logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Eneolit va bronza davri moddiy madanyati 42v

Eneolit va bronza davri moddiy madanyati 42v

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

192 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Eneolit va bronza davri moddiy madanyati . Reja: I.Kirish. II.Asosiy qism. 1. Eneolit va bronza davri haqida umumiy ma’lumot. 2. Eneolit davri arxeologiyasining o’rganilishi . 3. Bronza davri arxeologiyasining o’rganilishi . III.Xulosa IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati KIRISH Bizga ma’lumki tariximiz juda boy va qiziqarli davrlarni o’z ichiga olgan. Bu tarixni biz arxeologik topilmalarsiz tasavvur eta olmaymiz va xalqimizning turmush tarzi qadimda qay yo’sinda bo’lganligini bevosita biz arxeologik manba va topilmalar orqali o’rganamiz. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritishi munosabati bilan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarda tubdan o’zgarishlar yuz berdi. Xalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Odamzod borki, avlod- ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi” 1 . Shu tufayli tarix fanining nazariy va ilmiy-metodologik asoslari, maqsad va vazifalari tubdan yangilandi. O’zbek xalqini birlashtiruvchi, jamiyatni axloqiy va mafkuraviy jipslashtiruvchi kuch - milliy g’oyani mustaxkamlash yulida tarixiy jarayonlarni to’g’ri, obyektiv va tarixiylik nuqtai-nazaridan xolisona yoritib berish tarix fani oldida turgan muxim vazifalardan biri bo’lib qoldi. Mustaqillik tufayli o’tmish tarixga, uning ob’yektlariga, ularning tarixiy talqinidan kelib chiqadigan natijalarga qarab tahlil etish usullari qo’llanila boshlandi. Natijada Zarafshon vohasining suv havzalariga yaqin mintaqalarda tarkib topgan yodgorliklar asosida o’troq dehqonchilik xo’jaligi yotganligi, ular “kechagi” qishloqlar bo’lgan bo’lsa, “bugun”, sekin-asta yirik ilk shaharlar markaziga aylanganligi haqida fikr-mulohazalar qilina boshlandi. Tarixiy ildizlari 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. -Т.: "Шарк", 1998, З-б. Qadimgi Sharq sivilizatsiyasiga borib taqaluvchi ilk urbanistik jarayonlar miloddan avvalgi II-ming yillikning oxiri va I-ming yillikning boshlaridan yana jonlana boshlaydi. Ana shu jonlanishning guvohi sifatida Zarafshon vohasining o’rta qismida Ko’ktepa, Afrosiyob kabi ilk shaharlar qad ko’taradi. "Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o’z tarixi, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda, bu tabiiy hol. Odamzot borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi", - deb yozgan edi birinchi prezident I.A.Karimov. Shuningdek, yurtboshimiz bu borada tarixchi olimlarimiz oldiga sharafli va dolzarb vaziflar qo’yib "Davlatimiz, mamlakatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g’oyat muhim va dolzarb masalaga aylanish lozim", - deb ta’kidlagan edi 2 . Shunday qilib, Zarafshon vohasining bronza davri qabilalarining madaniyati haqida juda katta arxeologik materiallar to’plangan. Har bir davr arxeologik komplekslari baholi qudrat sistemalashtirilgan aniqliklar kiritildi. Shu bilan birga ularning ba’zilarini o’rganish metodikasi, davriy sanalarini aniqlash, tarixiylik nuqtai nazaridan ob’yektiv tahlil etish va boshqa qator masalalar o’z ilmiy yechimini topa olmay ochiq qolgan yoki hozirga qadar ilmiy bahslidir. Ayniqsa, tarixiy taraqqiyotni tadrijiy ketma-ketlikda holisona tahlil etish, iqtisodiy va siyosiy inqirozlarning kelib chiqish sabablari, ilk shahar madaniyatining yanada jonlanish tarixiy ildizlari ochilmay qolgan. Eng muhimi, yuqorida ta’kidlaganimizdek, bu boy tarixiy va madaniy meros talqini va ilmiy tahlili ularning mualliflari tomonidan yaqingacha marksistik metodologiya asosida tadqiq qilinib kelingan edi. Shu boisdan ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi mavzu bo’yicha to’plangan juda boy arxeologik materiallarni tarixiy ketma-ketlikda ob’yektiv tahlil etib, vohada ibtidoiy urug’chilik jamoalari tarixini rivojlanish jarayonlarini kuzatish va ularni umumlashtirishdan iborat. 2 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Асарлар, 7-жилд, -Т: «Ўзбекистон», 1999, Eneolit - ( lot . “eneus” - mis, yun . “litos”-tosh) – mis-tosh davri mil. avv.V ming yillik boshlari - III ming yillikning boshlari bilan sanalanadi. Ayrim mamlakatlarda bu davr xalkolit (xalko-mis) deb ataladi. Eneolit davrning katta yutug‘i kishilarning dastlabki metall-mis bilan tanishib, tosh qurollari bilan birgalikda mis qurollaridan ham foydalana boshlanishidir. Mis qurollari tosh qurollariga nisbatan ancha takomillashgan, ish unumdorligi 8 baravar g a oshgan. Markaziy Osiyoning o‘ziga xos tabiiy-geografik sharoitlariga ega bo‘lgan keng Markaziy Osiyoning o‘ziga xos tabiiy-geografik sharoitlariga ega bo‘lgan keng hududlarida har xil xo‘jalik shakllarini tashkil qilgan qabilalarning madaniyati tarqagan bo‘lib, ular ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotining turli bosqichlarida bo‘lgan. Mintaqaning janubiy hududlarida neolit davri ilk o‘troq dehqonchilik ishlab chiqarish xo‘jaligi negzida sug‘orma dehqonchilikning taraqqiyoti natijasida Qadimgi SHarq sivilizatsiyasiga xos taraqqiyot yo‘lidan borgan. SHimoliy hududlarda yashovchi aholi hayotida ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shakli asosida kun kechirish tarzini saqlab qolgan. 50-yillari ikkinchi yarmi va 60-yillar davomida mazkur ekspedsiya tarkibida V.M.Masson, I.N.Xlopin, V.I.Sarianidi, O.K.Berdiev va boshqa arxeologlar amalga oshirilgan taqiqot ishlari davomida eneolit davriga oid taxminan 30 dan ortiq yodgorliklar aniqlanib, ularning yigirmaga yaqinida qazish ishlari amalga oshirilgan. Janubiy Turkmanistonning eneolit davri arxeologiya yodgorliklarining uch guruhi ajralib turadi. 1) kichik manzilgohlar-maydoni 0,1-2 ga., 2) o‘rtacha manzilgohlar-maydoni 4-10 ga., 3) yirik manzilgohlar-maydoni 12 - 20 ga. Birinchi va ikkinchi guruh manzilgohlari eneolit davri dehqon jamoasining qishloqlarini tashkil etgan. Uchinchi guruh yodgorliklari alohida mikrovohalarining dehqonchilik markazi bo‘lishi mumkin. So‘nggi eneolit davrida Qadimgi SHarq mamlakatlarida sivilizatsiya shakllangan davrda Markaziy Osiyoning janubiy hududlarida sug‘orma dehqonchilik rivojlanib, ilk sivilizatsiyalarga xos dehqonchilik markazlari qaror topadi. Uchinchi va qisman ikkinchi guruh yodgorliklari mana shunday markazlarining qadimiy o‘rni hisoblangan. Anovtepa, Nomozgohtepa, Oltintepa, Xapouztepa, Qoratepa, YAlang‘ochtepa, Mollalitepa, CHaqmoqlitepa, Monjuqlitepa, Ovadantepa, Gavachtepa Kaushatdagi tepa, Dashlijitepa, Geoksyur guruhidagi tepaliklar eneolit davrining yirik va o‘rtacha manzilgohlarini tashkil etadi. Bu davr uchun uchta arxeologik majmua xos bo‘lib, ulardan dastlabkisi hisoblangan Anov IA tadqiqotchi olimlar tomonidan bildirilgan ilmiy qarashlarga asosan Joytun madaniyatining so‘nggi bosqichlarida g‘arbidan bir guruh o‘troq dehqon jamoasining mahalliy hududga kelib joylashishi natijasida paydo bo‘lgan. Joytun madaniyatining vorisi sanalgan Nomozgoh I majmuasi Anov IA ning 3-4 metrdan iborat madaniy qatlamlarni qoplab olgan. Namozgoh II (Anov II) bosqichida manzilgohlar keng hududga tarqala boshlaydi. Bu davrda Kopetdag oldi hududlarida yashovchi aholi sharqqa tomon kengayib, Geoksur vohasini to‘liq o‘zlashtiradilar. Bu davrga kelib o‘troq dehqonchilik jamoalari yangi erlarni o‘zlashtirishi natijasida ko‘p sonli yangi manzilgohlar paydo bo‘ladi. Mazkur davr qatlamlarini o‘zida aks ettirgan 30 dan ortiq yodgorliklar mavjud. Rivojlangan eneolit davriga kelib manzilgohlar maydoni kengayib, ularning ayrimlari (Nomozgohtepa, Oltintepa, Qoratepa) yirik ko‘rinish oladi. Geoksur vohasidagi ba’zi bir manzilgohlarning atrofi devorlar bilan barpo etiladi. Rivojlangan eneolit davri uchun muntazam va rejali qishloqlar barpo etish xos bo‘lib, ularning ayrimlarining atrofi devorlar bilan o‘ralgan (Mullalitepa, YAssitepa). Bu davrda ko‘p xonali uylar soni ko‘payadi. Ko‘chalar bo‘ylab joylashgan katta jamoa uylarini qurishda oldindan puxta o‘ylangan aniq rejaga amal qilina boshlaydi. Bu davrda manzilgohlarning uchala shakli keng tarqaladi. Maydoni 20 ga. maydonni egallagan yirik (Nomozgohtepa, Oltintepa, Qoratepa) dehqonchilik markazlaridan iborat manzilgohlar vujudga keladi. Bunday manzilgohlarda 20 tagacha xonalardan tashkil topgan katta oila jamoasiga tegishli uylar paydo bo‘lgan. So‘nggi eneolit davriga oid manzilgohlardagi (Geoksyur 1) ko‘p xonali uylarining ayrimlarida alohida xonalar joylashgan. Bunday uylarning ayrimlarida tutatqi solib qo‘yish uchun mo‘ljallangan buyumlar va odamning kuygan suyaklari uchraydi. Bunday xonalarni tadqiqotchilar katta patriarxal oilaga tegishli kichik ibodatxona bo‘lishi mumkin deb, taxmin qilganlar. Manzilgohlarda xom g‘ishtdan alohida joylashgan kvadrat (Qoratepa) yoki cho‘ziq (Geoksyur I) shakldagi jamoaning nufuzli a’zolari sag‘analari paydo bo‘ladi. Ularning usti xom g‘ishtdan aylana qilib yopilgan. Qabrlardan choqmoqtosh qurollari, sopol idishlar, mis buyumlar va toshdan ishlangan marjonlar, haykalchalar topilgan. SHuningdek, jamoaviy qabrlar ham uchraydi. Ulardagi kuzatuv buyumlari son jihatdan juda kambag‘al bo‘lib, ular asosan sopol idishlari, savatlar va kam sonli zeb-ziynat buyumlaridan iborat. Dehqonchilik xo‘jaligida yangi yutuqlarga erishilgan. Sug‘orma dehqonchilik yanada takomillashib, sun’iy sug‘orish tizimi mukammallashadi. Geoksyur vohasidan kichik suv omborning o‘rni aniqlangan. Uning chuqurligi 3 metrdan iborat bo‘lib, taxminiy hisobga ko‘ra 1100 metr kub suv saqlanishi mumkin ekan. Bunday suv ombor suvlari orqali yiliga ikki marta ekin ekib hosil olish mukin. O’zbekiston hududida eneolit davriga oid yodgorliklar juda ham kam topilgan . O‘rta Osiyoning shimoliy va markaziy zona qabilalari metall bilan faqat milodiy eradan avvalgi 3-minginchi yillikning oxirlarida va 2-minginchi yillikning boshlaridagina birinchi bor tanishdilar. Ammo ularning manzilgohlari Janubiy Turkmaniston dehqonlarining qishloqlaridagidek qalin madaniy qatlamga ega bo‘lmay balki qisqa muddatli makonlar tipidagi «qishloq»lar edi. Yana shunday manzilgohlardan bir guruhi Zarofshonning quyi oqimida, Kaptarqumi va Katta Tuzkon 35 manzilgohlari misolida o‘rganilgan. Bu yodgorliklar 1960-yillarning boshlarida A. Asqarov va U.Islomovlar tomonidan o‘rganilgan. Ularda madaniy qatlam ming yillar davomidagi shamollar ta’sirida buzilib ketgan. Taqir va qum yuzasiga chiqib qolgan mis qurollarning parchalari va sopol siniqlariga qaraganda, yuqorida eslatilgan bu manzilgohlar miloddan oldingi 3-2 minginchi yillikning chegarasida istiqomat qilgan eneolit davri urug‘ jamoalarining kulbalari qoldiqlari edi. Eneolit davrining so‘nggi etapida, urug‘doshlik jamoasida erkaklarning roli sezila boshlasa-da, lekin hali jamiyatni boshqarish ishi onalar qo‘lida edi. Shuning uchun jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida matriarxat hukmron bo‘lgan. Ibtidoiy urug‘doshlik jamoalarining shu davrga oid ba’zi bir qishloqlari Zarafshon daryosining quyi oqimida, Amudaryo deltasida qisqa muddatli makonlar tipida uchratiladi. Aslida O‘rta Osiyoning bronza davriga oid cho‘lli zona qabilalarining yodgorligi dastlab 1938-yili qadimgi Xorazm erlarida topilgan. S.P.Tolstov boshliq Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi Amudaryoning quyi havzasi moddiy madaniyat merosini o‘rganar ekan, uning Oqchadaryo zonasida bronza davri urug‘ jamoalarining yodgorliklari keng yoyilganligiga e’tibor berdi. S.P.Tolstov uchma qum va taqir yuzasida ko‘plab uchraydigan geometrik chizma naqshli sopol parchalariga qarab, ularning qisqa muddatli bronza davri cho‘lli zona qabilalarining moddiy madaniyat yodgorligi ekanligini isbotladi. Shuningdek, bu materiallar Qozog‘iston va Janubiy Sibir territoriyalarida keng tarqalgan Andronova madaniyatiga aynan o‘ xshab ketishini ta’kidladi. Qadimgi Xorazmning Tozabog‘yob kanali zonasida tarqalgan bu qadimgi madaniyat izlarini S.P.Tolstov Tozabog‘yob madaniyati, deb atadi. Keyingi 30-40 yil davomida Tozabog‘yob madaniyati materiallariga o‘xshash bronza davri makonlari va qabristonlari, yuqorida eslatib o‘tganimizdek, quyi Zarafshon va quyi Qashqadaryo havzalarida, Toshkent vohasining adirli zonasi rayonlarida, Farg‘ona vodiysida keng tarqalganligi aniqlandi. Anna shu cho‘l zonasi qabilalari madaniyati S.P.Tolstov va M.A.Itina Tozabog‘yob madaniyati deb atasa, Farg‘ona vodiysi yodgorliklarini B.A.Litvinskiy Qayroqum madaniyati deb ataydi. A.Asqarov esa cho‘l zonasi bronza davri yodgorliklarini Andronova madaniyatining Tozabog‘yob varianti, YU.A.Zadneprovskiy, N.G. Gorbunova va boshqalar esa Andronova yodgorliklari deb ataydilar. Lekin u cho‘l zonasi chorvador qabilalarning madaniy merosi qanday nom bilan atalishidan qat’iy nazar, ularning materiallarining bir-biriga aynan o‘xshashligi, xronologik bir davrga tegishli ekanligi masalasida ko‘pchilik mutaxassislar bir xil fikrdalar. Ma’lumki, arxeologlar u yodgorlik moddiy madaniyat merosini chuqur va keng o‘rganish tufayli O‘rta Osiyo Andronova madaniyatini qator lokal variantlarga bo‘ldilar. Masalan, Tozabog‘yob madaniyatining shakllanishida shimoli-g‘arbiy qo‘shni qabilalar Srub madaniyati va Qozog‘iston qabilalari andronova madaniyatining madaniy ta’siri, hatto etnik ta’siri katta. Qozog‘istonning Andronova yodgorliklarini o‘zida ham qo‘shni Stub madaniyati elementlari bor. Yoki Qirg‘iziston Andronova yodgorliklarida o‘ziga xos lokal farqlar borki, ularning hech qachon Tozabog‘yobning o‘zginasi, deb bo‘lmaydi. Qadimgi Xorazm va quyi Zarafshonning Tozabog‘yob qabilalari xo‘jalik va madaniy hayotida ham farqlar yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, Qadimgi Xorazmda Tozabog‘yob qabilalari xo‘jalida dehqonchilik ancha rivojlangan. Miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmiga doir qadimgi Xorazmning irrigatsiya ariqlari taniqli olim B.V. Andrianov tomonidan yaxshi o‘rganilgan. CHo‘l zonasi bronza davri ibtidoiy jamoalari xo‘jaligida bu notekslik, albatta terminologik qiyinchiliklarni keltirib chiqarar edi. Lekin terminologik qiyinchiliklar birgina O‘rta Osiyo Andronova madaniyati yodgorliklari bilan bog‘liq bo‘lmay, balki qadimgi Xorazmning Suvyorgan madaniyatiga ham tegishli edi. Suvyorgan madaniyatiga tegishli birinchi yodgorlik 1945-1946-yillarda Jobosqa’la rayonidagi qarorgohi misolida o‘rganildi. 1954-yili Oqchadaryoning janubiy irmoqlari rayonida Qamishli–1, Qamishli-2 qarorgohlari tekshirilgach, ularning arxeologik kompleksi ko‘p jihatdan Jonbos-6 materiallariga o‘xshab ketishi aniqlandi. SHundan so‘ng S.P.Tolstov Suvyorgan madaniyatinig xronologik etplargp bo‘linishini aytib, Suvyorgan madaniyati miloddan avvalgi II ming yillikning birinchi yarmida o‘ng qirg‘oq tomondagi Xorazm erlarida, Kaltaminorlar madaniyati xarobalarida Qamishli etapi nomi bilan shakllanganligini e’lon qiladi. Uning merosxo‘rlari (bular Bozor-2, Qoqcha-2 makonlari misolida o‘rganilgan) miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalarida Tozabog‘yobliklar bilan aralashib ketadi va so‘nggi kaundi etapiga kelganda, ya’ni “toza” holda uchraydi. S.P.Tolstovning yozishicha, kaundi etapi Bozor-1 va Kaundi-1 makonlari bazasida o‘rganilgan. S.P.Tolstov va M.A.Itinalarning yozishicha, Suvyorgan madaniyatining Qamashli etapida mehnat qurollari ishlab chiqarishida chaqmoqtoshning roli katta bo‘lib, bu etapga uchburchak shaklidagi paykonlar, qistirma, tosh, pichoq, qizil rang berilgan sharsimon belli idishlar xarakterlidir. Bu davrda yirik va mayda shoxli hayvonlar xonakilashtirilgan, dehqonchilik o‘z rivojining eng dastlabki etaplarini o‘tamoqda edi. Aholi xo‘jaligida baliq va hayvon ovi salmoqli o‘rinni egallar edi. S.P.Tolstov Suvyorgan madaniyatini sopol idishlaridagi qizil rang bo‘yoqlarga asoslangan holda, uning kelib chiqish tarixini Janubiy rayon dehqon jamoalarini bilan bog‘laydi. Ammo Suvyorgan madaniyatiga xos bu element ikki zona qabilalarini o‘rtasida bo‘lib turgan madaniy aloqalarning natijasi edi. Aslida Suvyorgan madaniyatining Qamishli etapi huddi Zamonbobo madaniyati singari mahalliy halq madaniy merosi bazasida, Janubning ta’sirida shakllangan ilk bronza davri madaniyati edi. Darhaqiqat, Suvyorgan sopollarini formasi Tozabog‘yob madaniyatida uchramaydi. Ular och qizil bilan pardozlangan. Bu manzara Janubiy zona qabilalarini Nomozgoh IV madaniyatiga xosdir. Ammo Suvyorgan keramikasi Janubning kulolchilik charxida yasalgan xilma-xil idishlariga shakli va ishlov texnikasi jihatidan hech o‘xshamaydi. YAna ham murakkab muammo Suvyorgan kaundi etapi bilan bog‘liq.. CHunki bu davr keramikasini Tozabog‘yob keramikasidan mutlaqo ajratish mumkin emas. Keramikada qamishli an’anlari endi yo‘q, sopollar huddi andronova-tozabog‘yob idishlari singari qo‘pol, mo‘rt, chiziqli naqsh bilan bezalgan. Bizningcha, Suvyorgan madaniyati kaundi etapigp kelganda, Tozabog‘yob madaniyati tomonidan yutib yuboriladi. SHuning uchun ham bu davr keramikasida Tozabog‘yob an’analari juda aniq va yorqin namoyon etilgan. Tozabog‘yob yodgorliklari, ayniqsa Amudaryoning Oqchadaryo etaklarida keng tarqalgan. M.A.Itina hisobiga ko‘ra, 200 ga yaqin Tozabog‘yob madaniyati makonlari topilgan. Tozabog‘yobliklar huddi Zarafshonning Zamonbobo, qo‘shni Suvyorgan qabilalari singari Oqchadaryoning quyi oqimida toshqin suvlaridan hosil bo‘lgan ko‘l va ko‘lmaklar atrofida, zahob erlarida dehqonchilik qilib, atrofdagi keng yaylovlarda o‘z chorvalarini boqqanlar. M.A.Itina Tozabog‘yob madaniyatiga oid ko‘pgina makonlarda arxeologik qazishmalar olib borib, tozabog‘yobliklarning yarim erto‘la va chaylalarda yashaganligi, ularning deg‘qonchilik xo‘jaligi tez-tez o‘z o‘zanini o‘zgartirib turadigan azim daryolar suvi bilan bog‘liq ekanligiva nihoyat shu tufayli ular muqim o‘troq xayot kechira olmay, balki toshqin suvlarning o‘zgaruvchanligiga qarab, tez-tez ko‘chib yurganliklari haqida xabar beradi. Tozabog‘yobliklar madaniy va xo‘jalik hayoti haqida, ularning turmush tarzi haqida Angka-5, Qavat-3 kabi makonlar va Qoqcha-3 qabristoni qimmatli materiallar berdi. Tozabog‘yob makonlarida yarim erto‘la tipidagi kulbalar ochilgan. Ular to‘g‘ri to‘tburchak shaklida bo‘lib, ularning o‘rtacha maydoni 120- 180 m² gacha boradi. Ularning markaziy maydonida o‘choq joylashgan. Uning atrofi toza saqlangan. Xo‘jalik chuqurchalari, gulhanlar va har xil arxeologik materiallar esa kulba devorlari osti bo‘ylab to‘plangan. Bunday kulbalar bitta juft oila uchun emas, balki bir urug‘ jamoasi a’zolarini birlashtirgan patriarxal oilaga mo‘ljallangan. Tozabog‘yob madaniyatiga tegishli nodir yodgorlik, bu Ko‘kcha-3 qabristoni bo‘lib u1954 yili Xorazmda, Ko‘kcha tog‘ida 6-7 km.lar chamasi janubi-g‘arbda, Sulton Uvays tizmalarining sharqiy chekkasida topib o‘rganildi. Qabriston maydonida 100 dan ortiq mozorlar borligi aniqlandi. SHundan 74 tasi 1954-1955 yillarda tekshirilib juda boy arxeologik materiallar olindi. Ko‘kcha-3 qabristonining 74 mozoridan har xil darajada saqlangan 43 odam skeleti uchratilgan. Mozorlari asosan bittadan, ba’zilarida esa bir vaqta yoki har xil vaqtda ko‘milgan ikkitadan skelet uchratilgan. Ayollar bilan bolalarni kumush, erkak va ayollarni bir qabrga ko‘mish hollari ham uchraydi. Skeletlar odatda oyoq- qo‘llari buklangan holda o‘ng yoki chap biqini bilan ko‘milgan. Har bir mozorda bir yoki bir nechta sopol idishlar, erkaklar mozorida bronza buyumlari, ayollar qabrida esa bronza taqinchoqlari uchraydi. Tozabog‘yob madaniyati odamlarining antropologiyasiga kelsak ikki xil tipdan tashkil topgan. Bir qism skeletlar cho‘l zonosasi Androkova qabilalariga oid protoevropoid tipini bersa, ikkinchi xil skeletlarO‘rta Osiyoning qadimgi aholisi sharqiy O‘rta Er dengizi tipini tashkil etadi. Antropologlarning yozishicha, Tozabog‘yob odamlari orasida SHarqiy Evropaning Srub madaniyati tiplari ham uchraydi. Xullas, Tozabog‘yob komplekslari S.P.Tolstov va M.A.Itinalar aytganidek, bir necha etnik komponentlardan tashkil topgan madaniyat bo‘lib, uning mahalliy tub aholisiga tegishli bo‘lgan kompanenti Suvyorgan madaniyati ijodkorlarining tipi bo‘lsa kerak. Shunday qilib, milddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmida O‘zbekiston territoriyasida, shu jumladan, qadimgi Xorazmda keng tarqalgan cho‘lli zona bronza davri qabilalarining madaniyati, qaysi termin bilan atalishidan qat’iy nazar, ular chorvador va ibtidoiy dehqon qabilalarning madaniyati edi. Bu madaniyat uchun qo‘ldan yasalgan qo‘pol, murt, chizma naqshli, yassi tubli xurmacha va banka simon idishlar, yarim doira shaklidagi kosalar xarakterlidir. Bronza metalurgiyasi bu qabilalar hayotida yuksak rivojlanadi. Bronzadan har xil taqinchoqlar, shu jumladan, bilakuzuklar, sirg‘alar, oyna va munchoqlar yasash, mehnat qurollari – oybolta, xanjar, bir tig‘li pichoqlar, o‘roq va bolg‘alar ishlab chiqarish, harbiy qurollardan – nayza, paykon va boshqalar yasash keng rivojlangan. Ammo cho‘lli zona qabilalari xo‘jaligida bronzadan mehnat qurollari ishlab chiqarish qanchalik yuqori bo‘lmasin, hali bronza toshni mehnat qurollari ishlab chiqarishdan mutlaqo siqib chiqara olmagan edi. O‘zbekistondan topilan cho‘l zonasi qabilalarining so‘nggi bronza davriga oid yana bir guruh yodgorligi Amudaryoning quyi oqimi havzasida o‘rganildi. Bu Amirobod madaniyati bo‘lib, u birinchi marotaba 1940 yili qadimgi Xorazm erida, Amirobod kanali zonasida Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan o‘rganilgan. 1950 yillarda Amirobod madaniyatiga tegishli yana bir necha yodgorliklar ochildi. Ular ichida materiallarga boy va shu madaniyat haqida to‘liq tasavvur bera oladigan yodgorlik YAkka Porson-2 makoni bo‘lib chiqdi. YAkka Porson-2 ni qazish natijasida 20 ga yaqin uy-joy komplekslari – erto‘la tipidagi kulbalar o‘rganildi. Ana shu kulba maydoni va atrofida g‘alla o‘tlari, xo‘jalik omborlari, o‘choq va gulhan qoldiqlari hamda son-sanosiz sopol parchalari hisobga olindi. Bu erdan tosh yorg‘uchoqlar bronzadan ishlangan bir tig‘li pichoqlar, o‘roq, bigiz va boshqa predmetlar va ko‘plab xayvon suyaklari topilgan. Har bir kulbaning o‘rtasida o‘choq bo‘lib, bu uylarning har biri bir juft oilaga tegishli ekanligidan dalolat bererdi. Sopol idishlar h ali q o‘lda , kulolchilik charxisiz yasaladi . Ularning shakli, tipii va hili ham chegarali bo‘lib, xurmacha va kosa, bankasimon idish, hamda, sopol qozonlardan iborat edi. Idish sirti qizg‘ish qoramtir rangda pardozlangan, uning yuqori qismi geometrik shaklda ishlangan chiziqli naqshlar bilan bezatilgan. Amirobod madaniyati topilmalari ichida bronzadan ishlangan quloqli ignalar, ikki parrakli bronza paykonlari, bronza mehnat qurollari yasaydigan tosh formalari ko‘plab uchraydi. Amirobod madaniyati yodgorliklaridan tosh yorg‘uchoq, bronzadan ishlangan o‘roqlar va ularning tosh formalarining ko‘plab uchrashi, hamda, Amirobod yodgorliklari keng yoyilgan zonalarda shu davrga oid irrigatsiya izlari va qadimgi ekinzor maydonlarining ko‘plab uchrashi, Amirobodliklar hayotida chorvachilik bilan birga dehqonchilik xo‘jaligining yuksak darajada rivojlanganligidan guvohlik beradi. Amirobodliklar ancha o‘troq yashashgan. S.P.Tolstov Amirobod madaniyatining Suvyorgan madaniyatining kaundi etapi bilan genetik bog‘liqligi haqida gapiradi va bu madaniyatni cho‘lli zona qabilalarining bronza davriga oid eng so‘nggi madaniyati deb ataydi. Amirobod madaniyati miloddan avvalgi X-VIII asrlarga tegishli bo‘lib, bu davrda chorvador qabilalar orasida ijtimoiy-iqtisodiy tengsizlik, ibtidoiy jamoa ichida ijtimoiy diferensiyasi ancha chuqurlashgan edi. Mil. avv. II ming yillikning 2-yarmida O‘rta Osiyo hududining ichki qismini tashkil qilgan Qizilqum, Qoraqum hamda Pomir va Alay tog‘larining eng baland joylaridan tashqari barcha muzofotlari odamzod jamoalari tomonidan o‘zlashtirilgan edi. O‘rta Osiyoning markaziy va shimoliy sarhadlarida asosan chorvador qabilalar yashab, o‘z davriga xos madaniyat sohiblari bo‘lganlar. O‘rta Osiyoning janubida, Kopetdog‘ va Pomir tog‘oldi hududlarida o‘troq dehqonchilik madaniyatli qabilalar yashagan bo‘lib, ular xo‘jalik madaniy turmushda ancha ilgarilab ketishga erishgan edilar. Bunday ma’qul tabiiy geografik va ekologik sharoiti kelishgan dehqonchilik vohalar va tog‘oldi pastqam hosildor joylarda Anovtepa, Namozgoh, Sopolli, Oltintepa, Gonur, To‘g‘oloq, Jarqo‘ton, Dashli singari ilk shaharlar qad ko‘tarib, ular o‘z navbatida shu dehqonchilik vohalarining markazlari ham hisoblangan. SHuni aytish lozimki, bunday ilk shaharlarning ayrimlari mavsumiy suvga ega bo‘lgan arid, ya’ni qurg‘oqchilik bilan bog‘liq joylarda ham vujudga kelgan. Masalan, O‘rta va Yaqin SHarqda joylashgan Afg‘oniston, Eron, Falastin, Suriya va boshqalarini shundaylar jumlasiga qo‘yish mumkin. Umumiy miqyosda qaralganda janubiy O‘rta Osiyoning o‘troq dehqonchilik madaniyati, asosan, vohalar bo‘ylab rivojlangan. Vohalar bo‘ylab olib borilgan dehqonchilik xo‘jaligida ham mavjud shart-sharoitlarga nisbatan biri ikkinchisidan ayrim holatlarda farq qilgan. Masalan, sersuv yoki doimiy oqar suvga serob bo‘lgan vohalarda dehqonchilik keng tus olgan, natijada, bunday joylarda o‘z davrining yirik makonlari – ilk shaharlar ertaroq tashkil topgan. Masalan, mil. avv. II ming yillikning oxirgi choragiga tegishli bo‘lgan Jarqo‘ton shahrining egallagan maydoni 100 ga, mil. avv. II ming yillik boshlariga doir Namozogoh tepaning maydoni 70 ga, mil. avv. III minginchi yillikning 2-yarmiga tegishli SHaxri-Soxta shaharchasining maydoni 150 ga dan iborat edi. tabiiyki, bunday shaharlashish inshootlari bilan bog‘liq yodgorliklarni qishloq qo‘rg‘onlar deb bo‘lmaydi. Ular haqiqiy ilk shaharlar funksiyasini bajarardi. Bunday shaharlarning atrofidagi shaharmonand shaharlar bilan uzviy rivojlangan bir necha dehqonchilik qishloqlari ham bo‘lib, ular shu shaharlarga tobe bo‘lib, madaniy xo‘jalik aloqalarini yuritishganlar, qabilalararo kelishmovchiliklar tufayli vujudga kelgan bosqinchilik to‘qnashuvlarda esa shu markaz shaharlar panohida omonlik saqlashganlar. Masalan, Jarqo‘ton yaqinida joylashgan Bo‘ston-4, Namozgohtepa, SHo‘rtepa, Qo‘shshatepa, Taychanoq, Elkantepa hamda SHaxri-Soxta atrofida joylashgan qishloqlarning egallagan maydonlari 0,5-2,0 ga dan iborat bo‘lgan. 60-yillarda keng ko‘lamda bajarilgan arxeologik tekshirishlar tufayli, arxeolog olimlarimiz qo‘lida Qadimgi Baqtriya va Marg‘iyona tarixiy viloyatlari o‘tmish tarixi haqida katta hajmdagi manbalar to‘plandi. Ayniqsa, O‘zbekistonning janubiy vohalarida ish olib borgan olimlar A.A.Asqarov, A.S.Sagdullaev, Afg‘onistonning shimoliy muzofotlarida tadqiqot olib borgan V.I.Sarianidi rahbarligidagi guruh, Marg‘iyona sug‘orma vohalarida tekshrish ishlari olib borgan V.M.Masson rahbarligidagi guruh I.S.Masimov, M.Mamedov kabi arxeologlar o‘rganilayotgan tarixiy viloyatlarning ibtidoiy va antik davrlariga mansub katta hajmdagi arxeologik manbalarni qo‘lga kiritishib, natijada yangi xulosalarga boy bo‘lgan qator asarlar vujudga keldi. SHulardan A.A.Asqarovning «Janubiy O‘zbekistonning jez davrida qadimgi dehqonchilik madaniyati» (1977), «Sopolli» (1973), V.I.Sarianidining «Afg‘onistonning qadimgi dehqonlari» (1977), «Qadimgi Margush» (1990), A.A.Asqarov va T.SHirinovlarning «Janubiy O‘rta Osiyoning jez davri ilk shahar madaniyati» (1993), V.M.Massonning «Oltintepa» (1981), «Birinchi sivilizatsiya» (1999), A.S.Sagdullaevning «Qadimgi Baqtriyaning dala hovlilari» (1987), SH.B.SHaydullaevning «Ilk temir asrida SHimoliy Baqtriya» (2000) kabi mualliflar asarlarining joriy qilinishi Janubiy O‘rta Osiyoda jez va ilk temir davrlarida sodir bo‘lgan tarixiy jarayonlar haqidagi avvalgi tushunchalarni o‘zgartirib yubordi va urbonizatsiya madaniyati haqida yangi yondashuv tushuncha va xulosalarga ega bo‘lindi. Bu natijalar esa olimlarimizning buyuk ilmiy kashfiyotlaridan edi. Mustaqillik olimlarimiz ixtiyoriga adolatli, ilmiy haqqoniy tariximizni yaratish imkoniyatini yaratib berdi. Shuni qayd etib o‘tish lozimki, yuqorida eslatilgan va e’lon qilingan asarlarning aksariyati jez va ilk temir asrlari jamiyatlarining madaniyati, turmushtarzi, xo‘jaligi va me’morchiligi haqidagi manbalarni bir tizimga solib, ularning chegara davrini aniqlash kabi masalalarni yoritishni o‘z ichiga olgan holda, urbanizatsiya masalalarinining faqat ayrim xususiyatlari haqida ma’lumot berardi. Bu asarlar orasida A.A.Asqarov bilan T.Sh.Shirinov hamkorligida yaratilgan «Janubiy O‘rta Osiyoda jez asri ilk shaharlar madaniyati» (1993) kitobida O‘rta Osiyo urbanizatsiya tarixi bir muncha mukammalroq ishlab chiqilgan bo‘lib, bu ish ham asosan jez davri bilan chegaralangan holda, ilk temir davri urbonizatsiyasi masalalari haqida to‘xtamga ega emas. A.A.Asqarov, T.Sh.Shirinov va V.I.Sarianidilarning asarlarida muhim, dolzarb va zarur masala bo‘lgan muammo, Qadimgi Baqtriya jez asrida shaharlashish taraqqiyot yo‘lida bo‘lganligini ilmiy va g‘oyaviy jihatdan asoslab berishdan iborat edi. Demak, bundan kelib chiqadiki, O‘rta Osiyoning janubiy mintaqalarini o‘z tarkibiga olgan Qadimgi Baqtriya va Marg‘iyona tarixiy madaniy viloyatlarida jez va ilk temir asri, ya’ni mil. avv. II ming yillik 1-yarmi – I ming yillik boshlaridan V asrlargacha bo‘lgan davrda sodir bo‘lgan urbonizatsiya madaniyati tarixini o’z ichiga oladi . Ko‘pchilik tadqiqotchilar fikriga qaraganda, bronzaning vatani Kichik Osiyo va Mesopotamiya bo‘lgan. Qadimgi Misr, Mesopotamiya, Kichik Osiyo va Eronning janubi-g‘arbida mil avv. III- II ming yillikning boshlarida rivojlangan jamiyat keng ravnaq topadi. O‘rta Osiyoda bronza davri mil. avv. III ming yillikdan I ming yillikning boshlarigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda bronza asri uchta katta xronologik davrga: ilk, rivojlangan va so‘nggi bronza davrlariga bo‘linadi. O‘rta Osiyoning shimoliy va sharqiy hududlarida mavjud bo‘lgan bronza davri yodgorliklari madaniyati janubiy hududlardagi o‘troq madaniyatdan ajralib turadi. O‘zbekiston hududida bronza davrida asosan chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullangan qabilalarning moddiy-madaniy yodgorliklari Xorazmda 50 dan ziyod ochilgan bo‘lib, Tozabog‘yob madaniyati nomi bilan mashhurdir. Bu madaniyatga mansub sopol buyumlar Qozog‘iston va Sibir hududlaridan topilgan sopol buyumlarga ancha o‘xshab ketsada, o‘ziga xos xususiyatlari bilan Sharqiy Yevropa chorvadorlari yaratgan bronza davri Yog‘ochband madaniyatidan, Qozog‘iston va Sibirdagi Andronovo madaniyatidan ham farq qiladi. Bunga asosiy sabab , tozabog‘yobliklar orasida dehqonchilik keng tarqalgan. Tozabog‘yob madaniyatiga oid makonlarning ayrimlaridan qadimiy mozorlar (Ko‘kcha), ko‘pchiligidan esa yarim yerto‘la shaklidagi uy-joy qoldiqlari ochilgan. Ulardan zeb-ziynatlar, hayvon suyaklari, sopol idishlar, toshdan va bronzadan ishlangan qurollar topilgan. Tozabog‘yob sopol idishlari asosan qo‘lda ishlangan. Xorazmdagi so‘nggi bronza davriga oid yodgorliklar Amirobod madaniyati nomi bilan mashhur bo‘lib, mil. avv. IX-VIII asrlarga oiddir. Bu madaniyat sohiblari Tozabog‘yob madaniyati xususiyatlarini saqlab, yarim yerto‘la turar-joy, sug‘orish inshootlari izlari va qo‘lda yasalgan sopol idishlar bilan izohlanadi. Quyi Zarafshonning bronza davri yodgorliklari Zamonbobo madaniyati nomi bilan ataladi. Bu davrga mansub yodgorliklar orasida Zamonbobo ko‘li yoqasidan topilgan qadimgi qabriston ayniqsa, diqqatga sazovordir. Qabrlar yakka va juft qabrlar bo‘lib, dafn etish jarayonida ko‘mish marosimlariga amal qilingan. Qazishmalar jarayonida erkaklar qabrlaridan o‘q-yoy poykonlari, pichoqlar, pichoqsimon tosh qurollar va turli shakldagi sopol idishlar, ayollar qabrlaridan sopol idishlar, bronza ko‘zgu, upadon, surmadon kabi pardoz buyumlari va yarim qimmatbaho toshlardan turli shaklda ishlangan munchoq va marjonlar topilgan. Zamonboboliklar chaylasimon kulbalarda istiqomat qilib, dehqonchilik va xonaki chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Topilgan ko‘plab mehnat qurollari , boshoqli o‘simliklar qoldiqlari va hayvonlar suyaklari shundan dalolat beradi. Shuningdek, zamonboboliklar jamoasida hunarmandchilikning turli tarmoqlari, xususan, kulolchilik, bronzani eritib undan har xil ashyolar yasash, ayniqsa toshni ishlash texnikasi ancha rivojlangan. Zamonbobo madaniyati janubdagi o‘troq dehqonchilik jamoalari ta’sirida shakllangan. Bu madaniyat xonaki chorvachilik va motiga (ketmoncha) dehqonchiligi bilan kun kechirgan Buxoroning tub aholisiga mansubdir. Bronza davrida Buxoro vohasining daryo adoqlarida endigina dehqonchilik va xonaki chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi ilk qishloqlar paydo bo‘lib, ular yarim yerto‘la va shox-shabba yengil chaylalardan iborat turar joylardan tashkil topgan. Bularda uy hunarmandchiligining misgarlik, toshtaroshlik, to‘qimachilik kabi turlari mavjud bo‘lsada, ammo hali ular kasb-hunarning rivoj topgan darajasiga yetib bormagan edi. O‘zbekistonning janubidagi bronza davri yodgorliklari qadimgi sug‘orish hududlari - Ulonbuloqsoy, Sherobod , Bandixon va Mirshodida topib tekshirilgan. Ular Sopolli madaniyati nomi bilan mashhurdir. Sopollitepa markazidan to‘rtburchakli istehkom, istehkom ichida turar-joylar va xo‘jalik xonalari, hunarmandchilik ustaxonalari uchta madaniy qatlamdan iborat ekanligi aniqlangan. Sopollida qurilish, hunarmandchilik va iqtisodiy munosabatlar ancha rivoj topgan. O‘choqlar turar joy xonalari ichidagi devor ichiga o‘rnatilgan. Asosiy qurilish ashyosi paxsa va xom g‘ishtdir. Sopollitepadagi turar-joylar tagidan bronza davri qabristoni ochilgan. Ko‘pchilik qabrlar yakka qabrlar bo‘lib, jamoa qabrlari ham uchraydi. Ayollar qabrlarida asosan sopol va bezaklar topilgan bo‘lsa, erkaklar qabrlaridan asosan sopol, mehnat va jangovar qurollar topilgan. Sopol topilmalar deyarli naqshlanmagan bo‘lib, kulolchilik charxida tayyorlangan. Mil. avv. II ming yillikning boshi va o‘rtalariga oid Sopollitepa aholisining xo‘jaligi dehqonchilik va uy chorvachiligiga asoslangan. Shuningdek, daryo toshlaridan va qumtoshdan ishlangan yorg‘uchoqlar va hovonchalar ham ko‘plab uchraydi. Bu topilmalarning barchasi Sopollitepada dehqonchilik ancha rivojlanganidan dalolat beradi. Tadqiqotchilarning fikricha, Sopollitepa hozircha O‘zbekistondagi dastlabki eng qadimgi dehqonchilik qishlog‘idir. Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida shakllangan Sopollitepa – bronza davridagi daryodan kechuv yo‘lini himoya qiluvchi mustahkam oldingi istehkom (forpost) sifatida paydo bo‘lgan. Keyinchalik o‘troq dehqonchilik jamoalari shimoliy chegaralarining kengayishi munosabati bilan Sopollitepa o‘zining ilgarigi ahamiyatini yo‘qota boshlaydi va bo‘shab qoladi. Asosiy markaz vazifasi esa tog‘ darasidan chiquvchi yo‘l ustidagi mustahkam qal’a sifatida paydo bo‘lgan Jarqo‘tonga o‘tadi. Mil.avv. II ming yillikning o‘rtalariga kelib Jarqo‘ton o‘sha hududlardagi dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi qabilalari uyushmalarining mustahkam istehkomiga aylanadi. Aynan mana shu istehkom orqali Hisor tog‘ oldi vohalari va janubiy Tojikistonning g‘arbiy hududlariga shimoldagi aholining ko‘chishlari bo‘lib o‘tadi. Bu hududlardan topilgan yodgorliklar topografiyasi va ularni davlatlashtirish ushbu jarayon izchillik bilan bo‘lib o‘tganligini ko‘rsatadi. Bu jarayonning rivojlanishi mil.avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi o‘troq dehqonchilik turmush tarzi kechiruvchi aholi manzilgohlarida aholi sonining o‘sishi va ishlab chiqaruvchi kuchlarning taraqqiyoti uchun ham keng imkoniyatlar yaratdi.O‘zbekiston hududida chorvador qabilalarga mansub bronza davri qabristoni Samarqand yaqinidagi Mo‘minobod qishlog‘idan topilgan. Quyi Qashqadaryodagi Gujayli qabristonidan chorvachilik va dehqonchilik qabilalariga tegishli bo‘lgan ashyolar, Farg‘ona vodiysi Yangiariq hududidan dehqonchilik buyumlari va dehqonchilik bilan bog‘liq qoyatosh suratlar, Chustdan hunarmandchilik va dehqonchilikka oid buyumlar ko‘plab topilgan. Bu davrda hunarmandchilik sohasida ham katta yutuqlar qo‘lga kiritiladi. Xususan, kulolchilik charxida tayyorlangan sopol idishlar keng tarqaladi. Bunday idishlar qo‘lda ishlangan sopollardan ancha farq qilib, asosan dehqonchilik madaniyati uchun xosdir. Kulolchilik charxining hunarmandchilikka keng kirib kelishi, sopolchilik ishlab chiqarishi yangi texnikasining yaratilishiga sabab bo‘lib, keyinchalik ixtisoslashgan hunarmandchilikka o‘tishning asosiy omillaridan biri bo‘lib xizmat qildi. Mil. avv. II ming yillikka kelib O‘zbekistonning dasht hududlariga chorvador qabilalar kelib o‘rnasha boshlaydilar. Ularning makonlaridan topilgan moddiy manbalar Janubiy Qozog‘istonning cho‘llaridagi Andronov madaniyatiga o‘xshab ketadi. Dasht qabilalari tarqalganligidan ayniqsa, sopol idishlar, metall buyumlar va chorvador qabilalarga mansub qadimgi qabrlar tuzilishi dalolat beradi. Bu o‘rinda tadqiqotchilar bronza davridayoq O‘rta Osiyo hududlarida ma’lum darajada etnik madaniy jarayonlar bo‘lib o‘tgan degan fikrni ilgari suradilar. Bronza davrining xo‘jalik sohasida erishgan eng katta yutuqlaridan biri qadimgi dehqonchilikning keng yoyilishi va mil. avv. II ming yillikda chorvachilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishidir. Metall qurollar qadimgi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni tezlashtirgani tufayli O‘rta Osiyo dasht va tog‘ oldi hududlarida yashagan aholi boshqa aholidan (dehqonlardan) ajralib chiqadi va asosan chorvachilik bilan mashg‘ul bo‘ladi. Bu tarixiy jarayon - kishilik jamiyati taraqqiyotidagi dastlabki yirik mehnat taqsimoti edi. Bu davr manzilgohlarini o‘rganib, bu davrda ikki xil madaniyat hukm surgan deyish mumkin. Birinchisi - qadimgi qabilalar dehqonchilik uchun qulay yerlarga joylashib yuksak dehqonchilik madaniyatini yaratgan bo‘lsalar, ikkinchisi - xuddi birinchi madaniyat sohiblari darajasida ishlab chiqaruvchi kuchlarga ega bo‘lgan holda dasht va tog‘ oldi yaylovlarda chorvachilik madaniyatini yaratganlar. Bronza davri O‘rta Osiyoning ijtimoiy tuzumida ham o‘zgarishlar sodir bo‘lib o‘tdi. Urug‘chilik tuzumi bu davrda ham davom etdi. Ammo, bu davrda ona urug‘ining mavqei yo‘qolib bordi. Metall eritish va xo‘jalikning rivojlanishi natijasida jamiyatda erkaklar mehnat va mavqei birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lib bordi. Natijada jamiyat taraqqiyotida, dehqonchilik , chorvachilik, ovchilik va hunarmandchilikning rivojlanishida erkaklar yetakchilik qiladilar. Xotinlar erkaklar ishlab chiqargan narsalarni iste’mol qilishda ishtirok etsalar ham, unga egalik qilishdan mahrum bo‘ladilar. Ishlab chiqarishda hukmronlik qilish shu tariqa erkaklar qo‘liga o‘tadi va ona urug‘i tuzumi o‘rnini ota urug‘i (patriarxat) tuzumi egallaydi. O‘rta Osiyo hududlarida yozuv yaqin kunlarga qadar mil.avv. V-IV asrlarda paydo bo‘lgan deb kelinar edi. So‘nggi yillardagi tadqiqotlar boshqacharoq xulosalar bermoqda. Xususan, 2000 yilda Janubiy Turkmanistondagi Gonurtepa qo‘hna shahrida ochilgan qabrlarning biridan mil.avv. III ming yillikka oid o‘yma sopol muhr topildi. Unda mixxat yozuvlar bor edi. Janubiy Turkmaniston qadimiyatining bilimdoni V. Sarianidi va amerikalik mutaxassis T. Sharlachlarning fikricha, bu xildagi muhrlar faqat podsho atrofidagi, podsho saroyiga yaqin shaxslarga tegishli bo‘lishi mumkin. Mesopotamiyadagi Sargon muhrlarini (mil.avv. 2250-2200 yy.) eslatuvchi Gonurtepa muhri mahalliy xom ashyodan tayyorlangan bo‘lib, undagi mixxat yozuvlar «Lukaks xo‘jalik va qullar hukmdori», deb o‘qildi. Ushbu yozuv bu yerdagi bronza davridayoq yakka hukmdor boshqaruvi va Mesopotamiya bilan o‘zaro aloqalardan dalolat beradi. Shuningdek, so‘nggi arxeologik ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonning janubidan ham piktografik belgi-yozuvlar topilgan. Tadqiqotchi Sh. Shaydullayevning fikricha, Jarqo‘ton yodgorligidan sopollarga bitilgan 47 ta belgidan iborat yozuvning topilishi ajdodlarimizning bronza davrida piktografik yozuvni yaratgani va o‘z fikrini turli belgilarda ifodalaganini ko‘rsatadi. Shuningdek, Sheroboddagi G‘oz qishlog‘i yonidagi ilk temir asriga oid yodgorlikdan tosh o‘g‘ir (keli) topilgan bo‘lib, uning sirtida umumiy soni 14 ta bo‘lgan piktorafik belgi-yozuv mavjud. Sh. Shaydullayev bu belgini Misr iyeroglifikasi bilan solishtirib ulardan biri «haqiqat», yana biri esa dunyoning aylanishi, ya’ni, «charxpalak» deb o‘qilishi mumkinligini taxmin qiladi. Xullas, bronza davri va uning oxirlariga kelib o‘lkamiz hududlarida yozuv paydo bo‘lganligi ilmiy asoslanmoqda hamda keyingi tadqiqotlar bu masalaga yanada oydinlik kiritishi shubhasizdir. Sopollitepa — Surxondaryo viloyatining ( Muzrabod tumani ) Sherobod cho liniʻ kesib o tgan O lanbuloqsoy yoqasiga joylashgan ʻ ʻ jez davriga oid arxeologik yodgorlik . U 1968-yil arxeolog L. Albaum tomonidan topilgan. 1969— 74 yillarda A. Asqarov tomonidan o rganilgan S.ning ʻ maydoni taxminan 3 ga . Uning 1 ga.ga yaqin markaziy qismi mudofaa devorlari bilan o rab ʻ olingan. Qal a ʼ atrofidagi maydonning kata qismi buzilib, paxta dalalariga aylantirilgan. Tepaning ustki qismida sopol sinikdari kalashib yotganligi uchun u mahalliy aholi orasida S. deb atalgan. S.da o tkazilgan ʻ arxeologik kazishmalar natijasiga ko ra, uning markaziy qismi ʻ murabba (82×82 m.) shaklida qurilgan qal adan iborat. Qal aning tomonlari go yo ʼ ʼ ʻ 3 qator mudofaa devorlari bilan o rab olingan. Aslida esa, qal ani o rab olgan ʻ ʼ ʻ devorlar tizimi ichki va tashqi yo laksimon ʻ qopqonlardan tashkil topgan bo lib ʻ qal a tashqi ʼ mudofaa chizig ida tomonlarga parallel qilib 8 ta yo laksimon ʻ ʻ qopqonlar joylashtirilgan. Qal aning ichki mudofaa chizig ining markaziga va har ʼ ʻ to rt tomon burchaklariga bittadan, hammasi bo lib 8 ta yo laksimon qopqonlar ʻ ʻ ʻ joylashtirilgan. Yo laksimon qopqon tizimining joylashish rejasiga ko ra, qal aga ʻ ʻ ʼ kirish darvozasi ham go yo 8 ta. Aslida esa haqiqiy darvoza qal a ʻ ʼ jan. tomonining markaziga joylashgan, qolgan "darvozalar" harbiy xavf tug ilganda qopqon ʻ vazifasini bajargan. Qal aning ichki mudofaa tizimida, yo laksimon qopqonlar ʼ ʻ oralig ida, har tomonda ikkitadan murabba shaklida qurilgan ʻ xonalar bo lib, ularga ʻ qal a ichki tomonidan eshik ochilgan. ʼ Aynan ana shu xonalar tomon qal a ichiga ʼ joylashgan turar joy majmualari oralab tor ko chalar o tgan. Qal a ichidagi turar ʻ ʻ ʼ joy majmualari uning ichki devorlari bo ylab joylashgan. Ular ana shu ko chalar ʻ ʻ orqali 8 ta mahallaga bo lingan. Qal a markazida esa ochik, maydon bor. Qal a ʻ ʼ ʼ darvozasidan boshlangan keng yo l va tor ko chalar ana shu maydon bilan ʻ ʻ bog langan. Bularning barchasi Sopollitepa jamoalarining mudofaa tizimini tashkil ʻ etgan. Bunday murakkab me moriy inshoot oldindan o ylangan aniq reja va g oyaʼ ʻ ʻ asosida qurilgan. Sopollitepa qal a ʼ qo rg onining ʻ ʻ me moriy tarhi protoshahar ʼ tarkibini eslatadi, uni maxsus o ylab topilgan mudofaa ʻ rejasi esa amaliy tajribadan kelib chiqib, qal a bosh rejasi ʼ g oyasiga ʻ qatiy bo ysundirilgan. ʻ Aynan, mana shunday mudofaa tizimi Sopollitepa xavfsizligini yukrri darajada ta minlay olgan. Sopollitepa mudofaa tizimini tashkil etgan ʼ uzun yo laklar ʻ dastlab mudofaa inshooti vazifasini bajargan. Ularga mudofaa inshooti sifatida talab so ngach, sekinasta boshqa maqsadlarda foydalanilgan. ʻ Masalan, shi moliy va sharqiy ichki yo laklar xilxona sifatida foydalanilsa, g arbiy ʻ ʻ va janubiy yo laklar ʻ kulolchilik ustaxonalari sifatida foydalanilgan. Har bir mahallada urug ʻ jamoalarining xilxonalari bo lib, marhumlar mudofaa devorlari ʻ ostiga, uylarning poli ostiga ko milgan. Urug boshliklarining ʻ ʻ qabrlari esa, odatda, oila o chog i ʻ ʻ ro parasida uchratiladi. ʻ Sopollitepada o tkazilgan qazish jarayonida 150 dan ortiq turar joy majmualari ʻ ochildi. Ularni mahalla bo yicha taqsimlaganda har bir mahalla maydoniga 15—20 ʻ tagacha oilaviy turar joy majmualari to g ri keladi. Lekin, ular bir vaqtda bunyod ʻ ʻ etilmagan. Sopollitepada odamlar kancha vaqt yashaganligini o rganish maqsadida ʻ uning har xil joylarida shurflar solindi. Shurf kesmalariga kura, mudofaa inshootlari va uyjoy majmualari poydevorsiz qurilgan. Oilaviy uy-joy majmualari ko p xonali bo lib, har bir oilaga qarashli ko p xonali uyning biri devorining ostida ʻ ʻ ʻ mo rili o choq, ikkinchisida sandal o rni yoki toza kulli qurbongoh chuqurchasi, ʻ ʻ ʻ uchinchisidan esa omborxona sifatida foydalanilgan. Bular oila birligini anglatuvchi muhim belgi edi. Bir necha shunday oila birliklari katta patriarxal urug jamoasini tashkil etgan. Sopollitepa ana shunday katta patriarxal urug ʻ ʻ jamoalaridan 8 tasini birlashtirgan qishloq jamoasi edi. Sopollitepa uylari va mudofaa inshootlari somon qo shilgan xom g ishtlardan qurilgan. Uy devorlari ʻ ʻ andavalar yordamida silliq kilib suvalgan (topilmalar orasida sopol andava ham bor), suvoq ustidan havorang ohak bilan okdangan. Har bir patriarxal jamoa mahallasi qoshida ularning kundalik ehtiyojidan kelib chiqqan holda kulolchilik sexi va metall eritish ustaxonalari mavjud. Xonalarning ba zi birlari to qimachilik ʼ ʻ maqsadlariga moslab qurilgan. Ular keng va uzun bo lib, to quv dastgohiniʻ ʻ o rnatishga mo ljallab qurilgan. Ana shunday xonalarda urchuq toshlar, suyak ʻ ʻ taroqlar, tosh va sopol qadoqtoshlar ko proq uchratilgan. Sopollitepada ʻ to qimachilik ipak, paxta va hayvon yungi xom ashyosi asosida qurilganligi haqida ʻ dalolat beruvchi topilmalar bor. Sopollitepa sopollari charxda yasalgan, 2 qavatli xumdonda pishirilgan. Ular nafis, jarangdor, naqshsiz. Kulollar sopol ichida asosiy e tiborni mutanosiblik va ʼ shaklga qaratgan. Ular juda sifatli uzun oyoqli vazalar, konussimon kosalar va nimkosalar, qadaxlar va xurmachalar, ko za va ko zachalar, xum va xumchalar, ʻ ʻ choynak va piyolalar, tog ora va laganlardan iborat. Sopollitepada jezdan qirg ich ʻ ʻ va pichoqlar, bolta va teshalar, igna va bigiz, iskana va randa tishlari, ko zgu va ʻ muhr, surmadon va xilma xil idishlar, bilaguzuk, soch turmaklagichlar, sirg a va ʻ uzuklar, tillaqosh va qosh tergichlar ishlab chiqarilgan. Sopollitepada 158 ta qabr ochilgan. Ularning deyarli barcha ashyoviy dalillari butunligicha bizgacha yetib kelgan. Qabrlar hozirgi zamon qabrlaridan farq qilmaydi: ayvoncha, ayvonchalarning g arbiy chetida, undan pastroqda lahad — jasadxona, uning og zi ʻ ʻ yarim engashtirilib terilgan g ishtlar bilan berkitilgan. Ayvoncha lahaddan chiqqan ʻ toza tuproq bilan to lg izilib usti suvab qo yilgan. Birgina farqi Sopollitepa ʻ ʻ ʻ lahadlari kengroq, qabr og ziga yaqin bo sh maydonga turli idish tovoqlar, mehnat ʻ ʻ va boshqa harbiy qurollar, taqinchoq, bezak buyumlari va boshqa qo yilgan. ʻ Lahadda erkaklar g ujanak holda o ng tomoni bilan, ayollar esa chap tomoni bilan ʻ ʻ yotibdi. Har ikki jins ham kafanda emas, balki hayotlik vaqtidagi bayramona kiyimda ko milgan. Erkaklar qabrida mehnat va harbiy qurollar, ayollar qabrida ʻ turli xil taqinchoq va bezaklar uchraydi. Qabrlardan topilgan ashyolar tarkibiga qarab, marhumlarning kasbini aniq aytish mumkin. Demak, sopollitepaliklar e tiqodiga ko ra, ular narigi dunyoda ham yashashda davom etishlarini tasavvur ʼ ʻ qilganlar. Mozordagi ashyolarning "boy va kambag alligi" ularning yoshi va ʻ jamoada tutgan mavqei bilan boglik bo lgan. Qabrlarda bitgadan, ba zan esa ʻ ʼ ikkitadan skeletlar uchraydi. Ba zida ayolni emizikli bolasi bilan ko mish hollari ʼ ʻ ham uchraydi. Uzoq o tmishdagi ajdodlarimiz udumiga ko ra, ona o lsa uning ʻ ʻ ʻ emizikli bolasi bilan ko mish tabiiy hol hisoblangan bo lsa kerak. S.da o rganilganʻ ʻ ʻ juft qabrlarda erkak va ayol birga ko milgan bo lib, ularning birontasining ʻ ʻ suyagida majburiy o lim izlari uchramaydi. Demak, ular o z ajali ila hayot bilan ʻ ʻ vidolashganlar. Keyinroq, ko chmanchi mulkdor chorvadorlar orasida ko p ʻ ʻ xotinlik tabiiy holga aylangan harbiy demokratiya davrida "narigi dunyoda hayotning davom etishi" haqidagi ibtidoiy aqidaga ko ra, skif podsholari va qabila ʻ sardorlari bilan ularning xotin va cho rilaridan bir qismini majburiy o ddirib birga ʻ ʻ ko mish odat tusini olgan. Ana shu odatning dastlabki ildizlari Sopollitepada ʻ ko zga tashlanadi, qabrlarda odam jasadi o rnida mayda hayvon skeletlari ʻ ʻ uchratilgan, bunday qabrlar kenotaf nomi bilan ataladi. Ularga bedarak yo qolgan ʻ marhum o rniga jamoa dafn an anasiga ko ra, uning tirik jon mulkidan bir qo yni ʻ ʼ ʻ ʻ o ldirib ko mish lozim topilgan. Sopollitepa kenotaf qabrlarining deyarli barchasi ʻ ʻ erkaklarga tegishli edi. Sopollitepa aholisi e tiqodida quyoshga, olovga sig inish o z aksini topgan. ʼ ʻ ʻ Uning izlari ayrim xonalar maydonida uchratilgan sandal o txonasi sifatida qabul ʻ qilingan toza kulli chuqurchalar edi. Bularning barchasi otashparastlar e tiqodiga ʼ aloqador belgilar edi. Sopollitepa jamoasi mazkur maskanda 150—200 yillar chamasi yashab, suv tanqisligidan, suvga qulay yangi unumdor yerlar qidirib, Sherobod daryoning qad. o zani Bo stonsoy soxillariga ko chib ketadilar. Bu ʻ ʻ ʻ voqealar mil. av. 2-ming yillikning birinchi yarmida sodir bo ldi. Sopollitepa ʻ dehqonlari yangi joyni o zlashtirib, O zbekiston janubida eng qadimgi ilk shaharni ʻ ʻ barpo etadilar. U shahar O zbekiston tarixida Jarqo ton nomi bilan atalib, uning ʻ ʻ protoshahri Sopollitepa hisoblanadi. Zarafshon vohasining tarixiy yodgorliklari xakidagi dastlabki xabarlar ilk bor tog‘ injenerlari K.F.Butenev, F.Bogoslovskiy, yosh sharkshunos N.V.Xanыkov asarlarida uchraydi. Ushbu asarlar Samarqandning me’moriy yodgorliklari, shuningdek, Samarqandda temuriylargacha kadimgi shaxar xarobasi –Afrosiyob va «Devori Qiyomat» xakida ilk bor ma’lumot beradi. Zarafshon general gubernatori topshirigi bilan 1874 yilda mayor Borzenkov Afrosiyobda ilk bor arxeologik kazishma ishlarini boshlab Yubordi. Birok u hech kanday ilmiy tayyorgarlik va malakaviy uslubsiz kazish ishlarini olib borgan. Mashxur sharqshunos va arxeolog olim A.Yu.Yakubovskiyning ta’kidlashicha, mayor Borzenkov xech bir arxeologik tayyorgarliksiz kazishmalar olib borgan, chunki uning asosiy maqsadi noyob topilmalar topish bolgan 3 . SHunga qaramay, uning qazishmalari va ular xakidagi M.Rostislov publikatsiyasi Afrosiyobni o‘rganuvchilar oldiga keng istikbolni ochib berdi. 1883 yilda general gubernator M.G.C h ernyaevning topshirig‘i bilan Afrosiyobda qazish ishlari bilan V.V.Krestovskiy shug‘ullandi. U hatto Afrosiyob qazishmalariga N.I.Veselovskiyni jalb qilish masalasida gubernator M.G.Chernyaevga xat bilan murojaat kiladi 4 . Birok tarixiy yodgorliklarni o‘rganish bilan bog‘liq ishlar Arxeologiya komissiyasi ruxsati bilan bilishi kerakligi bois V.V.Krestovskiyning bu xatti-harakatlari Sankt-Peterburg olimlari orasida norozilik kayfiyatini kelib chikishiga sabab buladi. Hatto, I.P.Minaev Rossiya arxeologlar jamiyatining yigilishida yodgorliklarni o‘rganish ishi bilan faqat mutaxassis olimlar shug‘ullanishi kerakligini aloxida ta’kidlab o‘tadi. Ammo N.I.Veselovskiy nomzodini komissiya ma’kullaydi va unga Turkiston o‘lkasi yodgorliklarini o‘rganish buyicha ruxsat berilishi bilan birga, unga arxeologik kazish ishlari bilan bog‘lik ba’zi bir uslubiy maslahatlar berish kuzda tutiladi. Chunki u tajribali arxeolog sifatida tegishli ma’lumotga ega emas edi. N.I.Veselovskiy 1885 yilda Samarqandga etib kelib, Afrosiyobni o‘ rganishga kirishadi. U o‘zining xisobotida Iskandar fatx etgan kadimgi Samarqand aynan Afrosiyob ekanligini, 1220 yilda CHingizxon vayron etgan Samarqand xam aynan Afrosiyob ekanligini anik aytadi. Sobik sovetlar davrining dastlabki yillarida (30-40- yillarda) Zarafshon vohasi tarixi, madaniyati va madaniy merosini, birinchi navbatda, uning xar uch voxasi (Samarqand, Buxoro, Kashkadaryo) arxeologik yodgorliklarini o‘ rganishga kiziqish kuchaydi va bu ishlarda A.Yu.YAkubovskiy, V.A.SHishkin, M.E.Masson va Ya.Gulomov, G.V.Grigorev va A.I.Terenojkin, A.M.Belenitskiy va D.N.Lev kabi arxeologlar alohida faollik kursatdilar. Ayniqsa, o‘tgan asrning 50-yillaridan 3 Якубовский А.Ю. Из истории археологического изучения Самарканда. 1940, стр. 286-287. 4 Сборнитк «Афрасияб». Том 1, -Ташкент, 1969, стр. 23. boshlab Zarafshon vohasi buylab Ya.Gulomov va V.A.Shishkin, A.M.Belenitskiy va D.N.Lev hamda ularning kup sonli shogirdlari tomonidan keng kulamli arxeologik tadqiqotlar olib borildiki, natijada, bugungi kunga kelib, uni ilk ajdodlar tomonidan uzlashtirilishidan boshlab to s o‘ nggi o‘ rta asrlarga kadar bulgan tarixi arxeologik jixatdan davrma-davr , boskichma-boskich o‘ rganildi, juda katta va ilmiy ma’lumotlarga boy faktik materiallar t o‘ plandi, ularni davrma-davr umumlashtirish, xar bir davrning uziga xos xususiyatlari, tarixiy tarakkiyoti va etnomadaniy rivojlanish jarayonlarini ilmiy xolislik, arxeologik ob’ektivlik, tarixiy ketma-ketlikda o‘ rganish va ularni umumlashtirish imkoniyati tugildi. Zarafshon vohasi, uning to g‘ li rayonlari odamzodning ilk ajdodlari tomonidan kadimgi tosh davrining muste boskichidan boshlab o‘ zlashtirilgan. Bu x ol da dastlabki ma’lumotlarni Samar q and Davlat universitetining arxeologi D.N.Lev asarlarida o‘ kish mumkin. D.N.Lev 1947 yilda Samarqand shaxridan janubro q da, Taxta q oracha dovoni yaqinidan Omonqo‘ton g‘ orini topadi; 5 yil o‘ tgach, Samarqand sha h ridan 50 km lar chamasi janubiy-shar q dan Takalisoy g‘ orini topib o‘ rgandi. Xar ikkala g‘ orlarda olib borilgan arxeologik izlanishlar ularni q adimgi tosh davrining muste bos q ichiga tegishli ekanligini k o‘ rsatdi. Zirabuloq va Ziyovuddin to g‘ etaklaridan 5 (Zirabulo q va Qo‘ tirbulo q ) topib urganildi. Ta’kidlash joizki, vohaning muste davri yodgorliklari asosan to g‘ ba g‘ ridan kaynab chikkan bulo q buylarida, suvga ya q in g‘ orlarda makon topganlar. Samarqand vohasining yukori paleolit davriga oid mashxur yodgorlik – Samarqand manzilgoxi xam voxa doirasidagi adirsimon tabiiy tepaliklarini kesib utgan Siyobcha xosil kilgan kadimgi kul yokasida joylashgan. Yu q ori paleolit davriga tegishli tosh q urollar Ch o‘ ponota tepaligidan . Samarqand shaxrining xar xil nu q talaridan, Oxalisoy buylaridan 6 , Urgut tumanining G o‘ rdara g‘ oridan, Ravotxuja yakinidan, Siyobcha va Siyob soyi kushilishidan va nixoyat Yu q ori paleolit davriga oid noyob X o‘ jamazgil manzilgo h i Bulun g‘ ur to g‘ idan yorib chi qq an zilol chuchuk suv xosil q ilgan va q adimgi k o‘ l yokasidan topib o‘ rganilgan. 5 Ташкенбаев Н.Х. Новые памятники древнекаменного века в Самаркандской области. 1971, ОНУ №11. 6 Лев Д.Н. Итоги работы археологического отряда СамГУ в 1966 г. Тр. СамГУ, вып. 218, -Самарканд, 1972. Zarafshon vohasida mezolit va neolid davri yodgorliklari Q oratepa massivi yonbagrida bulo q yakinida q ad k o‘ targan Saza g‘ on kishlo g‘ i janubidan (Saza g‘ on soyining ikkinchi terrasasi) topilgan. Metallning kashf qilinishi, undan ishlab chiqarish xo‘jalik qurollari yasash ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning yanada jadallashuviga olib keldi. Samarqand hududi va uning atrof tumanlarida metall, ya’ni bronza davriga doir qator yodgorliklar topilib o‘rganilgan bo‘lib, bu atrofda shu davrda yashagan jamoalar Sazag‘on madaniyatli qabilalarning merosxo‘rlari edi. Zarafshon vohasida o‘rganilgan eneolit va bronza davriga doir ikkinchi turkum yodgorliklar chorvador qabilalari madaniyati bilan bog‘liq bo‘lib, ularning voha hududidagi eng qadimiysi Zamonbobo madaniyatidir. Zamonbobo madaniyatiga tegishli birinchi yodgorlik 1950 yilda Ya.G‘.G‘ulomov tomonidan Buxoro vohasining Zarafshon daryosi quyi havzasida shu nomli ko‘lning shimoliy sohilidan topilgan. 1950-1953 yillarda Ya.G‘.G‘ulomov taqirlik ostidan 41 ta qabr topib o‘rganadi va bu qadimgi qabriston eneolit va bronza davri xonaki chorvachilik va motiga dehqonchiligi bilan shug‘ullanuvchi dasht qabilalarining madaniyatiga tegishli ekanligini aytadi. 1950-yillarning oxirida yodgorlikda arxeologik tadqiqot ishlarini davom ettirish va zamonbobolilarning turar-joy manzilini o‘rganib, o‘sha davr tarixini tiklash muammosini shogirdi arxeolog A.Asqarovga topshiradi. A.Asqarov qabriston maydonidan yana 5 ta mozor topadi va ikki joydan shu madaniyatga tegishli manzilgohlarni topib o‘rganadi. Birinchi manzilgoh Zamonbobo qo‘li yaqinida, Gujayli o‘zani sohilida, baland qir ostidan topilgan. Manzilgohning soy tomoni esa marzaga aylangan qalin devor bilan o‘rab olingan. Uning maydoni ko‘chma qumlardan tozalangach, ochilgan taqir maydondan turli arxeologik materiallar va qurilma qoldiqlari uchratiladi. Manzilgoh markazida 170 metr kvadrat maydonni egallagan yarim erto‘la, uning ichidan erto‘la tomini tutib turuvchi tirgak-ustunlardan qolgan chuqurchalar, o‘choq qoldiqlari, ularning atrofidagi qalin madaniy qatlamdan sopol parchalari, hayvon suyaklari, tosh va metalldan ishlangan turli arxeologik ashyolar topilgan. Manzilgoh maydonidan yana ikkita kapa (chayla) o‘rni, ikki kamerali sopol pishirish xumdoni va bir necha joydan xo‘jalik o‘ralari, qorayib kuYundiga aylanib ketgan boshoqli don qoldiqlari topilgan. Erto‘la ichida to‘plangan madaniy qatlam uch gorizontdan iborat bo‘lib, uning eng pastki gorizonti arxeologik materiallarga boy bo‘lgan. Ikkinchi Zamonbobo manzilgohi ko‘ldan taxminan 6-7 km g‘arbda, soy sohilidan topilgan, lekin manzilgohda madaniy qatlam saqlanmagan, uning ustidan terib olingan sopol parchalari, metalldan ishlangan turli mehnat qurollarining bo‘laklari hamda tosh qurollar majmuasi Zamonbobo qabristoni va manzilgoh 1 materiallaridan farq qilmas edi. Zamonbobo materiallari kompleksi ichida sopollar va katta miqdordagi uy va yovvoyi hayvon suyaklari – ko‘hna chiqindilaridan tashqari terrakota urchuqtoshlar, antromorf figuralar, chaqmoqtoshdan yasalgan turli xil mehnat va ov qurollari, toshmunchoqlar, yorg‘uchoq va tosh kelisoplar, suyak bigiz, mis kurakcha parchalari uchratilgan. Zarafshon vohasining eneolit va ilk jez davriga oid qadimgi dehqonchilik madaniyatiga tegishli arxeologik yodgorlik Sarazimdir. Uning asosida keyinchalik Sarazim qishlog‘i tarkib topgan. U Zarafshon daryosining tog‘lar orasidan keng vohaga chiqish joyida, Oyimko‘l yonida joylashgan. Sug‘dshunos olim V.A.Livshitsning fikriga ko‘ra, «Sarazim» atamasi sug‘dcha «sari-zamin», ya’ni «erning boshlanishi», «vohaning boshlanishi» demakdir. Yodgorlik yassi tepachalar ko‘rinishida, 100 gektarga yaqin joyni egallagan. Unda A.Isxoqov 1976 yildan tadqiqot ishlari olib boriladi. Arxeologik tadqiqot natijalariga qaraganda, Sarazm Zarafshon vohasining eng qadimgi Zomonbobo dehqonlari maskani bo‘lib, bu joyda hayot eneolitning rivojlangan bosqichidan to ilk jez davriga qadar (yaqin 1,5 ming yil) davom etgan. Zarafshon vohasida topib o‘rganilgan eneolit va bronza davrining noyob yodgorligi Sarazm bo‘lib, uning davriy sanasi masalasida ob’ekt tadqiqotchisi arxeolog A.Isxoqov o‘z fikr-mulohazalarini batafsil bayon etgan. A.Isxoqov Sarazmni Qadimgi SHarq dunyosining sug‘orma dehqonchilik madaniyati sohiblariga tegishli yodgorlik ekanligini ilmiy isbotlab, uning gorizontal madaniy qatlamlari to‘rt bosqichdan (Sarazm I, II, III, IV) iborat ekanligini ta’kidlaydi. SHuningdek, ularning xronologik sanasini miloddan avvalgi IV-ming yillikning o‘rtalaridan to II – ming yillikning boshlari (mil. avv. 3500-1900 yillar) bilan belgilaydi. A.Isxoqov xulosalariga ko‘ra, Sarazm I, II eneolit, Sarazm III co‘nggi eneolit, Sarazm IV bosqichi esa ilk va rivojlangan bronza davri bilan xarakterlanadi.. Sarazimda 7 yil davomida arxeologik kazish ishlari olib borildi va 10 nuqtada qadimgi qishloq hayotining davomiyligini o‘rganish uchun shurflar kazildi. Natijada yodgorlikda 4 ta tarixiy bosqich anikdandi. Arxeologik materiallar taxliliga ko‘ra, l-bosqich (Sarazim I) mil. av. 3400—3200 y.lar, 2-bosqich (Sarazim 2) mil. av. 3200—2900 y.lar, 3-bosqich (Sarazim S. 3) mil. av. 2900- 2700 y.lar, 4-bos-qich (Sarazim 4) mil. av. 2700—2000 y.lar bilan belgilandi. Bu satrlarda biz ikki turkum qabilalar madaniyatiga tegishli yodgorliklar tavsifi haqida fikr yuritamiz. Birinchi turkum-yodgorliklar xo‘jalik Yuritish asosiga ko‘ra, asosan qadimgi dehqonchilik madaniyati qabilalarining yodgorliklari bo‘lsa, ikkinchi turkum-yodgorliklar iqtisodiy-xo‘jalik hayoti asosan chorvachilik negiziga qurilgan dasht qabilalari madaniyatiga tegishlidir. Ularning har ikkisi iqtisodiy-xo‘jalik asosiga ko‘ra, Zarafshon vohasining tabiiy-geografik sharoiti taqozo etgan tumanlarga joylashgan. Birinchi turkum yodgorliklarga Zarafshon vohasining Yuqori havzasida topib o‘rganilgan Sarazm yodgorliklar kompleksi kiradi. Sarazm yodgorliklar kompleksi vohaning eneolit va ilk bronza davri qadimgi dehqonchilik qabilalarining madaniyatidir. Ushbu madaniyat yuzasidan olib borilgan arxeologik izlanishlar natijalariga ko‘ra, qadimgi Sarazmda aholi hayotining 4 tarixiy bosqichi aniqlangan, har bir bosqichda yuz bergan tub sotsial- iqtisodiy o‘zgarishlar kuzatilgan. Sarazm 1 davrida (so‘nggi eneolit) bu joyda yangi etnik guruh qishlog‘i paydo bo‘ladi, uy-joy komplekslari yarim aylana mudofaa devori bilan o‘rab olinadi. Bu davrga oid eng muhim topilmalardan biri Sarazmda o‘rganilgan urug‘ jamoasi sardorining xilxonasi bo‘lib, u Janubiy Sibirning Afanaseva madaniyati xilxonalari singari doira shaklidagi tosh g‘ov bilan o‘rab olingan. Xilxonaning markaziy mozori ayol kishiga tegishli bo‘lib, u erdan topilgan ashyoviy dalillar mozor egasi urug‘ jamoasining sardori ekanligidan guvohlik beradi. Sarazm II (ilk bronza) – Sarazm maadaniyatining shakllanish davri. Bu davrda qishloq kengayadi, alohida qurilgan ko‘p xonali hovlilar, ular tarkibida doira shaklidagi altarli oilaviy ibodatxonalar, qishloq markazida monumental ibodatxona qad ko‘taradi. Uy-joy komplekslari tarkibida to‘qimachilik xunarmandchiligiga moslashtirilgan xonalar paydo bo‘ladi. Me’moriy kompleks burchaklarini to‘rt qirrali ustunlar bilan bezash boshlanadi. Polixrom naqshli sopollar kamayib, monoxrom naqshli sopollar ko‘payadi. Keramika kompleksi tarkibida Kaltaminor madaniyatiga tegishli parchalar uchray boshlaydi. Demak, bu Sarazm madaniyatining shakllanishida mahalliy aholining ishtiroqi borligidan dalolat beradi . Sarazmliklarning tashqi aloqalari doirasi kengayadi (Belujiston- Kvetta, Seiston-SHahri-Soxta). Zarafshon tog‘ konlaridan ruda qazib olish va uni eritib metall olish Yuksak darajada rivojlanadi. Sarazm III davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot o‘zining Yuksak cho‘qqisiga ko‘tariladi. Sarazmning 100 gektarga yaqin maydoni uy-joy qurilishi va xunarmandchilik kvartallari bilan qoplanadi. Xunarmandchilik sohasida ixtisoslashuv Yuz beradi. Kulolchilik dastgoxi paydo bo‘ladi. Qoramtir qizg‘ish angob bilan pardozlangan qora va kulrang sopollar keskin kamayadi, ularning o‘rnini tiniq qizg‘ish va qizil angobli sopollar egallaydi. Bu xildagi topilmalar ilk Nomozgoh VI davriga xarakterli bo‘lib, bunday uslubda sopol ishlab chiqarish Sopollitepa idishlari uchun ham xarakterlidir. Sarazmda baland platformalar ustida diniy va dunyoviy xarakterdagi monumental binolar paydo bo‘ladi. Masalan, Sarazmning III – qazishma hududida 225 kv. metr maydonni egallagan 70 sm balandlikdagi platforma ustida 12 ta xonani o‘z ichiga olgan yaxlit kvadrat shaklida monumental bino qad ko‘taradi. Uning markaziy xonasida aylana shaklida altar topilgan. Ushbu monumental kompleks Sarazm III davri qishloq (Avestoda vis) jamoasi sardorining qarorgohi bo‘lganligiga shubha yo‘q. Bu davrga kelib, Sarazm metallurgiya markazining dovrug‘i janubiy va shimoliy mintaqalar jamoalariga borib etadi. Natijada, Sarazm metali dastlab, janubiy mintaqalarga, qadimgi dehqonchilik madaniyati jamoalari dunyosigacha kirib boradi. Bu haqida Panjikent yaqinidan Zarcha Halifa deb atalgan joydan Sopolli madaniyatining Jarqo‘ton bosqichiga tegishli savdogar mozorining topilishi tahsinga sazovordir. Aynan shu tipdagi boshqa bir qabrni Jom savdo faktoriyasi qoshidagi Galasherik qabristonidan topilishi fikrimizni yana bir bor tasdiqlaydi. Sarazm IV davrida ko‘chmanchi chorvador oriylarning janubga migratsiyasi tufayli Sarazmda shakllanayotgan ilk shahar hayoti inqirozga yuz tutadi. Sarazmlilar iqtisodiy hayotida muhim o‘rin tutgan tog‘ kon sanoati, ruda konlariga egalik qilish oriy qabilalari qo‘liga o‘tib, Sarazmning tub joy aholisi voha bo‘ylab tarqalib ketadi. Sarazm xarobalari chorvadorlarning muqim hayot tarziga y uz tutgan tabaqalari maskaniga aylanadi. Sarazmning eng y uqori qatlamiga tegishli chuqurchalardan och qizil rangli naqshli sopol parchalarining topilishi bundan dalolat beradi. Bevosita Samarqand vohasida bronza davri yodgorliklari SamDU olimlari tomonidan o‘rganilgan. Xususan, 1960-1998 yillarda olib borilgan tadqiqot ishlari tufayli Mo‘minobod, CHakka, Soyg‘us, Jom, Siob, To‘qayli singari qabr va qishloqlar topilib o‘rganildi va bu jamoalarning madaniyati haqida guvohlik beruvchi qiziqarli manbalar qo‘lga kiritildi. Bu yodgorliklar orasida Mo‘minobod qabristoni qiziqarli manbalar berdi. Bu yodgorlik Samarqand shahridan 64 km sharqroqda, Urgut tog‘i daralaridan birida joylashgan Mo‘minobod qishlog‘i atrofida topilgan bo‘lib, uni dastlab keyinchalik esa A.A.Asqarov va N.A.Avanesovalar qazib o‘rgandi .Bu erdan marhumlar yakka tarzda dafn qilingan qabrlar ochib o‘rganildi. Qabrlardan boshi g‘arb tomonga qaratib o‘ng yonboshga yotqizib bukchaytirib ko‘milgan ayollarning jasadlari va ular bilan birga zeb-ziynat buyumlari topildi. Marhumlar bilan birga sopol idishlar, ayniqsa, ko‘plab zeb-ziynat buyumlari qo‘yilganligi ma'lum bo‘ldi. Xususan, jezdan (bronzadan) yasalgan oyna, son-sanoqsiz munchoqlar, isirg‘alar, bilaguzuklar topildi. Qabrlardan birida suyakdan yasalgan sibizg‘a (nay) topilgan bo‘lib, bu hodisa hududimizda musiqa san'ati tarixining naqadar qadimgi davrlarga borib taqalishidan dalolat beradi. Topilmalar orasida oltindan sir berilgan isirg‘alar, kumushdan sir berilgan shoda-shoda munchoqlarning nihoyatda ustalik bilan yasalganligi bronza davri zargar ajdodlarimizning yuksak texnik-texnologiya san’atiga egalik madaniyatidan guvohlik beradi. Xullas, bu manbalarning o‘rganilishi tufayli Samarqand atrofida yashagan qadimgi chorvador va dehqon qabilalarining turmush tarzi, kiyimlari, san’ati, ma’naviy dunyosi haqida qiziqarli ilmiy tasavvurlarga ega bo‘lindi. YOdgorlik mil. avv. XIV-XIII asrlarga oidligi aniqlandi. Bu erdagi qabrlarda topilgan sopol idishlarining yasalish shakl- shamoyillari Markaziy Qozog‘iston mintaqalarida bronza davrida yashagan Andronov qabilalarining buyumlariga o‘xshashligiga qaraganda, mil. avv. II minginchi yillikning oxirlarida bu mintaqalarga andronovalik jamoalardan bir qismi xo‘jalik yuritish maqsadida bu tomonlarga ma'qul ekologik burchaklar izlab kirib kelganligidan guvohlik beradi. Urgut tumanidagi Sayg‘us qishlog‘i yaqinida joylashgan bronza davri qabri N.A.Avanesova tomonidan ochib o‘rganildi. Qabrdan o‘ng biqiniga yotqizib ko‘milgan ayol qoldig‘i bilan birga sopol idish, turli-tuman zebi-ziynat buyumlari - munchoqlar, bilaguzuklar, qachov singari buyumlar topildi. Soyg‘us qabri ham mil. avv. II ming yillikka oid jamoalar tarixiga mansubdir. Umuman, yuqorida so‘z borgan qabrlardan topilgan sopol buyumlar, jezdan Yuksak did bilan ishlab chiqilgan bilaguzuklar, munchoq - marjonlar, juvoldiz va boshqa buYumlar bu muzofotda yashagan chorvador - dehqon jamoalar turmush tarzi va madaniyatini o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Mo‘minobod va boshqa shu singari yodgorliklardan topilgan ashyolar SamDU arxeologiya muzeyi ko‘rgazmalarini bezab turibdi. 1986 yili SamDU arxeologiya otryadi rahbari N.A.Avanesova Samarqand davlat xo‘jaligi hududida joylashgan To‘qayli qishlog‘i atrofidagi bronza davriga mansub makon qoldig‘ini o‘rgandi. Makon daryo qirg‘og‘ida joylashganligi tufayli uning bir qismi jarlikka nuragan. Saqlangan madaniy qatlamning qalinligi 04-07 metr. Y o dgorlikning 216 m 2 maydoni qazib tekshirildi. Natijada bu erdan to‘rtburchak shaklidagi yarim erto‘la kulba qoldig‘i topildi. Uning poli va devori loy bilan suvalgan. Bundan tashqari madaniy qatlamdan toshdan yasalgan o‘q-yoy uchlari, tosh bolta siniqlari, qadimgi hayvon suyaklari, gurzilarning sop uchlari, bronzadan ishlangan ba’zi bezaklar, chig‘anoqlar, hayvon tishlari, lojuvard va gipsdan yasalgan munchoqlar, sopol idishlarni silliqlab sayqal beradigan asboblar topildi. Eng muhimi, makon - qishloqning bir chekkasida metall - rudani eritadigan, diametri 40 sm, chuqurligi 60 sm doira shaklidagi qo‘ra qoldig‘i topildi. Bu pechning tagida saqlangan ko‘mir kul qoldig‘ining qalinligi 30 sm gacha boradi. Qura atrofida qariyb 32 m2 maydonda ko‘plab mis toshqoli (shlak), oksidlangan ruda qoldiqlari, ko‘mirga aylangan yog‘och bo‘laklari, sopol parchalari, eritib tozalangan metallni quyish terrakota qoliplari, bolg‘acha, o‘g‘ir dastasi, rudani maydalash uchun foydalaniladigan granit tosh sandonlar, rudani ezadigan qurollar topilindi. Topilgan buYumlar va boshqa ashyolar bu yodgorlik mil. avv. II minginchi yillarga doir metallurglarga mansub qishloq ekanligi ma’lum bo‘ldi. Nurobod tumaniga qarashli Jom qishlog‘i atrofida bronza davriga doir yana bir yodgorlik topib o‘rganildi. Bu erda qadimgi qabriston mavjud bo‘lib, u turli davrlarda erdan xo‘jalik maqsadida foydalanish tufayli buzilib ketgan. Faqat saqlangan 4 ta qabr ochilib o‘rganildi. Ularning uchtasi mil. avv. X VI asrlarga, ya ’ ni Sopolli madaniyatiga, bittasi esa bronza davrining Andronova madaniyatiga mansubligi aniqlandi. Qabrlarda dafn bilan bog‘liq sopol idishlar, jezdan yasalgan to‘g‘nog‘ich, dastali dumaloq shakldagi oyna, dastasiz oyna hamda munchoq taqinchoqlar topildi. Xullas, bu yodgorlik materiallari ham chorvador - dehqon ajdodlarimizning madaniyat tarixini o‘rganishda muhim manba hisolanadi Jom savdo karvon saroylari va feruza tosh konlari, ular bilan bog‘liq turli etnik guruh vakillarining qabristoni (Galasherik) paydo bo‘ladi, ikkinchi tomonda Zarafshon yoqalab diniy memorial kompleksi (Jukov), ruda eritish, metall xomashyosini ishlab chiqarishga moslashgan qishloqlar (To‘qayli) va nihoyat davr so‘nggida qadimgi shaharlar (Ko‘ktepa, Afrosiyob) qad ko‘taradi. Samarqand So‘g‘didan Kesh-Naxshob So‘g‘diga olib boruvchi qadimgi savdo-karvon yo‘li Jom dashti orqali o‘tgan bo‘lib, Jom qishlog‘i bu yo‘l yoqasidagi tranzit savdo punkti sifatida juda qadimiydir. Keyingi o‘n-o‘n besh yil davomida Jom qishlog‘i hududidan 6 joydan bronza davriga oid ajdodlarimizning moddiy madaniyat izlari topib o‘rganildi. Ularning deyarli ko‘pchiligi Jom qishlog‘ini oralab o‘tgan Jomsoy bilan bog‘liq bo‘lib, uning o‘zani Eski Anxor kanaliga ulanib ketgan. Eski Anxor kanali esa qadimiy o‘zan ustiga qurilgan. Ehtimol, Eski Anxor kanaliga asos bo‘lgan ana shu o‘zan qachonlardir Jomsoyning davomi bo‘lgandir. Jom arxeologik kompleksiga kirgan yodgorliklardan biri Galasherik tepaligiga joylashgan bronza davri qabristoni bo‘lib, bu joydan turli yillarda, uning 3 gektarlik maydonidan, uni turli maqsadlarda o‘zlashtirish vaqtida 4 ta qabr topilgan. Galasherik qabristoni. Qabr № 1, 1994 yilda uyga poydevor qazish vaqtida, er sathidan 2m. chuqurlikdan topilgan. Mualliflarning yozishiga qaraganda, qabrdan qizil sirli sopol parchalari, o‘roqsimon bronza quroli, disksimon bronza ko‘zgusi va bargsimon shaklli bronza to‘g‘nag‘ich topilgan. 1997 yilda uy qurilishi vaqtida 1,9 m. chuqurlikdan topilgan. Mualliflarning yozishicha, kulolchilik charxida yasalgan sharsimon xurmacha, dastasi va ko‘zgusi aylanasi bo‘ylab naqshlangan bronza oyna va shoxdor oxu haykalli bronza to‘g‘nag‘ich bir joydan topilgan. Ulardan 3 metrcha sharqda poydevorga qazilgan chuqur chetining kesmasida bo‘g‘zi ostida ikkita teshikli bikonik shaklida yana bir sopol idish va kukunga aylangan odam suyak izlari va bir necha tishlar uchratilgan. Mualliflar ularning barchasini bir qabrga tegishli degan fikrni olga suradilar. Ammo bizningcha, bu topilmalar ikkita qabrga tegishli. CHunki birinchidan, mualliflar mozorni mutaxassis sifatida o‘zlari qazishmagan. Ular bergan ma’lumotlar uy egasi B.Rasulov so‘zlariga asoslangan. Ikkinchidan, odam suyak izlari va bikonik shaklidagi sopol chuqurcha chetining kesmasida bo‘lib, B.Rasulov ikkinchi mozorni to‘liq ochmagan. qabrdan 50 metrcha sharqda, haydalgan er uchastkasining 10 kv. m. maydonidan er egasi har xil yillarda (2000- 2002 g.) disksimon bronza ko‘zgusi, chaqmoqtoshdan ishlangan paykon, bir talay sopol parchalari (charxda yasalgan sopol idishlar)ni terib oladi va shu joyda odam suyak parchalarini ham uchratadi. Mualliflar bu asoslanmagan gaplarga suyanib, ushbu topilmalarni bir mozorga tegishli, degan xulosaga kelishib, unga qabr № 3 nomini beradilar №4 qabr saqlanish jihatidan Yuqoridagi qabrlardan farq qiladi. U tepalikning eng Yuqori cho‘qqisidan, uning markazidan topildi. Tepalikdagi hovli egasi P.Aliqulov 1995 yilda hayvonlariga qo‘ra qurayotgan paytda topgan. Qabrning o‘lchami va chuqurligi haqida ma’lumotlar yo‘q. Ammo uning gaplariga ko‘ra, bir kvadrat metrdan ortiqroq joyda odam suyaklarining bo‘laklari, bir necha sopol parchalari, bronzadan ishlangan bilaguzuklar va munchoqlar, karnay gul shaklida ishlangan 2ta bronza baldoq uchratilgan. Odam suyaklarining uchrash tartibiga ko‘ra, skelet gujanak holatda, o‘ng tomoni bilan yotgan. Uning bosh chanog‘i g‘arbga qaratilgan. Qabrdan topilgan arxeologik materiallar kompleksi uni chorvador andronova madaniyatiga tegishli ekanligidan dalolat beradi. Galasherik qabristoni arxeologik materiallar kompleksiga ko‘ra, odatdagi bir urug‘ jamoasi qabristoni emas. Bu joyda turli etnik guruhlar vakillarining qabrlarini uchratamiz. Birinchi qabr materiallar tarkibiga qaraganda (o‘roq tig‘isimon qurol va qizil sirli sopol parchalari) Ko‘ktepa I materiallarini eslatadi. Ikkinchi qabr aynan Sopolli madaniyatining mo‘lali bosqichi materiallarining (dastali bronza ko‘zg‘usi naqshlari) dashtlashtirilgan variantining o‘zginasi. Uchinchi mozorga tegishli ashyoviy dalillar esa (chaqmoqtoshdan paykon, qo‘l charxida yasalgan g‘isht rangli sopol parchalari) Zamonbobo yoki To‘qayli manzilgohining qadimgi dehqonchilik madaniyati bilan bog‘liq etnik ildizidan guvohlik beradi. To‘rtinchi qabr dasht qabilalari madaniyatiga tegishli. Galasherik qabristonining mozorlar tarkibi ham tarixiy tahlil nuqtai nazaridan yondashganda, qadimgi Jomda savdo karvon saroyi bo‘lganligidan guvohlik beradi. Jom arxeologik kompleksining ikkinchi ob’ekti sifatida Jom markazidan 2,5 km sharqda, Qoratepa tog‘ massivining g‘arbiy yonbag‘rida feruza tosh koni topilgan. Feruza koni chiqindi uYumida dasht qabilalari madaniyatiga tegishli sopol parchalari uchraydi. Feruza koni yaqinida solingan shurfdan 1,2 m. chuqurlikda kul aralash qatlamda mayda feruza parchalari, kremnistiy slanetsdan ishlangan 2 ta ruda parchalash plitasi, 2 ta qo‘pol tosh bolg‘a va andronova madaniyatiga xos sopol parchalari topilgan . Qoratepa feruza koni chiqindisi va uning yaqinida solingan shurfdan topilgan ruda maydalash qurollari va andronova madaniyatiga tegishli sopol parchalarini uchrashi ushbu ob’ekt bronza davrida o‘zlashtirilganligi va feruza qazib olish ishi bilan ob’ektga eng yaqin aholi punkti Jom tayanch savdo faktoriyasi jamoalari shug‘ullangan, degan farazni o‘rtaga tashlashni taqoza etadi. Tasodifan topilgan arxeologik materiallar. Jom qishlog‘i va uning tevarak-atrofida ekin maydonlarini kengaytirish va hovli-joy qurilishi munosabati bilan yana 4 punktdan bronza davriga tegishli ko‘plab mehnat va ov qurollari, sopol parchalari topilgan. Ularning aksariyati qadimgi manzilgoh qoldiqlari va buzilgan qabrlardan chiqqan bo‘lishi ehtimoldan uzoq emas. Ular quyidagilardan iborat: 1)1980 yilda Jom qishlog‘ining markazida Jom soyining o‘ng qirg‘og‘ida, Sig‘irtepa deb atalgan adirlikda er qazish vaqtida ikki tig‘li bronza bolta topilgan. Xuddi shu joydan 1992 yili O.Umirov er qazish vaqtida chaqmoqtoshdan ishlangan chereshkoviy paykon topib oladi; 2) 1998 yilda cho‘pon B.Jumanov qishloqning Beshbuloq chashmasi yaqinidan bronzadan ishlangan ikki parrakli zo‘g‘atali paykon topib oladi; 3) Jom qishlog‘ining G‘ishtband yodgorligi yaqinidagi Qorazov degan joydan 1994 yilda tosh bolg‘a, 1995 yilda esa toshdan ishlangan hovancha sopi topiladi; 4) 1997 va 1999 yillarda Omandarsoyning Jomsoyga quyilish joyidan tosh bolg‘a bilan hovancha sopi topiladi. Jom qishlog‘i va uning tevarak-atrofida ekin maydonlarini kengaytirish va hovli-joy qurilishi munosabati bilan topilgan bu bronza davrining mehnat qurollari va sopol idishlari Jom qishlog‘ini qadimda savdo karvon yo‘lida qad ko‘targan aholi punkti sifatida tarkib topganligidan guvohlik beradi. Bu joydan ikki madaniy xo‘jalik va ikki xil etnik guruhlarga tegishli moddiy madaniyat ashyovlarining topilishi esa (Zarcha Xalifa va Jom) bir jihatdan ikki etnik guruhlar o‘rtasida davom etgan iqtisodiy va etnomadaniy aloqalar haqida guvohlik bersa, ikkinchi tomondan, Sarazm madaniyatining Sarazm IV bosqichi Sopolli madaniyatining Jarqo‘ton va mo‘lali bosqichlari bilan tengdosh ekanligidan dalolat beradi. Miloddan avvalgi II-ming yillikning o‘rtalaridan Zarafshon daryosining quyi havzalarida Zamonbobo madaniyatidan tubdan farq qiluvchi va uning o‘rnini egallagan dasht mintaqalarining Tozabog‘yob tipidagi andronova madaniyati qabilalari egallaydi. Bu madaniyat sohiblarining kelib chiqish tarixiy ildizlari Qozog‘iston cho‘llari, O‘rolorti tumanlari, umuman, Janubiy Sibirning bronza davri chorvador andronova jamoalari madaniyatiga borib taqaladi. Bu tarixiy haqiqat o‘z davrida birinchi bor S.P.Tolstov tomonidan aytilib, u boshqa tadqiqotchilarning ilmiy monografiya va maqolalarida ham o‘z isbotini topgan. O‘rta Osiyoning shimoliy-sharqidan kirib kelgan ana shu andronova qabilalari Evraziya dashtlarining bronza davri oriylari bo‘lishi mumkin . Keyingi 50-60 yil davomida ularning izlari mavsumiy manzilgohlar, qadimgi mozor va qabristonlar sifatida O‘rta Osiyoning Amudaryogacha bo‘lgan hududlarida Yuzlab punktlarda topib o‘rganilgan. Ma’lumki, Avestoning lingvistik tahliliga ko‘ra, mil. avv. II-ming yillikning o‘rtalarida Evroaziya cho‘llaridan janubga tomon oriy qabilalarining migratsiyasi Yuz beradi. Eron hamda SHimoliy Hindistonda oriylar xukmronligi o‘rnatilib, shu davrda Avesto va Veda kabi muqaddas kitoblar paydo bo‘ladi. Bu jarayon O‘rta Osiyoning bronza davri arxeologik materiallarida ham tasdiqlanadi. Ammo oriylarning ilk vatani va uning davri masalasida fanda ilmiy bahslar davom etardi. Keyingi yillardagi Rossiya arxeologlarining janubiy-sharqiy O‘rolorti tumanlarida Sintashta va Arkaim kabi yodgorliklar komplekslarida olib borgan izlanishlari muammoga ancha aniqlik kiritdi. Aynan shu tumanlar chorvador jamoalari orasida mil. avv. II ming yillikning birinchi yarmida mulkiy tabaqalanish keskin Yuz berganligi, har bir jamoaning chorva mulki qabila sardorlari, sipohiy harbiylari qo‘lida to‘plana boshlagani yaqqol ko‘zga tashlanadi. Oqibatda Avestoda eslatilgan jamoaning erkin, ozod va mulkdor toifasi, ularning tashabbuskor va tadbirkor jangovar qatlami, tug‘ilib kelayotgan dastlabki sinfiy jamiyatning aslzodalar tabaqasi – oriylar paydo bo‘ladi. Miloddan avvalgi II-ming yillikning o‘rtalaridan e’tiboran O‘rta Osiyoga kirib kelgan chorvador dasht qabilalari oriylarning bir qismi edi. Ularning moddiy madaniyat izlari O‘rta Osiyoda, ayniqsa, uning shimoliy va markaziy viloyatlarida keng uchraydi. Ularning Zarafshon vohasida topib o‘rganilgan yodgorliklari: Gujayli manzilgohi va qabristoni, To‘qayli va Sazag‘on manzilgohi, Dashti Kazo, Mo‘minobod, CHakka, Saygus, Siyob, Qizilqir, CHorbog‘, Dashti O‘rdakon kabilar mozorlar sifatida bizgacha etib kelgan. Qiziqarli yodgorliklardan biri CHakka qabristoni hisoblanadi. U 1975 yili Samarqand shahridan 9 km g‘arbda Zarafshon daryosining so‘l qirg‘og‘idagi CHakka qishlog‘i atrofida topilgan bo‘lib, uni o‘rganilishini 1975 va 1977 yillarda YA.K.Krikis boshlab bergan edi. Bu erdan 4 ta yakka holatda dafn qilingan ayollar qabri qazib o‘rganildi. Jasadlarning Yuz tomoni janubga, boshi shimoliy-sharqqa qaratilinib, chap biqiniga yotqizib, oyoq qo‘llari bukilgan, g‘ujanak holatda dafn qilingan. Qabrlarda sopol idishlar uchratilgan va ular ancha dag‘al yasalgan bo‘lsa- da, naqshlangan edi. Sopol idishlarning aksariyati tuxumsimon shaklda bo‘lib, ular sirtiga qiya, aylana chiziqlar tufayli naqshlar berilgan. Umuman, idishlar mil. avv. II ming yillikda yashagan Andronova chorvador qabilalariga xos. Qabrlarning ayrimlaridan bronzadan yasalgan bilaguzuklar, oltin suvi berilgan spiralsimon jevaklar, 40 tagacha bronzadan yasalgan mayda munchoqlar topilgan bo‘lib, bu buYumlar Yuksak zargarlik san’ati asosida ishlangan. Uchinchi qabrdan naqshlangan sopol idishlar bilan bir qatorda taqinchoq - munchoqlardan tashqari oltin qalami bilan bir yarim marta o‘ralgan 6 dona spiralsimon shokila topilgan. Munchoqlarning ayrimlari nafaqat bronzadan, shuningdek, xolsedon, lojuvard toshlardan ham yasalgan. Umuman, CHakka qabrlaridan topilgan ashyolar mil. avv. XIV-XIII asrlarga taalluqli bo‘lib, bu manbalar ajdodlarimizning Yuksak zargarlik san'atidan dalolat beradi. Bu topilmalar Samarqand atrofida yashagan qadimgi ajdodlarimizning urf-odatlari, diniy qarashlari ularning o‘ziga xos rivojlanish jarayoni haqida ma'lumotlar beradi. Xullas, ma’naviy va xo‘jalik turmushini o‘rganishda qiziqarli manba hisoblanadi Siob qabri O‘rta Osiyodagi ilk Andronova davri yodgorliklaridan biri sifatida qayd qilinadi. Qabr Samarqand shahrida, Siob soyining so‘l qirg‘og‘ida qadimgi Afrosiob shahri sharqiy darvozasidan bir necha metr uzoqlikda joylashgan. Qabr 1977 yili qurilish ishlari paytida topilgan. Bu yodgorlikni mukammal o‘rgangan N.A.Avanesovaning bergan ma’lumotiga qaraganda, qabr 1,75x1,55 metr hajmda bo‘lib, undan bosh qismi shimoliy g‘arbga qaratilgan, g‘ujanak holatda dafn qilingan ayol jasad qoldig‘i, uning bilan birga ko‘milgan bronzadan yasalgan shokila-cho‘lpi, har xil bezaklar - taqinchoq munchoqlar, feruza, lojuvard toshidan ishlangan marjonlar hamda sopol idishlar topilgan. Siob qabridan topilgan ashyolarning shakl-shamoyillariga qaraganda, u miloddan avvalgi XIX-XVIII asrlarga doirdir. Bu esa qabr yagona bo‘lmagan, balki bu erda chorvador - dehqonlarning qishlog‘i bo‘lib, turli davrlardagi qurilish ishlari tufayli makon va qabrlar buzilib ketgan. Eng muhim xulosa shuki, Samarqand shahri vujudga kelishidan ancha avval bu erda qadimgi qishloq bo‘lib, keyinchalik uning negizida yirik markaziy qishloq tarkib topib, bronza asrining so‘nggi bosqichlariga kelib bu qishloq vohadagi markaz qishloqqa aylangan va uning negizida Samarqand shahrining ilk ildizlari shakllangan, degan xulosalarga olib keladi. YUqoridagi Samarqand tarixining bronza davriga oid yodgorliklardan tashqari, turli joylardan, har xil kasb egalari tomonidan to‘plangan manbalar ham mavjud bo‘lib, ularni ilmiy-analitik tahlil qilish ishlari oldindagi vazifalardandir. Bu erda shakllangan madaniyat o‘zga hududlardan kirib kelgan turli kelgindi qabilalar ta’sirida emas, balki tub asosda, mahalliy negizda tashkil topganligi asoslanmoqda. Bu taraqqiyotning rivojlanish pillapoyalarini boy tarixiy-madaniy manbalar asosida oydinlashtirishga erishildi. Jumladan, Yuqorida zikr etilgan manbalar tufayli paleolit davrida sayyoh ovchilarning kulbalar qurib, qo‘nim yashashga intilish jarayoni, mezo-neolit davriga kelib esa, dehqonchilik va xonaki chorvachilik xo‘jaligining tashkil topishi, ishlab chiqarish iqtisodining Yuzaga kelishi - ona urug‘i jamoalarining sayyohlikdan muayyan tarzda qo‘nim yashash - o‘troqlashish jarayonining sodir bo‘lishiga olib kelganligi alohida qayd qilinmoqda. Peshma- pesh taraqqiyot dinamikasi negizida evolYusion tarzda urug‘dosh jamoalar yashaydigan yirik kapalar, kulbalar, keyingi taraqqiyot bosqichida esa bir necha kulbalardan tashkil topgan ovullar, ular negizida protoqishloqlar, qishloqlar, voha bo‘yicha yirik markaz qishloqlar qad ko‘tardi. Metallning kashf qilinishi, undan ishlab chiqarish mehnat vositalari yaratishda, mil. avv. II minginchi yillarga kelib, jamiyat ijtimoiy, iqtisodiy tuzumini larzaga keltirdi, sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik hamda hunarmandchilikning alohida xo‘jalik kasbi sifatida shakllana borishi esa o‘z davrining inqilobiy o‘zgarishlari ekanligiga alohida urg‘u berishmoqda. Samarqand shahri va u bilan yondosh hududlarda bu davrga kelib, qadimgi dehqon va chorvadorlarning Siob, CHakka, Soyg‘us, To‘qayli singari qator qishloqlar qad ko‘tardi. Aholi xo‘jalik Yuritishga ma'qul ekologik burchaklarni tobora o‘zlashtira bordi. Xulosa Xulosa qilib aytganda biz tariximizni eneolit va bronza davri yodgorliklarisiz tasavvur ham eta olmaymiz. Bu davrdagi manzilgohlarda qazishma ishlari natijasida ilk davlatchilik namunalari ko’zga tashlanib turadi. Masalan, hozirgi Surhandaryo viloyati Sherobodga yaqin joyda Jarqo’ton manzilgohining topilishida ilk shahar alomatlari ko’zga tashlanib turadi, ya’ni shahar markazidan ko’cha o’tgan bo’lib bu ko’cha shaharni ikki qismga ajratadi va ko’chaning ikkala tomonida aholi turar joylari topilgan. Shaharning markazida esa hokim qasri, bozor maydoni va ibodatxona joylashganligi manbalarda topib o’rganilgan. Umuman olgaganda eneolit va bronza davrlarida vatanimiz hududida madanyat, san’at, binokorlik hunarmandchilik, zargarlik va shaharsozlikning rivoj topganligiga guvoh bo’lishimiz mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Mirziyoyev Sh.M. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2018 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasidan. “Xalq so’zi” gazetasi. №272. 29.12.2018 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. Muloqot. 1998, 5 son. 16 bet. 3. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Jild 3. –B. 675. 4. A.Asqarov “Sopollitepa” Toshkent: Fan. 1972-1973. 5. A.Asqarov, B.Abdullayev “Jarqo’ton” Toshkent. 1983. 6. A.Asqarov “Eng qadimgi shahar” Toshkent. 2001.

Mavzu: Eneolit va bronza davri moddiy madanyati .

Reja: I.Kirish. II.Asosiy qism. 1. Eneolit va bronza davri haqida umumiy ma’lumot. 2. Eneolit davri arxeologiyasining o’rganilishi . 3. Bronza davri arxeologiyasining o’rganilishi . III.Xulosa IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

KIRISH Bizga ma’lumki tariximiz juda boy va qiziqarli davrlarni o’z ichiga olgan. Bu tarixni biz arxeologik topilmalarsiz tasavvur eta olmaymiz va xalqimizning turmush tarzi qadimda qay yo’sinda bo’lganligini bevosita biz arxeologik manba va topilmalar orqali o’rganamiz. O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritishi munosabati bilan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarda tubdan o’zgarishlar yuz berdi. Xalqimizning o’z yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda. Odamzod borki, avlod- ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi” 1 . Shu tufayli tarix fanining nazariy va ilmiy-metodologik asoslari, maqsad va vazifalari tubdan yangilandi. O’zbek xalqini birlashtiruvchi, jamiyatni axloqiy va mafkuraviy jipslashtiruvchi kuch - milliy g’oyani mustaxkamlash yulida tarixiy jarayonlarni to’g’ri, obyektiv va tarixiylik nuqtai-nazaridan xolisona yoritib berish tarix fani oldida turgan muxim vazifalardan biri bo’lib qoldi. Mustaqillik tufayli o’tmish tarixga, uning ob’yektlariga, ularning tarixiy talqinidan kelib chiqadigan natijalarga qarab tahlil etish usullari qo’llanila boshlandi. Natijada Zarafshon vohasining suv havzalariga yaqin mintaqalarda tarkib topgan yodgorliklar asosida o’troq dehqonchilik xo’jaligi yotganligi, ular “kechagi” qishloqlar bo’lgan bo’lsa, “bugun”, sekin-asta yirik ilk shaharlar markaziga aylanganligi haqida fikr-mulohazalar qilina boshlandi. Tarixiy ildizlari 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. -Т.: "Шарк", 1998, З-б.

Qadimgi Sharq sivilizatsiyasiga borib taqaluvchi ilk urbanistik jarayonlar miloddan avvalgi II-ming yillikning oxiri va I-ming yillikning boshlaridan yana jonlana boshlaydi. Ana shu jonlanishning guvohi sifatida Zarafshon vohasining o’rta qismida Ko’ktepa, Afrosiyob kabi ilk shaharlar qad ko’taradi. "Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o’z tarixi, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o’zligini anglashga qiziqishi ortib bormoqda, bu tabiiy hol. Odamzot borki, avlod-ajdodi kimligini, nasl-nasabini, o’zi tug’ilib voyaga yetgan qishloq, shahar, xullaski, Vatanining tarixini bilishni istaydi", - deb yozgan edi birinchi prezident I.A.Karimov. Shuningdek, yurtboshimiz bu borada tarixchi olimlarimiz oldiga sharafli va dolzarb vaziflar qo’yib "Davlatimiz, mamlakatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g’oyat muhim va dolzarb masalaga aylanish lozim", - deb ta’kidlagan edi 2 . Shunday qilib, Zarafshon vohasining bronza davri qabilalarining madaniyati haqida juda katta arxeologik materiallar to’plangan. Har bir davr arxeologik komplekslari baholi qudrat sistemalashtirilgan aniqliklar kiritildi. Shu bilan birga ularning ba’zilarini o’rganish metodikasi, davriy sanalarini aniqlash, tarixiylik nuqtai nazaridan ob’yektiv tahlil etish va boshqa qator masalalar o’z ilmiy yechimini topa olmay ochiq qolgan yoki hozirga qadar ilmiy bahslidir. Ayniqsa, tarixiy taraqqiyotni tadrijiy ketma-ketlikda holisona tahlil etish, iqtisodiy va siyosiy inqirozlarning kelib chiqish sabablari, ilk shahar madaniyatining yanada jonlanish tarixiy ildizlari ochilmay qolgan. Eng muhimi, yuqorida ta’kidlaganimizdek, bu boy tarixiy va madaniy meros talqini va ilmiy tahlili ularning mualliflari tomonidan yaqingacha marksistik metodologiya asosida tadqiq qilinib kelingan edi. Shu boisdan ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi mavzu bo’yicha to’plangan juda boy arxeologik materiallarni tarixiy ketma-ketlikda ob’yektiv tahlil etib, vohada ibtidoiy urug’chilik jamoalari tarixini rivojlanish jarayonlarini kuzatish va ularni umumlashtirishdan iborat. 2 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Асарлар, 7-жилд, -Т: «Ўзбекистон», 1999,

Eneolit - ( lot . “eneus” - mis, yun . “litos”-tosh) – mis-tosh davri mil. avv.V ming yillik boshlari - III ming yillikning boshlari bilan sanalanadi. Ayrim mamlakatlarda bu davr xalkolit (xalko-mis) deb ataladi. Eneolit davrning katta yutug‘i kishilarning dastlabki metall-mis bilan tanishib, tosh qurollari bilan birgalikda mis qurollaridan ham foydalana boshlanishidir. Mis qurollari tosh qurollariga nisbatan ancha takomillashgan, ish unumdorligi 8 baravar g a oshgan. Markaziy Osiyoning o‘ziga xos tabiiy-geografik sharoitlariga ega bo‘lgan keng Markaziy Osiyoning o‘ziga xos tabiiy-geografik sharoitlariga ega bo‘lgan keng hududlarida har xil xo‘jalik shakllarini tashkil qilgan qabilalarning madaniyati tarqagan bo‘lib, ular ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotining turli bosqichlarida bo‘lgan. Mintaqaning janubiy hududlarida neolit davri ilk o‘troq dehqonchilik ishlab chiqarish xo‘jaligi negzida sug‘orma dehqonchilikning taraqqiyoti natijasida Qadimgi SHarq sivilizatsiyasiga xos taraqqiyot yo‘lidan borgan. SHimoliy hududlarda yashovchi aholi hayotida ixtisoslashgan o‘zlashtiruvchi xo‘jalik shakli asosida kun kechirish tarzini saqlab qolgan.

O'xshashlar

Surxon bronza davri jamoalarining moddiy madaniyati tarixi dessertatsiya
Eneolit Bronza va ilk temir davrlarida O’rta Osiyo
kavkaz Bronza davri arxeologiyasi
O’rta Osiyoda bronza davri madaniyatlari
Kushonlar davri moddiy madaniyati madaniyati.