmandchilik taraqqiyoti. Sopol buyumlar bezaklarining murkablashib borishi. Bronza va toshdan ishlangan buyumlar. To‘qay yodgorligi bronza davri metallurglari manzilgohi. Zarcha Xalifa mozorlari So‘g‘d hududlaridagi madaniy aloqalarning namunasi sifatida. O‘rta Osiyoning dasht va tog‘ oldi hududlarida chorvador va yarim dexqon xo‘³jaligining shakllanishi. Dashti Qozi, Mo‘minobod, CHakka va boshqa mozorlar. Kuzatuv buyumlari. Qadimda Sug‘diyona deb nomlangan tarixiy-madaniy o‘lka hozirgi Samarqand, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarini tashkil etadi. Bu ona zaminning tarkib topishi, rivojlanishi va gullashida Zarafshon va Qashqadaryo daryolarining o‘rni beqiyos va benazirdir. Ana shu ikki daryo suvlari asosida juda qadim zamonlarda Sug‘d bobo dehqonlarining qishloqlari va shaharlari qad ko‘targan. Zarafshonning yuqori va o‘rta havzalarida ilk temir davriga kelib, Avesto turlari sekin-asta o‘troq hayotga o‘ta boshlaydilar. Zarafshon va Qashqadaryo havzalarida o‘troqlashgan bu saklar Sarazm madaniyati avlodlari bilan qorishib, Avestoda “Gova Sug‘uda”deb atalgan tarixiy viloyatning o‘troq sug‘diylar aholisini tashkil etgan. Ular yashagan vohalar esa tarixda “Sug‘diyona” deb ataldi. SHunday qilib, so‘nggi bronza va ilk temir davrida yana bir madaniy-xo‘jalik markazi, ya’ni Sug‘diyona viloyati tarkib topadi, uning qadimgi dehqonchilik xo‘jaliklari bilan shug‘ullangan etnik qatlamining izlari Zarafshon vodiysining Ko‘ktepa, Afrosiyob, Xo‘ja Bo‘ston, Qozimontepa yodgorliklarining quyi qatlamlari, Qalqan ota mozor qo‘rg‘onlari, Qashqadaryo vohasida Uzunqir, Daratepa va Sangirtepa kabi yodgorliklar misolida o‘rganilgan. YAqingacha Sug‘dning bosh shaharlari Samarqand va Buxoroni ilk shahar madaniyatining tarixiy ildizlari qaysi davr va qanday yodgorliklarga borib taqalishi fanda noma’lum edi. SHuning uchun sobiq Sovet davri tarixshunosligida O‘rta

Osiyoga ilk shahar madaniyati Eron Axomaniylar va Iskandar boshliq yunonlar tomonidan olib kelingan. Bu zaminning tub joyli aholisi saklar esa, o‘tovlarda yashab ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanar edilar, deb tushintirilar edi. Ammo, o‘tgan asrning 70 yillaridan boshlab, olib borilgan arxeologik izlanishlar bunday g‘ayriilmiy qarashlarni asossiz ekanligini yuqorida nomlari zikr etilgan qadimgi dehqonchilik madaniyati yodgorliklari misolida isbotladi. Ana shu noyob yodgorliklarning keng o‘rganilgan ob’ektlaridan biri Ko‘ktepa qadimgi shahar xarobasidir. YOdgorlik deyarli kvadrat shaklida bo‘lib, uning maydoni 23 gektarni tashkil etadi. YOdgorlik toporelefiga ko‘ra, uni o‘rab olgan mudofaa devori chiziqlari va darvoza o‘rinlari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning maydonida monumental bino qoldiqlari saqlangan. YOdgorlikning markaziy darvozasiesa yirik minoralar bilan mustahkamlangan. YOdgorlik markaziy qismini egallagan bino qoldig‘i baland platforma ustida qad ko‘targan bo‘lib, M.X. Isamiddinovning tahliliy xulosasiga ko‘ra, zardushtiylik ibodatxonasi bo‘lishi mumkin. YOdgorlik maydonida ko‘zga tashlangan ikkinchi yirik tepalik, u erda o‘tkazilgan qazishma natijalariga ko‘ra, shahar hokimining qarorgohi bo‘lib chiqqan.SHahar maydonida yana bir necha tepachalar mavjudki, ular shahar aholisining turar-joy massivlari, hunarmandchilik ustaxonalarining qoldiqlari bo‘lib chiqdi.Xullos, Ko‘ktepa Sug‘diyona hududidagi eng katta qadimgi shaharlardan biri bo‘lgan, degan to‘g‘ri xulosaga kelingan.Ko‘ktepani davriy sanasini o‘rganish maqsadida uning 5 joyida stratigrafik shurflar va 6 punktda keng ko‘lamli qazishmalar o‘tkazildi. Olingan materiallar hliliga ko‘ra, Ko‘ktepa uch xronologik davrga bo‘linadi.n. Birinchi davr Ko‘ktepa I (so‘nggi bronza davri), ikkinchi davr Ko‘ktepa II (ilk temir davri Sug‘diyonasi), uchinchi davr Ko‘ktepa III (antik davri). SHunday qilib, yodgorlikning deyarli kvadrat shaklda tarkib topishi, uning ichki va tashqi mudofaa devorlari, ichki devorning monumental xarakteri, markaziy kirish darvozasining minoralar bilan rasmiylashtirilishi, shimol tomondan shaharga olib kirilgan kanal izlarining saqlanishi, shahar markazida qad ko‘targan bosh otashgohning monumental xarakteri, uni qalin platforma ustiga qurilishi, unga

markaziy darvozadan pandus orqali ko‘tarilishi, yodgorlik maydonining janubi- sharqida balandligi 10 m.dan kam bo‘lmagan to‘g‘ri to‘rtburchakli monumental binoning qad ko‘tarishi (Ko‘ktepa II), uni qalin mudofaa devori bilan o‘rab olinishi, bularning barchasi Ko‘ktepa co‘nggi bronza va ilk temir davrining yirik ilk shahri bo‘lganligidan dalolat beradi. Afsuski, Ko‘ktepa III davrida shahar vayronaga uchraydi. Gullab-yashnab turgan bu shaharning inqirozga yuz tutishi mil. avv. IV asrning oxirgi choragida Iskandar Zulqarnaynning (Aleksandr Makedonskiy) harbiy yurishlari bilan bog‘liq bo‘lgan. Markaziy Sug‘dda ilk temir davriga oid ilk shahar madaniyati qadimiy Samarqand- Afrosiyobda, Samarqandning eski shahri va atrofida tarkib topgan Qo‘rg‘oncha va Lolazor qishloq makonlarida va boshqa joylarda ham topib o‘rganilgan. Lolazorda mil. avv. VII asr oxirlariga tegishli kanal izlari ham topilgan. Afrosiyobning turli joylarida olib borilgan arxeologik izlanishlar davomida qadimgi shaharni o‘rab olgan monumental mudofaa devor (mil. avv.VI asr) qoldiqlari, ular tarkibi va devor asosi atrofidan kulolchilik charxida ishlangan qadimgi sug‘d davri sopol parchalari topilgan. Bularning barchasi Ko‘ktepa II komplekslari bilan bir davrni, ya’ni markaziy Sug‘dda qadimgi sug‘d madariyati, ya’ni ilk shahar madaniyatini xarakterlaydi. Qashqadaryo vodiysida ilk temir davri yodgorliklari janubiy Sug‘d sarhadlarini tashkil etadi. Bu o‘lkada qadimgi dehqonchilik madaniyat yodgorliklari 32 joyida topib o‘rganilgan. Ular yuqorida tilga olingan ayrimlari o‘tgan asrning 50 yillarida S.K Kabanov tomonidan YAkkabog‘ va Tanxozdaryolarning quyi havzalarida ochilgan. 1970 yillarning boshlarida CHimqo‘rg‘on suv ombori sohillaridan Jartepa 2 va CHiroqchitepa qishloq makonlari topib o‘rganiladi. Daratepa, Uzunqir va Sangirtepa kabilardan iborat bo‘lib,ularda keng ko‘lamli qazishmalar olib borilgan. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, Janubiy Sug‘dda huddi SHimoliy Baqtriya kabi o‘troq aholining qishloqlari Qashqadaryoning o‘rta va quyi havzalarida, tog‘ oldi hududlarda, soy etaklarida tashkil topgan. Ular Qayrag‘och, Guldaryo, SHo‘robsoy, Tanxozdaryo, Qizildaryo, Erqo‘rg‘on, Nishon kabi qadimgi dehqonchilik vohalarini tashkil etadi. Bu yodgorliklarni (Sangirtepa, Daratepa va

Uzunqir) o‘rganish natijasida qadimgi Sug‘d madaniyatining me’moriy qurilish rejasi, o‘ziga xos qurilish usullari va tuzilish xususiyatlari aniqlandi va Qashqadaryo vodiysida yashagan ilk temir davri ajdodlarimizning o‘troq hayoti va yuksak darajada rivojlangan madaniyati o‘rganildi. Sangirtepa, Uzunqir va Daratepa sopollarining qiyosiy o‘rganish natijasida, shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Daratepa aynan Uzunqir II va Sangir II davrida o‘zlashtirilib, bu erda ilk shahar hayoti mil. avv. V-IV asrlarda ham davom etadi. g). Qadimgi Xorazm.Qadimgi Xorazm Amudaryoning quyi havzalari, ya’ni O‘zbekistan Respublikasi, uning tarkibidagi Qoraqolpog‘iston va Turkmaniston Respublikasining Toshovuz viloyatini o‘z ichiga oladi. Bu zaminga urbanistik jarayonlar Baqtriya va Sug‘diyonaga nisbatan ancha keyin kirib boradi. Amudaryo quyi havzalari juda qadim-qadim zamonlardan Amudaryodan oqib kelgan chirindi, sernam, unumdor qoq erlar maydoni bo‘lib kelgan. Mil. avv. VI asrgacha chorvador sak-massaget ajdodlarimizning makoni edi. Qadimgi Xorazmda ilk davlatchilikning kurtaklari Amirobod madaniyati (miloddan avvalgi X-VIII asrlar) davridan nish ura boshlagan bo‘lsada, ammo, dehqonchilik hali qo‘ltik ziroatchiligi xarakterida edi. Amirobod madaniyati esa butun o‘lka bo‘ylab keng tarqalmagan. Demak, mavjud tasavvurlarga zid o‘laroq, Amirobod madaniyati davrida Amudaryo quyi havzalarida tub ma’nodagi takroriy sug‘orma dehqonchilikka asoslangan Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasi hali tashkil topmagan edi.Bu mintaqaning unumdor qoq er massivlari Quyisoy madaniyati chorvador qabilalarining chorva yaylovlari bo‘lib xizmat etishda davom etar edi. SHu boisdan bo‘lsa kerak, Qadimgi Xorazm tarixining chuqur bilimdoni S.P. Tolstov bu mintaqani oriylar vatani “Aryanam Vaychah” deb bejiz aytmagan. Aryanam Vaychah o‘z tabiiy iqlim sharoitiga ko‘ra, avestoshunos lingivistlarning ta’kidlashicha, ko‘chmanchi chorvador jamoalarning muqaddas vatani bo‘lgan. Arxeologik materiallar tahliliga ko‘ra, mil. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmidan boshlangan oriylar migratsiyasi ko‘chmanchi chorvachilik xo‘jaligi rivoji bilan bog‘liq bo‘lib, bu migratsiyalar natijasida, O‘rta Osiyo hududlari va uning tevarak-atroflariga turkiy etnik jamoalarning kirib kelishi faollashadi. Ular

O'xshashlar

Zarafshon vohasi eneoliti
ZARAFSHON VOHASI OʻRTA ASRLAR DAVRI YODGORLIKLARI TADQIQOTLARINING NATIJALARI”
kavkaz Bronza davri arxeologiyasi
O’rta Osiyoda bronza davri madaniyatlari
Eneolit va bronza davri moddiy madanyati 42v