Mavzu: Kushonlar davri moddiy madaniyati madaniyati. Reja 1. Kushon davlatining tashkil topishi. 2. Kushonlar davri moddiy madaniyati madaniyati. 3. Kushon davlati davrida Buyuk Ipak yo’lining ahamiyati.

Kushon davlatining paydo bo’lishi haqida ko’proq Xitoy manbalari va numizmatika fani ma’lumotlari xabar beradi. Umuman Kushonlar saltanatining paydo bo’lishi va rivojlanishi uzoq vaqtlar davomida tadqiqotchilar orasida bahslarga sabab bo’lgan bo’lsada, so’nggi 2 o’n yillik ichida bu masalaga juda ko’plab aniqliklar kiritish imkonini bergan tadqiqotlar olib borildi. Ayniqsa, 1961 yilda Londonda o’tkazilgan xalqaro simpozium, 1968 yilda Dushanbedagi YUNESKO konferensiyasi, 1970 yilda Qobuldagi xalqaro anjuman Kushon davlati masalalariga bag’ishlangan bo’lib, undan keyin ham bu masala bo’yicha ko’plab xalqaro anjumanlar bo’lib o’tdi. Kushon podsholigi haqidagi tarixiy ma’lumotlar, o‘sha davrga oid yozuvlar, kushon tangalari, Xitoy ma’lumotlaridan iborat. Kushon podsholigining asoschisi Kudjula Kadfiz I (Amudaryoning yuqori oqimida yashagan 5 tuxor (yuyechji) qabilalaridan biri bo‘lgan-kushonlar qabilasining boshlig‘i edi. U qabilani birlashtirib, Baqtriya, So‘g‘d, Sharqiy Afg‘oniston va Hind daryosining yuqori hududlarini bo‘ysundirib, mustaqil davlat tuzgan. Undan so‘ng hokimiyat tepasiga uning o‘g‘li Vima Kadfiz II, so‘ngra Kanishka I chiqqan. Kushon podoligi quldorlik davlatlaridan biri bo‘lib, hozirgi O‘rta Osiyoning katta qismi,Afg‘oniston, Pokiston Shimmoliy Xindiston va Sinszyanni ham o‘z ichiga oladi. Kushon podsholigining ravnaq topgan davri-milodiy I asr oxiri va III asr boshlari edi. Qadimgi Xitoy manbalarining guvohlik berishiga ko’ra, mil. avv. II asrning ikkinchi choragida Xitoyning shimoliy-g’arbida yashov-chi ko’chmanchi xunn, sak-usun va yuyechji qabilalari o’rtasida qonli to’qnashuv yuz berib, yuyechjilar Sharqiy Turkiston va Tibetdan O’rta Osiyo yerlariga surib chiqariladi. Xitoy elchisi Chjan Szyanning ma’-lumotlariga ko’ra, xunnlar siquvi ostida Sharqiy Turkiston orqali O’rta Osiyoga kelgan yuyechjilar Davan va So’g’dni egallagach, janubga tomon harakat qiladilar va Baqtriyani bosib olib, Yunon-Baqtriya davlatining faoliyatiga chek qo’yadilar. Yuyechjilar besh xonadondan iborat

bo’lgan: Xyumi, Shuanmi, Guyshuan, Xise va Dumi xonadon-lari. Xitoy solnomalarida eslatilgan Da-Yuyechji yoki Katta Yuyechji davlati yuz yildan ortiq faoliyat ko’rsatadi. Katta Yuyechji davlati-ning boshlang’ich davri mil. avv. 139- 125 yillarga to’g’ri keladi. Keyinchalik davlatning qudrati ortib, uning hududlari ancha kengayadi. Katta Yuyechji davlatining poytaxti Dalvarzintepa o’rnida bo’lgan, janubiy chegarasi esa Gibin-Kashmir yoki Qandahor orqali o’tgan. Oradan chamasi yuz yil o’tib Guyshuan xonadoni kuchayib, uning mavqyei orta boshlaydi. Xitoy solnomalarida yozilishicha, Guyshuan yabg’usi Kioszyukyu (Kujula Kadfiz) qolgan to’rtta xonadonni o’z qo’li ostida birlashtirib, o’zini Guyshuan (Kushon) hukmdori deb e’lon qiladi va shu tariqa Kushon davlatiga asos soladi. Umuman, Kushon davlatining vujudga kelishini Katta Yuyechji uyushmasining inqirozi sifatida baholash unchalik to’g’ri emas. Bu jarayon mamlakat taraqqiyotining bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o’tishi, markazlashgan davlatga asos solinishi hamda hukmron sulola almashinuvini anglatadi. Kushonlar davlatining dastlabki poytax-ti Sho’rchi tumanidagi Dalvarzintepa yodgorligi o’rnida bo’lgan, u Xitoy manbalarida Xodzo deb nomlanadi. Kujula Kadfiz davrida Afg’oniston va Kashmir Kushonlar davlatiga qo’shib olingan. Xitoy manbalarining xabariga ko’ra, yuechji qabilalari Toha-ristonda 5 ta mulkka: Xyumi, Shuanmi, Guyshuan, Xise va Dumiga bo’lindilar. «Yuz yildan sal o’tib Guyshuana (Kushon) yo’lboshchisi Kiozyukyu (Kadfiz) o’zini Guyshuana (Kushon) davlatining hukmdori deb e’lon qildi. U Ansi (Parfiya) bilan urushga kirishdi, Pudu (Hindiqushdan janubdagi yerlar, Paropamis) va Gibin (Qobul viloyati)ni tor-mor qildi va ularning yerlarini egalladi». Kushonlar sulolasi hukmronligi davri ko’hna davlatchiligimiz tarixida katta iz qoldirgan. Buni uning tarkibiga kirgan har bir hudud, yohud elatlar mitsolida yaqqol ko’rish mumkin.Uning deastlabki poytaxti Dalvarzintepa (Surxondaryo),

unga tutash Xolchayon (Denov), Zartepa, Fayoztepa, Љ oratepa, Ayritom(Termiz atroflari) va boshqalar Kushonlarning eng rivoj topgan savdo-sotiq, hunarmandchilik sohalari o’sgan gavjum shaharlari hisoblangan. Kushonlar davrida mamlakatimiz hududida shaharsozlik madaniyati ham taraqqiy topadi. Dalvarzintepa -Surxondaryo viloyatining Sho’rchi tumanida joylashgan.U Kushon davlatining dastlabki poytaxti bo’lgan. Umumiy maydoni 36ga. dan ziyod shahar uzunligi 2,5km, qalinligi 10 metr bo’lgan himoya devori va chuqur xandaq bilan o’rab olingan. Dalvarzintepadan 1972-yilda arxeologlar tomonidan topilgan umumiy og’irligi 30 kgdan ortiq tilla buyular xazinasi alohida ahamiyatga ega Undan 115 ga yaqin oltin buyumlar xazinasi topilgan. Zartepa- Termiz shahridan 26 km shimoli-g’arbda joylashgan.Ko’hna shahar to’rtburchak shaklida(400x400) mustahkam himoya devorlari bilan o’rab olingan. Tadqiqotchilarning fikricha ushbu shahar mil.avvII-I asrlardan –milodiy III-V asrlarga qadar mavjud bo’lgan. Xolchayon -Ushbu shahar Surxondaryo viloyatining Denov shahri shimoli- sharqida joylashganbo’lib mil.avvIV-III asrlardan –Milodiy VII asrgacha mavjud bo’lgan.Xolchayondan yirik saroy inshoatlari va turar joylar ochilgan. Eski Termiz - Umumiy maydoni 500 ga iborat bo’lib ko’hna shahar mil.avv IV-III asrlarda paydo bo’lgan.Antik davr manbalarida «Tarmit», «Tarmita» nomi bilan tilga olingan. Bu davrda o’lkamizda sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilik madaniyati nihoyatda taraqqiy etgan, ko’plab sug’orish inshoatlari barpo etilgan.Surxondaryo vohasida Eski Angor, Zang, So’g’ddagi Darg’om kanallari shular jumlasidandir. Soson podshosi Shopur I yozdirgan «Zoroastr Ka’basi»da kushonlar saltanatining hududi haqida: «Kushonlar mamlakati Peshavor, Qashg’ar,So’g’d va Chochgacha cho’zilgan»,- deyiladi. Markaziy Osiyoda kushonlar asos solgan 3 ta shahar bo’lgan:1. Koson- Farg’ona vodiysida; 2. Kattaqo’rg’on- Zarafshon vohasida; 3. Kesh- Qashqadaryo viloyatidadir.Kushonlar davri madaniyati borasida arxeologik qazishmalar

natijasida mamlakatimiz turli burchaklaridan topilgan buyumlar ma’lumot beradi. 1933 yilda Termiz yaqinidagi Ayritomdan topilgan ibodatxona tashqi devori peshtoqlariga sarg’ish – oq toshlardan haykallar o’rnatilgan. Haykallarda yaxshi kiyingan va marjonlar taqqan ayollarning do’mbira, rubob, chang, nay kabi cholqu asboblarini chalayotgani tasvirlangan. Peshtoqning bir tomonida qo’lida gul, meva va boshqa narsalardan iborat dahyalar ko’targan odam haykallari o’rnatilgan. Bino ichida g’ishtdan ishlangan Budda haykalining siniqlari topilgan. Bu yerdagi haykallarning ishlanish uslubi, kiyim- kechagi, musiqa asboblari Hindiston, Markaziy Osiyo, Yunoniston madaniyatlari hamda bu xalqlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning rivoji madaniy hayotda juda ravshan aks etganini ko’rsatadi. Bu faqat Ayritomdagi haykallar timsolidagina emas, balki Xorazm, Farg’ona, So’g’d, Parfiya yerlarida topilgan turli xil buyumlar, madaniy obidalar, topilmalar timsolida ham yaqqol ko’zga tashlanadi. Shahar qurilishiga katta e’tibor berilgan, me’moriy- monumental, tasviriy va amaliy san’at, haykaltaroshlik rivojlanish borasida eng yuqori bosqichga ko’tarilgan. Bu davrda etnik madaniyati, tili va dini bir xil bo’lgan xalqlarning siyosiy jihatdan birlashishi ayniqsa muhim ahamiyat kasb etgan. Turli xalqlar madaniyatining chatishishi natijasida bu yerda o’ziga xos yangi madaniyat shakllanib, rivoj topadi va keyingi asrlar madaniyatining taraqqiyotiga ham zamin bo’lib xizmat qiladi. Shu Bilan birga kushonlar davri Markaziy Osiyo xalqlarining oldingi davrdagi taraqqiyotiga yakun yasadi. Shundan so’ng Sharq va G’arb madaniyatlarining o’zaro ta’sirlari yangi tarixiy bosqichga qadam qo’ydi. Ellin madaniyatining an’analari Kushonlar davrida ijodiy jihatdan qayta shakllandi va yangicha talqin qilina boshladi. Kishilik jamiyati qaror topganidan odamzod avlod-ajdodlari kimligini, qanday hayot kechirganligini, nasl-nasabini, o’zi tug’ilib voyaga yetgan zaminni, Vatanining o’tmish tarixini bilishni istaydi. Bugungi kunga kelib Vatanimiz O’zbekiston nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizasiyasi beshiklaridan biri bo’lganligini butun jahon tan olmoqda. Tariximiz ildizlari necha-necha ming yilliklarga borib taqaladi. O’zbek xalqining