logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Umumiy
  4. Antik davr Xorazm moddiy madaniyati

Antik davr Xorazm moddiy madaniyati

Yuklangan vaqt:

08.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.98046875 KB
Ko'chirib olish
A ntik davr Xorazm moddiy madaniyati Reja 1. Xorazmda arxaik va antik davr shaharlarining manbalarda aks etishi va o’rganilishi tarixi. 2 Xorazm arxaik va antik davr shaharlarining shakllanish asoslari va shart- sharoitlari. 3.Xorazmda ilk davlatchilik an’analarining vujudga kelishi muammosi va arxaik davr shaharlarining moddiy madaniyati. 4.Antik davr Xorazm shaharlari va ularning davlatchilik an’analari rivojidagi o’rni hamda ularning moddiy-ma’naviy madaniyati. 1. Xorazm arxaik va antik davr shaharlarining manbalarda aks etishi va o’rganilishi tarixi. S.P. Tolstov raxbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspedisiyasi, O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog’iston filiali xodimlarining Amudaryoning o’ng kirgogidagi, Xorazm Mamun Akademiyasi, Al-Xorazmiy nomli Urganch Davlat Universiteti xamkoriligidagi arxeologiya guruxi olimlari tomonidan Xorazm viloyati xududida arxaik davrga oid qishloq va shaharlarda arxeologik tadqiqot ishlarini olib bordilar. Tadqiqotchi M.G. Vorobyova tasdiqlashicha Amudaryoning o’ng soxilida 250, chap soxilida 60 dan ortiq arxaik davri qishloq va shaharlar mavjud. Afsuski, yuqorida qayd etilgan qishloq va shaharlar arxeologik qazish ishlari olib borilmagan. Ayniqsa bu holat Amudaryoning o’ng soxilida joylashgan yodgorliklarga tegishli bo’lib, ularni arxeologik jixatidan o’rganish jarayonida ko’plab materiallar topilgan. Ular Oybugirqala, Bozorqala va qishloq manzili Dingilja bo’lib, ular arxeologik jihatdan yetarli darajada o’rganildi holos, ammo u yodgorliklarning mudofaa inshootlari maxsus o’rganilmagan. Biz quyida e’tiborni aynan ana shu yodgorliklarni mudofaa inshootlarining arxeologik jihatdan o’rganilishga karatishni lozim topdik. 1. Xazorasp. Xorazm vohasining janubiy qismida, Baqtriya, So’g’d yo’lida, Urganch shaxridan 70 km o’zoqlikda past tekislikka joylashgan. Yodgorlik kvadrat shaklda (340x320m, yani 10,8 ga). Qalani qadimgi davrda mudofaa devori bilan o’rab olingan, uning saqlanib qolgan balandligi urtacha 4-5m. Turli tarixiy davrlarda devor tashqi tomondan ta’mir qilingan. Yodgorlikning janubiy-sharqiy tomonida arki joylashgan bo’lib, mahalliy aholi o’rtasida u Dev-solgan nomi bilan ma’lum, uning maydoni kvadrat shaklda: 40x40 m. Xazorasp mudofaa devorida ma’lum masofada joylashgan yarim aylanali bo’rjlar mavjud. Bo’rjlarning saqlanib kolishi turlicha, ya’ni shimoliy devorda 7, g’arbiy tomonda 6, sharqiy devorda 4, janubida esa 1 bo’rj saklangan. Bo’rjlar o’rtasidagi masofa turlicha, bo’rj yaqinidagi bo’rjlar o’rtasidagi masofa –10 m, asosiy devordagi bo’rjlar o’rtasidagi oraliq esa 55 m. Qal’aning kirish qismi janubiy devor markazida joylashgan bo’lib, uning kengligi 8 m. Darvozadan to’g’ri ko’cha o’tgan bo’lib, uning chap tomonida masjid joylashgan. Yodgorlikni qadimda to’rt tamonidan suv o’rab olingan, bu xozirgi vaktda sharqiy tamonda saqlanib qolgan. Yodgorlikning qurilishi va undagi madaniy katlamlarni o’rganish ishlari dastlab Ya.G’.G’ulomov tomonidan olib borildi. U yodgorlikni ko’zdan kechirib, uning qurilish davrini mil. avv. V-IV asrlarga oid degan xulosaga keldi. 1958-1960 yillarda arxeologlar M.G.Vorobyeva, M.Yu.Lapirov-Skoblo, Ye.Ye.Neraziklar Xazoraspni bir necha joyida arxeologik izlanishlar olib bordilar va kulga kiritilgan arxeologik materiallar matlasiga asoslanib uni mil. avv. IV asrga oid degan xulosaga keldilar. Afsuski, Xazoraspda avval olib borilgan arxeologik tadqiqotlar uning eng qadimgi qatlamlarigacha olib borilmagan. Shu sababdan bo’lsa kerak, shaharning paydo bo’lishi va uning rivojlanishi tarixi masalasi bir necha o’n yilliklar davomida o’rganilmasdan, ayni paytda munozarali bo’lib kelmoqda. 1997-1998 yillarda Xorazm Ma’mun akademiyasi Urganch Davlat Universitetining arxeologiya guruxi olimlari tomonidan izlanishlar olib borildi, ammo uning quyi katlamgacha yana etib borilmadi. Xazoraspning kadimiy katlamlarini o’rganishga karatilgan izlanishlar Xorazm Ma’mun Akademiyasi, Ya.G’.G’ulomov nomidagi arxeologiya institutining birlashgan arxeologik gurixi tomonidan 2002 yilda davom ettirildi. Kazishmalar vaktida Xazoraspning, shimoliy devori markazida va shimoliy-g’arbiy bo’rchagining ichki qismida paxsadan tiklangan qadimiy devor topildi. Devor o’z navbatida to’rtbo’rchakli bo’rji yoki pilyastr bo’lib, uning markazida nayza o’qi uchli shinak joylashgan, kengligi 18 sm, balandligi 40 sm. Shinakning ichki qismi devori somon loy bilan suvalgan. Xazoraspning shimoliy va shimoli-g’arbiy qismida qazish paytida olingan sapol buyumlar qurilish tarixini mil. avv. VI-V asr bilan aniqlash imkonini berdi. 2. Ko’zaliqir. Amudaryoning chap soxilida Sariqamish xavzasi Charmanyop sug’orilish tizimi zonasida Toshxovo’z shaxridan 85 km o’zoklikda joylashgan. Qala kir ustuda uchbo’rchak shaklida qurilgan bo’lib, uning umumiy maydoni 40 ga. Yodgorlik ikki qismdan iborat bo’lib, birinchisi kirning janubiy-g’arbiy qismida kad ko’targan, shaxriston va arkdan iborat. Ikkinchisi esa birinchi obyektdan pastrokda joylashgan. Arxeologik qazishmalar natijasida yodgorlikda ikki qurilish davri mavjudligi aniqlangan. I qurilish davrida yo’lakka ega bo’lgan, to’rt qatorli devor paxsadan tiklangan, yarim aylanali bo’rjlarga ega, ular o’rtasidagi masofa 36m. Devor yo’lagida uy, xonalari, o’choqlar, ibodatxonalar joylashgan. II qurilish davrida paxsa devorga xom g’ishtli devor yopishtirilib qurilgan. Bo’rji devor xom g’ishtdan qurilgan (52x26x10sm). ikkinchi boskichli yo’lak maydonida o’zgarish yuz bermaydi. Devor va bo’rjda nayza o’qi uchi shinaklar shaxmat uslubida joylashgan. Shaharning ichki qismi arxiologik jihatdan to’la o’rganilgan emas, shuning uchun xam uning paydo bo’lishi va rivojlanish tarixi to’g’risida turli fikrlar mavjud bo’lib, ilmiy munozarali holda qolib ketmokda. 3. Bozorqala – Qoraqalpog’iston respublikasi To’rtko’l tumani xududida, tekislikda deyarli kvadrat shaklda (600x560m) qurilgan uning umumiy maydoni 33ga. Devor pastki qismida 8.5-9m. Devor ikki qatorli bo’lib, ular o’rtasida yo’lak-karidor, hosil bo’lgan. Tashki devor nayza o’qi uchli shinakka ega. Devor uning bo’rchagida yarim aylanali bo’rj joylashgan bo’lib, ular o’rtasidagi masofa 30-50 m, kengligi 5,5m devordan yon o’sib chiqishi 6,5 m. qal’a darvozasi shimoliy devor o’rtasida joylashgan, kengligi-5 m, ikki yon tomonida yarim aylanali bo’rjlar mavjud. Ark yodgorlikning shimoliy-sharqiy bo’rchagida joylashgan, kvadrat shaklida. (120x120 m) Uning maydoni 1,4 ga teng. Ark ikki qatorli devor bilan o’rab olingan bo’lib, yarim aylana bo’rjaga ega. Arkning kirish qismi bir necha yo’lakli, to’g’ri bo’rchakli “Labirint”ga ega, xajmi 22x17 m. Labirint o’z navbatida kengligi 2,1 m yo’lakga ega. Uning shimoliy- g’arbiy bo’rchagida ikki tomonga yo’nalgan “Qaldirg’och dum”li bo’rjlar mavjud. Ark devorining saqlanib qolgan kismi 9-10 m. Devor nayza o’qi uchli shinaklarga ega, ular o’rtasidagi oraliq 1,6-2 m. Devor va bo’rj qurilishida 42x47x10-12 sm xom g’isht ishlatilgan. Shaharda hayot mil. avv. VI-V asrdan to miloddan I asrigacha davom etgan. 4. Qalaliqir – Amudaryoning so’l soxilida, Amudaryoning qadimgi irmog’i Daudon sug’orish tizimida joylashgan. Yodgorlik to’rtbo’rchak shaklda rejalashtirilgan 70 ga maydonga ega. Qadimda ikki qatorli devor bilan o’rab olingan, yo’lakga ega. Shaharning to’rtga darvozasi bor, labirintga ega darvozadan yon tomonga o’sib chiqishi 18 m. Qal’a devorida ma’lum masofada joylashgan to’g’ri bo’rchakli bo’rjlar joylashgan. 1952-1956 yillarda Yu.A.Rapoport, M.S.Lapirov- Skoblo Qalalikirda arxeologik ishlari olib bordi, natijada shahar devorida 3 ta qurilish davri mavjudligi aniqlandi. I qurilish davrida ikki qatorli devor paxsadan tiklangan, balandligi 1,1-1,3 m, ular o’rtasidagi kenglik 2,5 m. Darvoza oldi murakkab inshoat devori xam paxsadan qurilgan. II qurilish davri-paxsa devor ustiga xom g’ishtli devor qurilgan, g’ishtning xajmi 40x40x10 sm. Bu qurilish davrida yo’lak xajmida o’zgarish sezilmaydi, darvoza oldi murakkab inshoat devorida xam xom g’isht ishlatilgan. III qurilish davrida g’isht devor ustiga paxsa devor qurilgan, devorning umumiy balandligi 7 m, kalinligi 5 m. Shaharning qurilishi mil. avv. VI asrga oid ekanligi aniqlangan. 5.Katta Oybugur qal’a. Shumanaydan 41 km shimoli-g’arbda joylashgan. Mahalliy aholi o’rtasida Jampikqal’a nomi bilan ma’lum. Yodgorlik birinchi marta Xorazm arxeologiya – etnografiya ekspedisiyasi xodimlari tomonidan 1946 yilda topilib, uning umumiy ko’rinishi rasmga tushirilgan, rejasi chizilgan, lekin arxeologik qazish ishlari olib borilmagan 1 . 1956 yilda yodgorlik yangidan ko’zdan kechirildi, olingan arxeologik materiallarga qarab uni yoshi mil. avv.. IV, er-ng I asri bilan belgilandi. Yodgorlikning yukori madaniy katlami X-XIII asrlarga oid degan xulosaga kelindi 2 . 1964-66 yillarda O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog’iston filialining Ustyurt guruxi yodgorlikda tekshirish ishlarini olib bordi, natijada mil. avv. IV er-ng IV asrlariga oid ekanligini aniqladi. Yodgorlik to’g’ri bo’rchakka yaqin shaklda qurilgan bo’lib, sharqdan 1 (Вактурская, Варобьева 1952, 630 бет) 2 (Толстов 1958, 77-78 бетлар). g’arbga qarab cho’zilgan. Qal’aning umumiy maydoni 10 ga. Yodgorlik qadimda mudofaa devor bilan o’rab olinib, devor yodgorlikning 3 tomonida saqlanib qolgan. Sharqiy devor o’zunligi 120 m, shimol qismidagi devor 412 m, g’arbiy devor esa 260 m. Sharqiy va g’arbiy devorning pastki qismida paxsa devor mavjud bo’lib uning balandligi 6, 1 m.Shimoliy va g’arbiy tomondagi devorda aylana shaklda bo’rj joylashgan bo’lib ,devorda yon tomonga o’sib chikishi 5-6m. Bo’rjlar o’rtasidagi masofa 48-53m. Yodgorlikning g’arbiy devor o’rtasida darvoza joylashgan bo’lib, darvoza oldi murakkab labirint bilan mustaxkamlangan. Yodgorlikdan mudofaa devori to’zilishini o’rganish 6,5 m maydonda ishlari olib borilgan. Bizgacha saklangan devor balandligi 1m, tashki devordan 3,92 m o’zoklikda ko’shimcha devor qurilgan. Uning balandligi 1,2m, kengligi 1m. Devor tosh plitadan va xom g’ishtdan tiklangan. (40x42x9x3sm). Mudofaa devor va ko’shimcha devor o’rtasida qum to’proklar bilan to’ldirilgan. Bunday tadqiqot ishlari g’arbiy, shimol tomondagi devorlarda olib borildi, natijada bir-birini takrorlaydigan devor va ko’shimcha devor o’rganildi. Yodgorlikning mudofaa devorining pastki qismi paxsadan tiklangan. Yodgorlikda olib borilgan arxeologik qazish ishlari natijasida olingan materiallarga qarab yodgorlikning mudofaa devor qurilishi III davrdan iborat ekanligi aniqlandi. I qurilish davrida mudofaa devori paxsadan qurilgan. II qurilish davrida paxsa devorga xom g’ishtdan ko’shiimcha tashki devor qurilgan, natijada uning kalinligi 7,5m ni tashqil etadi. III qurilish davrida qal’a mudofaa devori paxsa devor bilan koplanadi, yarim aylana bo’rjlar shakllandi. Yodgorlikning vujudga kelishi mil. avv. V asr, uning oxirgi rivojlanish boskichi esa er-ng XI asrga oid. Xiva- Urganch shaxridan 25 km o’zoqlikda Qoraqum chegarasida, Polvonyop kanalining oxirgi qismida past tekislikda joylashgan. Xiva (Ichan qal’a) qadimda to’g’ri to’rtbo’rchak shaklda qurilgan, uning maydoni 650x450 m, ya’ni 26 ga. Qal’a qadimda ikki qatorni devor bilan o’rab olingan. Devor o’z navbatida yarim bo’rjlarga ega. G’arbiy devor markazida ark joylashgan, uning maydoni 170x120 m, ya’ni 2 ga. bo’lib, alohida kirish darvozasiga ega. Ichanqal’a va ark devorining saqlanib qolgan balandligi 8-10 m, kalinligi 10 m. 1985 yildan M.Mambetullayev raxbarligidagi arxeologik gurux shaharning vujudga kelishi va rivojlanish tarixini o’rganish maksadida arxeologik qazish ishlarini olib bordi, natijada yetti qurilish davri mavjudligi aniqlandi. I qurilish davri arxaik davrga oid bo’lib, qal’a paxsa devor bilan o’rab olingan. Bizgacha saqlangan balandligi 0,85 m, devor o’rtasida yo’lak o’tgan, uning kengligi 2 m. Bu qurilish davrida tashki devorga yon tomondan 4-6,5 m o’zoklikda ko’shimcha devor qurilgan, kalinligi 1,5 m atrofidan xandak o’tgan. Bu tarixiy davrning eng muhim xarakterli xususiyatlardan biri shaharlarga xos bo’lgan ishlab chiqarish obyektlari qishloqlarda xam paydo bo’ladi. Shunday qishloq tipidagi manzillardan biri Dingil’jadir. 7. Dingil’ja . Yodgorlik tarxi to’g’ri to’rt bo’rchak shaklda, maydoni 60,9x48 m (tax.3 ga). Qadimda qalinligi 2-2,4 metrli bir qator devor bilan o’rab olingan. Qal’aga kirish uning janubiy devorida joylashgan. Yodgorlik 1953 yilda Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspedisiyasi xodimlari tomonidan topilib, 1956, 1959- 1960 yillarda o’rganilgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida, olingan kompleks materiallarga ko’ra manzil mil. avv. V asrga oid eanligi aniqlandi. Lekin yodgorlikning mudofaa tizimi ilmiy-asosda tahlil qilinmagan. Dingil’ja mudofaa devorining qurilishi va uning paxsa va to’g’ri bo’rchakli to’rt tomoni xom g’ishtdan tiklangan. U arxaik davrga oid janubiy Xorazm xududida yaxshi o’rganilgan qishloq manzilidir. 8. Ko’shqal’a. Amudaryoning chap soxiliga joylashgan. Kabakli yodgorligi antik davrga oid. 1974 yilda V.N.Pilipko raxbarligidagi arxeologik gurux yodgorlikda arxeologik qazish ishlarini olib bordi. Yodgorlik to’rtbo’rchak shaklda, to’rt tomoni mudofaa devor bilan o’rab olingan bo’lib, to’g’ri bo’rchakli bo’rjga ega. Devor bo’ylab yo’lak o’tgan. Devor va bo’rj to’rt tomoni teng xom g’ishtdan tiklanib, kamon o’ki shinaklar bilan kuchaytirilgan. Yodgorlikni arxeologik ashyolarga asoslanib mil. avv. VI-V asrlar bilan belgilangan. 9.Odoytepa- Qo’shqal’a-1 dan 90 km janubiy-sharqiy va 30 km Chorjo’y shaxridan shimoliy-g’arbiy tomonida joylashib, ikki qatorli mudofaa devor bilan o’rab olingan.Devor o’z navbatida yarim aylana,bo’rjlar bilan kuchaytirilib uning qoldiqlari saqlanib qolgan.Yodgorlikning qurilishi mil.av. VI-V asrlarga oidligi aniqlangan. 10.Qangqaqal’a-1 . Sariqamish xavzasi tizimida joylashib, tarxi to’g’ribo’rchak shaklda, qadimda mudofaa devor bilan o’rab olingan.Mil.av.V asrga oidligi to’g’risida xulosa qilingan. 11. Qangqaqal’a-2 Qangqaqal’a-1 yaqinida joylashgan,tarxi to’rtbo’rchak shaklda,qadimda mudofaa devor bilan o’rab olingan. Mil.av.V asrga oidligi belgilangan. Ikqala yodgorlikda arxeologik tadqiqotlar olib borilmagan. Shunday qilib, mil. avv..I ming yillik o’rtalariga oid yodgorliklarda qisman bo’lsa xam arxeologik qazishma ishlari olib borilishi, jarayonida ayniqsa ularning mudofaa inshootlarining o’rganilishi natijasida boy faktik materiallar to’plangan. Bu esa o’z navbatida arxeik davr jamiyatining ijtimoyi- iqtisodiy, etno-madaniy rivojlanishi xaqida original materiallar beradi. Xorazm vohasida keng miqyosda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida to’plangan va O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyingi davrda arxeologik guruxlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida mil. avv. I ming yillik o’rtalariga oid noyob materiallar to’plandiki, ular o’sha davr jamiyatining ijtimoyi – iqtisodiy va madaniy rivojlanish jarayonini, tarixiy-siyosiy harbiy vaziyatni, tarixiy jarayonlar okibatida vujudga kelgan mudofaa inshootlari tarixini o’rganishda muhim manbalar xisoblanadi. XX asrning 30 yillari o’rtalariga qadar Xorazm vohasida antik davrga oid tarixiy obidalarda arxeologik qazish ishlari olib borilmasdan asosan yodgorliklarning o’rta asr madaniy qatlamlari o’rganilgan holos. (Mizdahqan, Zamaxshar, Kuhna Urganch). Xorazm vohasi hududidagi arxeologik obidalarni ilmiy jihatdan ro’yxatga olish, ularni memoriy – topografik to’zilishi va rejalashtirilishini tasvirlab Xorazm arxeologiya xaritasiga joylashtirish ishini A. I. Terenojkin boshlab berdi. 1937 yil A.I. Terenojkin Amudaryoning o’ng sohilida Beruniy va To’rtko’l tumanlari xududida arxeologik qidiruv ishlarini Yonboshqal’a, Pilqal’a, Qizilqal’alarning antik davrga oid ekanligini aniqlab Teshikqal’a, Norinjon va Bo’rgutqal’ada olib borib, o’rta asrga oid madaniy qatlamlarni o’rgandi. 1937-1940 yilarda S.P. Tolstov raxbarligida Xorazm arxeologiya va etnografiya ekspedisiya xodimlarining Xorazm vohasidagi tariiy obidalarni ro’yxatga olish va ularda arxeologik tadqiqotlar olib borishi natijasida 400 dan ziyod arxeologik yodgorliklar ro’yxatga olinib, arxeologik xaritaga joylashtirildi. 3.Xorazmda ilk davlatchilik an’analarining vujudga kelishi muammosi va arxaik davr shaharlarining moddiy madaniyati. O’rta Osiyoda ilk davlatchilik muammosining tarixshunosligi natijalariga ko’ra, dastlab ushbu masalaning o’rganilishi mintaqadagi ilk davlatlarning vujudga kelishining tarixiy sanasi–xronologiyasi va hududiy joylashuvi hamda hududiy chegaralarini aniqlash bilan bog’langan bo’lib, bu yo’nalishda quyidagi masalalar muhim ahamiyat kasb etgan: 1. Qadimgi Xorazm yoki “Katta Xorazm” davlatining tarixiy geografiyasi va hududiy joylashishini aniqlash. 2. “Avesto”da tilga olingan viloyatlar siyosiy birlashmasi Aryoshayyonaning hududiy tarkibini tahlil qilish. Ilk davlatchilik muammosining o’rganilishi natijalarini umumlashtirish sovet tarixshunosligida XX asrning 30-yillarida boshlangan. S.P. Tolstovning 1938 yilda chop etilgan “O’rta Osiyo qadimgi tarixining asosiy savollari” degan maqolasida ilk davlatchilik muammosining o’rganilishi natijalari tahlil qilingan edi. Shu davrgacha mazkur masala sovet tarixshunosligida deyarli o’rganilmagan. Bu borada tadqiqotchilar G’arb adabiyotlarida mavjud nazariyalarni umumlashtirib, muammo yuzasidan o’z fikrlarini bildirganlar. XX asrning 50-yillarida G’arb olimlari V.B. Xenning va I. Gershevichlar 30- yillarda fanga joriy etilgan I. Markvartning Xorazm davlati to’g’risidagi g’oyasini yangi asoslarda rivojlantirib, ushbu davlat Ahamoniylar bosqiniga qadar Gerirud- Tajan daryosi vohasida Marv va Xirot atroflaridagi hududlarni birlashtirgan, deb yozganlar. Ushbu xulosaga ko’ra, “Katta Xorazm” davlati tarkibiga Marg’iyona, Ariya va Parfiya viloyatlari kirgan. Bunday yondashuv ilmiy adabiyotlarda bir qator shubhalarga olib keldi. Shu asr 60-yillarining boshlarida “Katta Xorazm” masalasi tarixshunosligi va muammoga yondashuv V.A. Livshis tomonidan tahlil qilingan. 70-yillarga kelib, mavzu qizg’in munozaraga aylanib, I.M. Dyakonov, R. Fray, I.V. Pyankov, M.G. Vorobyeva tadqiqotlarida o’z aksini topgan. O’rta Osiyo qadimgi davlatchiligi to’g’risida yozgan G’arb tadqiqotchilarining o’zlari hyech qachon O’rta Osiyoda bo’lmaganlar. Shuning uchun ham, ular mintaqaning tarixiy geografiyasi haqida to’liq tasavvurga ega bo’lmasdan turib fikr bildirganlar, faqat tarqoq yozma ma’lumotlardan foydalanib, masalani aniq yoritish murakkab masala bo’lib, muammo ilmiy bahslarga olib kelgan. XX asr o’rtalarida mavzu M.M. Dyakonov tomonidan tahlil qilingan. Qadimshunos olimning yozishicha, Ahamoniylar davrigacha O’rta Osiyoda yirik davlat uyushmalari rivojlanmagan bo’lib, ilk davlatlar kichik vohalarda tashkil topgan. Tadqiqotchining fikriga ko’ra, “Avesto” keng hududda joylashgan jamiyatni tasvirlab, bu jamiyat urug’-qabila munosabatlari an’analarini o’zida saqlagan. XX asrning o’rtalariga qadar G’arb va sovet tarixshunosligida qadimgi yunon mualliflari (Gekatey, Gerodot, Ktesiy) ma’lumotlarining tahlili muhim ahamiyatga ega bo’lib keldi. Ushbu manbalar O’rta Osiyo elatlarining urf-odatlari, turmush tarzi, diniy e’tiqodi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari va siyosiy tarixi to’g’risida ayrim ma’lumotlardan iborat xolos. Ammo ilk yunon tarixchilari O’rta Osiyodagi qabila-elatlarning joylashuvi va tarixiy viloyatlarning hududiy chegaralari haqida aniq tasavvurlardan bexabar bo’lgan. Ushbu manbalarga tayangan holda qadimgi davlatlarning (Baqtriya, Xorazm) hududiy tarkibi va joylashuvini aniqlash murakkab vazifaga aylangan. O’rta Osiyo qadimgi viloyatlarining hududiy chegaralari to’g’risidagi bahs- munozaralar keyinchalik faollashib, bu masalani hal qilish maxsus tadqiqotlarni amalga oshirishni talab qilgan. 1959 yilda chop etilgan V.M. Massonning monografiyasidagi “O’rta Osiyoda Ahamoniylarga qadar davlat uyushmalarining muammosi va yangi arxeologik materiallari” deb nomlangan bobida shu davrgacha tarixshunoslikda mavjud ma’lumotlar tahlil qilinib, umumlashtirilgan. Tadqiqotchi A.V. Arsixovskiy va A. Maru щ yenkolarning xulosalariga, ya’ni Janubiy Turkmanistonda mil. avv. II ming yillikda “sinfiy ilk quldorlik jamiyatning” rivojlanganligi qayd etilganligiga o’z e’tiborini qaratgan. A.A. Roslyakov ham Janubiy Turkmanistonda quldorlik va sodda, primitiv davlat tashkilotlari tarkib topganligi to’g’risidagi fikrni bildirgan. V.M. Masson ushbu fikrlarga e’tiroz bildirib, bronza davrida Kopedtog’ oldida yashagan qabilalar ziroatchilik va sun’iy sug’orish uchun kichik daryo va buloqlar suvidan foydalanganlar, shuning uchun ham ushbu vohalarda yirik sug’orish inshootlar barpo etish talab etilmagan, dehqonchilik va sug’orish ishlarini tashkillashtirish va amalga oshirish ayrim jamoalar uchun murakkab vazifa bo’lmagan, deb yozgan. Ushbu vaziyatda Janubiy Turkmanistonning bronza davri aholisi ibtidoiy jamiyat tizimi doirasida hayot kechirib, hyech qanday davlat tashkilotlari yuzaga kelmagan. XX asrning 30-yillaridan boshlab sovet tarixshunosligida O’rta Osiyoda ilk davlatlarning tashkil topishi Qadimgi Sharq hududlari singari yirik sug’orish inshootlarining barpo etilishi masalasi bilan bog’langan holda talqin qilingan. S.P. Tolstov mil. avv. VIII-VII asrlarda Xorazmda yirik kanallarning mavjudligini qudratli markaziy davlat siyosati bilan bog’lab, Xorazmda davlat tashkiloti bo’lmaganda, bunday yirik va uzun kanallarni qazib va saqlab bo’lmas edi, degan xulosaga kelgan. V.M. Masson “Xorazmda yirik sug’orish inshootlari mil. avv. VI-V asrlarda barpo etilgan deb, mil. avv. IX-VIII asrlarda Xorazmda sodda dehqonchilik- chorvachilik madaniyati (Amirobod madaniyati) rivoj topgan va mahalliy bronza davri madaniyati xususiyatlarini saqlab, Xorazm tuprog’ida o’sha davrga oid paxsa yoki xom g’ishtdan qurilgan uy-joylar, mudofaa devorlari topilmagan, turar joylar yarim yerto’lalardan iborat bo’lib, sopol idishlar qo’lda yasalgan”, - deb ta’kidlagan. Bunday xulosalar Xorazm hududlarida davlatning juda erta vujudga kelganligini inkor etgan. Ushbu nazariyaga ko’ra, shu davr tarixshunosligida xorazmliklar dastlab O’rta Osiyoning janubida istiqomat qilganlar, qadimgi forslarning harbiy yurishlari natijasida, xorazmliklar janubdan Quyi Amudaryo yerlariga siqib chiqarilgan deb, faraz qilingan. Keyingi yillarda M.G. Vorobyeva mazkur nazariyani tahlil qilib, Xorazm davlati Quyi Amudaryo hududlarida qadimgi zamonlardayoq vujudga kelgan, deb xulosa chiqardi. A.S. Sagdullayev ushbu masalaga o’z e’tiborini qaratib, boshqacharoq xulosaga kelgan. Unga ko’ra, mil. avv. I ming yillikning boshlarida Marg’iyona va Baqtriya aholisining vakillari O’rta Amudaryo va Qashqadaryo vohasiga ko’chib borgan. Mazkur janubiy elatlarning guruhlari Xorazmda ham joylashgan. Ular bu yerlarda mahalliy aholiga qo’shilib, ushbu jarayon etnik jihatdan yozma manbalarda tilga olingan “xorasmiylar” elatiga asos solgan. Demak, tadqiqotchining fikriga ko’ra, Ahamoniylar davriga qadar O’rta Osiyoning janubida xorazmliklar istiqomat qilmaganlar, ular Marg’iyona – Baqtriya va mahalliy aholining etnomadaniy sintezi asosida aynan Xorazmda paydo bo’lganlar. XX asrning 50-yillaridan boshlab “O’rta Osiyoda quldorlik davlatlarning shakllanishi”, “O’rta Osiyodagi quldorlik davlatlar” degan mavzular darsliklar va umumlashtirilgan monografiyalarda keng o’rin olgan. Tarixiy adabiyotlarda mil. avv. I ming yillikning birinchi yarmida O’rta Osiyoning ziroatchilik viloyatlarida yirik sug’orish inshootlarining barpo etilishi, qal’a va shaharlarning paydo bo’lishi davlatchilikning asosiy omillari sifatida yoritilgan. A.V. Arsixovskiyning 1955 yilda chop etilgan va 1970 yilda o’zbek tiliga tarjima qilingan “Arxeologiya asoslari” darsligida quyidagi ma’lumotlar mavjud: “Amudaryodan olingan katta sug’orish kanallari qazilganligi sinfiy tuzum va quldorlik davlati paydo bo’lganligidan aniq dalolat beradi. Odamlar yashaydigan devorlardan iborat shahar xarobalari tarqalganligi shu kanallarga bog’liqdir. Chorvachilik bilan birga dehqonchilik xo’jalikning negizini tashkil etgan, kanallar shunchalik ko’p qazilganki, bu ishni ibtidoiy jamoa tuzumi davrida amalga oshirish mumkin emas edi”. Demak, asosiy xulosalar shundan iboratki, bunday ishlar davlatchilik sharoitida amalga oshirilgan, kanallarni faqat qullar qazishi mumkin bo’lgan, “hyech qanaqa davlat erkin jamoatchilarni bunday g’oyat katta yer ishlarini bajarishga majbur etolmas edi”. Mintaqa ijtimoiy-iqtisodiy tarixida irrigasiya muhim ahamiyatga ega bo’lgan, irrigasiya ishlarini amalga oshirishga jamoatchilar keng jalb qilingan, deb xulosa chiqarilgan. Turli uy-joylar va qabrlarda topib tekshirilgan buyumlar hamda xazinalar jamiyatdagi mulkiy tengsizlik va ijtimoiy tabaqalanish (harbiy zodagonlar, jamoa zodagonlari, oddiy jamoatchilar, qaram kishilar, asirlar-qullar) jarayonlarining ko’rsatkichi bo’lib, V.M. Massonning fikriga ko’ra, jamiyatda qarama-qarshi sinflarning paydo bo’lganligi, ya’ni ilk sinfiy jamiyatning shakllanganligini tasdiqlaydi. XX asr 80-yillarining o’rtalarida O’rta Osiyodagi ilk davlatlar masalasini M.A. Dandamayev, V.I. Sarianidi va G.A. Koshelenkolar tahlil qilganlar. Ular Aryonam Vayjo (qadimgi Xorazm) to’g’risidagi I. Markvart, qadimshunoslar S.P. Tolstov va M.M. Dyakonovlarning xulosalari hamda “Katta Xorazm” haqidagi V.B. Xenning va I. Gershevichlarning nazariyalariga o’z e’tiborini qaratgan. M.A. Dandamayev mil. avv. VIII-VI asrlarda Xorazmda yirik quldorlik davlatining rivojlanganligi haqidagi fikrlarga ham qarshi chiqib, quyidagi xulosalarni chiqargan: “Ahamoniylar davrigacha O’rta Osiyoda jadal rivojlangan shahar hayoti va mustahkam davlat uyushmalari noma’lum bo’lib, hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralmagan edi. Ilk shaharlar O’rta Osiyoda mil. avv. I ming yillikning o’rtalarida shakllana boshlagan. Ular So’g’diyona, Baqtriya va Marg’iyona markazlari bo’lgan. Mil. avv. VII asrda ushbu viloyatlarning hududlarida sun’iy sug’orishga asoslangan nisbatan yuksak dehqonchilik madaniyati shakllangan, ammo yirik davlat uyushmalari vujudga kelmagan edi”. Yuqorida keltirilgan xulosalardan kelib chiqib, aytish mumkinki, M.A. Dandamayev O’rta Osiyoda to’plangan arxeologik ma’lumotlarni yetarli darajada tahlil qilmagan. Mintaqada bronza davridan boshlab qadimgi dehqonchilik madaniyati keng yoyiladi. V.M. Mascon, A.A. Asqarov, V.I. Sarianidi, I. Masimov va boshqa olimlarning tadqiqotlariga ko’ra, bronza davrida maxsus hunarmandchilik ishlab chiqarishi vujudga kelgan, ya’ni hunarmandchilik ixtisoslashgan yoki kasbiy bo’lib, dehqonchilikdan ajralib chiqqan. Umuman olganda, bronza davrida O’rta Osiyoning ziroatchi aholisi xo’jalik, hunarmandchilik, binokorlik va me’morchilik sohalarida katta muvaffaqiyatlarga erishgan. Ushbu an’analar ilk temir davrida – mil. avv. I ming yillikning birinchi yarmida yangi asoslarda rivojlantirilgan. M.A. Dandamayevning asari bilan birga 1985 yilda “Kavkaz va O’rta Osiyoning eng qadimgi davlatlari” degan umumlashtirilgan monografiya nashr etilgan edi. Kitobda asosan arxeologiya masalalari ko’rib chiqilgan. O’rta Osiyo arxeologiyasiga tegishli xulosa qismining mualliflari V.I. Sarianidi va G.A. Koshelenko davlatchilik tarixiga oid ayrim fikrlarni bildirganlar. Ularning yozishicha, mil. avv. I ming yillikning birinchi yarmida O’rta Osiyoning janubida ijtimoiy tizimning bosqichma-bosqich murakkablashuvi jarayoni kuzatiladi. O’troq aholining dehqonchilik vohalarda joylashuvi va ishlab chiqarishni tashkillashtirish zarurati boshqaruvning paydo bo’lishiga asos solgan. Turli - tuman vohalarda sodda davlatchilik uyushmalari tarkib topgan. Mintaqa hududlariga tegishli “qadim Xorazm sivilizasiyasi” tushunchasini dastlab S.P. Tolstov fanga tatbiq qilgan. Mustaqillik yillarida sobiq davrda O’rta Osiyo hududlarida amalga oshirilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari inkor etilmadi va ijobiy baholandi, misol uchun, Xorazmdagi kashfiyotlar to’g’risida quyidagi xulosalar mavjud: “Olimlarning ellik yildan ziyod olib borgan qahramonona mehnat mahsulotlari “Trudi Xorezmskoy ekspedisii”ning 16 ta jildida, “Materiali Xorezmskoy ekspedisii”ning 9 ta juzida, “Nizovya Sirdari v drevnosti”ning 5 ta juzida, shuningdek yuzlab ilmiy maqolalarda, monografiyalar va to’plamlarda yoritildi”. Ana shu olimlarning izlanishlari tufayli O’rta Osiyoda ilk davlatchilik tarixi XX asrning 90-yillarida yangi asoslarda tadqiq qilindi. I.V. Pyankov “Katta Xorazm” davlati masalasini ko’rib chiqib, bu borada I. Markvart, V. Xenning, I. Gershevich, S.P. Tolstov, I.M. Dyakonov, M.G. Vorobyeva, I.N. Xlopin va boshqa tadqiqotchilarning xulosalarini tahlil qilgan. Yunon tarixchisi Gekateyning xabarlariga asoslanib, olim xorazmliklarning hududiy joylashishini Turkman-Xuroson tog’ oldi yerlari bilan bog’lab, xorazmliklar Ahamoniylar davrida janubdan quyi Amudaryo hududlariga ko’chirildi degan xulosaga kelib, V.M. Masson va M.A. Dandamayevlar singari qadimgi Xorazm davlatining quyi Amudaryo yerlarida mavjudligini rad etgan. A.A. Asqarovning fikriga ko’ra, “xorasmiylarning dastlabki vatani Baqtriyadan janubda, Areyadan sharqda Hyerirud va Hilmend daryolarining yuqori havzasida, hozirgi Hirot vodiysida bo’lgan”. Tadqiqotchi S.B. Bolelov, O’rta Amudaryo va Xorazm hududlariga Baqtriya aholisi vakillarining ko’chib kelganligi to’g’risidagi xulosaga qo’shilib, ushbu voqyea miloddan avvalgi VI asrning birinchi yarmida sodir bo’lgan, deb yozgan. V.N. Yagodinning ta’kidlashicha, Shimoliy Baqtriya aholisining Xorazmga migrasiyasi haqida Xumbuztepada topib tekshirilgan arxeologik ma’lumotlar dalolat beradi. Bizning fikrimizcha, Xorazm vohasida xo’jalik yuritgan qabilalar daryo irmoqlari va undan chiqarilgan sun’iy inshootlar sohili yaqinlarida, shaharlar qurib mayda dehqonchilik vohalarida istiqomat qilganlar. Xorazm vohasi aholisi Ahamoniylar kelgunga qadar, harbiy-siyosiy vaziyat taqozosi bilan Ko’zaliqir kabi shahar-davlatlarni bunyod etgan bo’lishlari ham mumkin. Ammo bu fikrimiz ancha bahsli masala bo’lib, chuqur arxeologik tadqiqotlarni talab etadi, xolos. Zero, xuddi shu davrda tashkil topgan siyosiy birlashma Charmonyap, Daudon, Daryoliq, Kaltaminor, Polvonyap, Amirobod va Xazorasp kabi sug’orish inshootlarini qurdirganki, ularning umumiy uzunligi 70 km. ni tashkil qilgan. Bunday katta hajmdagi sug’orish inshootlarini qurish, uning sohilidagi hududlarda katta va o’rta darajali shaharlarni qurish ishlari, markazlashgan davlat faoliyati bilan bog’liqligini yaqqol tasvirlaydi. So’nggi yillarda chop etilgan adabiyotlarda Xorazmda ilk davlatchilik va qadimgi boshqaruv masalalariga yangicha yondashuvlar kuzatilmoqda. Bunday yondashuvlar Yu.A. Rapoport, L.T. Yablonskiy, S.B. Bolelov, S. Matrasulov, S.R. Baratov, B.I. Vaynberg va V.N. Yagodin tadqiqotlarida o’z aksini topgan. Xorazm shahar xarobalarida amalga oshirilgan yangi arxeologik tadqiqotlar natijasida, Quyi Amudaryo hududlarida ilk shaharsozlik madaniyatidan dalolat beruvchi yangi ma’lumotlar topib tekshirildi. XX asr tarixshunosligida ushbu madaniyatning shakllanishi ilmiy faraz sifatida Baqtriya va Marg’iyona aholisining Xorazm hududlariga kirib kelishi (migrasiyasi) bilan bog’langan. Yangi arxeologik kashfiyotlar Xorazmda Ahamoniylar davrigacha davlatchilikning paydo bo’lganligini tasdiqlaydi. Yu.A. Rapoportning fikriga ko’ra, qadimgi Xorazm davlati mil. avv. VII-VI asrlar chegarasida vujudga kelgan. V.N. Yagodinning ta’kidlashicha, Xorazmdagi ilk davlatchilik o’choqlari Ko’zaliqir va Xazorasp shaharlari atroflarida shakllangan. “Avesto”da o’z aksini topgan tarixiy geografiya to’g’risidagi ma’lumotlarni A.S. Sagdullayev ham tahlil qilgan. Tadqiqotchining ma’lumotiga ko’ra, “Avesto”ning mamlakatlar ro’yxatida birinchi navbatda tilga olinayotgan Aryoshayyona, Aryonam Vayjoni – bu keng hududda joylashgan o’lka deb tushunish mumkin. Videvdat kitobining maxsus bobida Aryonam Vayjo Vanxvi Daiti daryosi atrofida joylashgan, deb e’lon qilingan. Vanxvi Daiti daryosi bizga noma’lum bo’lib, uni yirik sersuv daryo, deb faraz qilish mumkin. Aryonam Vayjo iqlimi baland tog’li viloyatlar tabiatiga yaqin bo’lib ko’rinadi. Ammo Aryonam Vayjoning geografik chegaralari to’g’risida “Avesto”da aniq ma’lumotlar yo’q”, deb xulosa chiqarilgan. I.V. Pyankovning yozishicha, Vanxvi Daiti (Vaxvi Dat’ya) – bu Amudaryo bo’lib, “Avesto”dagi Xara, ya’ni Pomir tog’laridan boshlangan. Tadqiqotchi “Avesto” geografiyasida Xorazm chekka o’lka sifatida tasvirlangan, deb ta’kidlagan. XX asr 90-yillarining ayrim nashrlarida oldingi yillar tarixshunosligining kamchiliklari sifatida O’rta Osiyoning ilk davlatchiligi tarixiga oid ijtimoiy munosabatlar masalasi ko’rilmagan, “mavjud fikrlarda asosan quldorlik munosabatlari bo’lganligi ta’kidlangan”, deb xulosa chiqarilgan. Bunday xulosaga to’liq qo’shilib bo’lmaydi, chunki bir qator monografiyalar va maqolalarda bronza va ilk temir davri ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari, jumladan, masalaga tegishli “Avesto” ma’lumotlari o’z tahlilini topgan. Shu davr tarixshunosligining yana bir xususiyati shundan iborat ediki, O’rta Osiyoda ilk davlatchilik tarixini yoritishda (masalan, mazkur dissertasiyada tilga olingan va iqtiboslar berilgan I.V. Pyankov, V.I. Sarianidi, S.S. Qudratov va boshqa olimlarning asarlari), avvalgi yillarda mintaqa tarixshunosligida davlatlar rivojlanishining davrlashtirilishi natijalari maxsus ko’rib chiqilmagan. Ammo, bu yo’nalishda turli qarashlar va yondashuvlarning mavjudligi ma’lum. Ilk davlatlarni davrlashtirish masalasi hozirgacha muammoli bo’lib, o’z yechimini topmagan. XX asrning 90-yillarida, tadqiqotchilar ilk davlatlarning shakllari, boshqaruv tizimi va ijtimoiy munosabatlari kabi mavzularni tahlil qilishga harakat qilganlar. Ilk davlatlarning rivojlanish bosqichlari va turlarini o’rganish maqsadida I.M. Dyakonov va V.A. Yakobsonlar nazariyasidan keng foydalanildi, unga ko’ra, davlatning qadimgi shakllari quyidagicha ta’kidlangan: shahar-davlat (“nom”), podsholik (o’rtamiyona hududiy davlat), imperiya (yirik hududiy davlat). Ikkidaryo oralig’i (Mesopotamiya) misolida shahar-davlatlar mudofaa devorlari bilan o’ralgan bo’lib, ularning hududlarida bosh ibodatxona, ma’muriyat binolari, hunarmandchilik ustaxonalari, oziq-ovqat omborlari joylashgan. V.M. Masson, V.I. Sarianidi, A.A. Asqarov, T.Sh. Shirinov va boshqa tadqiqotchilar ushbu nazariyaning tarafdorlari bo’lib, bronza davrida O’rta Osiyo janubida va Shimoliy Afg’onistonda (Oltintepa, Gonur, Togolok, Dashtli hamda Jarqo’ton misolida) shahar-davlatlar, “nomlar” vujudga kelganligini ta’kidlaganlar. V.I. Sarianidi Murg’ob vohasidagi bronza davri yodgorliklari misolida “Qadimgi Sharq podsholigi” degan savolni ro’yobga chiqardi. Bizningcha, bu tarixiy atama noto’g’ri nomlangan, chunki “Sharq” tushunchasi juda keng. Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, Dashtli, Gonur va Jarqo’tondagi topib tekshirilgan saroy, ibodatxona, hunarmandchilik ustaxonalari mudofaa devorlari bilan o’rab olinmagan. Ilk davlatlarning arxeologik belgilari va shakllari muammosi S.S. Qudratov va Sh. Shaydullayev nashrlarida ko’rib chiqilgan. S.S. Qudratovning risolasida shahar- davlatlar va podsholiklarning paydo bo’lishi sanasi, “Katta Xorazm”, Qadimgi Baqtriya davlati, ilk davlatlarning turlari kabi masalalar tahlil qilingan. Fikrimizcha, ushbu risolaning bir kichik kamchiligi shundan iboratki, XX asr tarixshunosligida mavjud xulosalar va nazariyalar yetarli darajada tanqidiy yoritilmagan. So’nggi yillarda E.V. Rtveladze tarixiy sivilizasiyalar, davlatlar va qadimgi shaharlar kabi muammolarni tahlil qildi. Tadqiqotchi mintaqada davlatchilik shakllanishi va rivojlanishi jarayonini ikki davr bilan bog’lagan:mil. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmi, Jarqo’ton misolida, “nom” shaklidagi davlatga o’xshash tuzilmaning paydo bo’lishi; mil. avv. I ming yillikning boshlari - mil. avv. 539 yil Baqtriya, “Katta Xorazm” va ko’chmanchilarning siyosiy konfederasiyalarining tashkil topishi. E.V. Rtveladze, A.X. Saidov, Ye.V. Abdullayevlar monografiyasida O’rta Osiyoda qadimgi huquqiy tizimlarning paydo bo’lishi, zardushtiylik huquqi va “Avesto”da huquqiy g’oyalar kabi masalalar yoritilgan. Tadqiqotchilar “Avesto”da tilga olingan jazo (o’lim jazosi, qamoqxonaga mahkum etish, jismoniy jazo, gunohni yuvish, qondoshlik o’chi) va dinga qarshi, shaxsga qarshi, hayvonlarga qarshi, axloqqa qarshi, tabiat kuchlariga qarshi jinoyatlarni atroflicha tahlil qilganlar. Qadimgi davlatchilik masalasi A.A. Asqarovning yangi tadqiqotlarida ham o’z aksini topib, ilk davlatlarning paydo bo’lishi sanasi, shart – sharoitlari, omillari va rivojlanish xususiyatlari tahlil qilingan. Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalari ro’yxati 1. Античный и раннесредневековые древности Южного Узбекистана Отв.ред. академик АН Уз ССР Г.А. Пугаченков. Т. 1989 . 2. Архитектурные памятники Туркменистана. М. 1972. Ахраров И. Ремпель Л. Резной штук Афрасияба Т. 1971. 3. Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. Л., 1973 4. Булатов М. Мавзолей Саманидов – жемчужина архитектуры Средней Азии. Т. 1978. 5. Буряков Ю.Ф. Генезис и этапы развития городской культуры Ташкентского оазиса. Т. 1982. 6. Древний и средневековый город Восточного МавераннахраОтв.ред. д.и.н. Ю.Ф.Буряков. Т.1990. 7. Древняя и средневековая культура Чача. Т. 1979. 8. Живопись древнего Пянджикента / Отв.редакторы А.Ю. Якубовский и М.М. Дьяконов. М. 1954. 9. Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы МИА. М. 1962. № 118 . 10. Исамиддинов М.Х. Хасанов М.Х. История древнего и средневекового керамического производства Нахшеба. Т. 2000.

A ntik davr Xorazm moddiy madaniyati Reja 1. Xorazmda arxaik va antik davr shaharlarining manbalarda aks etishi va o’rganilishi tarixi. 2 Xorazm arxaik va antik davr shaharlarining shakllanish asoslari va shart- sharoitlari. 3.Xorazmda ilk davlatchilik an’analarining vujudga kelishi muammosi va arxaik davr shaharlarining moddiy madaniyati. 4.Antik davr Xorazm shaharlari va ularning davlatchilik an’analari rivojidagi o’rni hamda ularning moddiy-ma’naviy madaniyati. 1. Xorazm arxaik va antik davr shaharlarining manbalarda aks etishi va o’rganilishi tarixi.

S.P. Tolstov raxbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspedisiyasi, O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog’iston filiali xodimlarining Amudaryoning o’ng kirgogidagi, Xorazm Mamun Akademiyasi, Al-Xorazmiy nomli Urganch Davlat Universiteti xamkoriligidagi arxeologiya guruxi olimlari tomonidan Xorazm viloyati xududida arxaik davrga oid qishloq va shaharlarda arxeologik tadqiqot ishlarini olib bordilar. Tadqiqotchi M.G. Vorobyova tasdiqlashicha Amudaryoning o’ng soxilida 250, chap soxilida 60 dan ortiq arxaik davri qishloq va shaharlar mavjud. Afsuski, yuqorida qayd etilgan qishloq va shaharlar arxeologik qazish ishlari olib borilmagan. Ayniqsa bu holat Amudaryoning o’ng soxilida joylashgan yodgorliklarga tegishli bo’lib, ularni arxeologik jixatidan o’rganish jarayonida ko’plab materiallar topilgan. Ular Oybugirqala, Bozorqala va qishloq manzili Dingilja bo’lib, ular arxeologik jihatdan yetarli darajada o’rganildi holos, ammo u yodgorliklarning mudofaa inshootlari maxsus o’rganilmagan. Biz quyida e’tiborni aynan ana shu yodgorliklarni mudofaa inshootlarining arxeologik jihatdan o’rganilishga karatishni lozim topdik. 1. Xazorasp. Xorazm vohasining janubiy qismida, Baqtriya, So’g’d yo’lida, Urganch shaxridan 70 km o’zoqlikda past tekislikka joylashgan. Yodgorlik kvadrat shaklda (340x320m, yani 10,8 ga). Qalani qadimgi davrda mudofaa devori bilan o’rab olingan, uning saqlanib qolgan balandligi urtacha 4-5m. Turli tarixiy davrlarda devor tashqi tomondan ta’mir qilingan. Yodgorlikning janubiy-sharqiy tomonida arki joylashgan bo’lib, mahalliy aholi o’rtasida u Dev-solgan nomi bilan ma’lum, uning maydoni kvadrat shaklda: 40x40 m. Xazorasp mudofaa devorida ma’lum masofada joylashgan yarim aylanali bo’rjlar mavjud. Bo’rjlarning saqlanib kolishi turlicha, ya’ni shimoliy devorda 7, g’arbiy tomonda 6, sharqiy devorda 4, janubida esa 1 bo’rj saklangan. Bo’rjlar o’rtasidagi masofa turlicha, bo’rj yaqinidagi bo’rjlar o’rtasidagi masofa –10 m, asosiy devordagi bo’rjlar o’rtasidagi oraliq esa 55 m. Qal’aning kirish qismi janubiy devor markazida joylashgan bo’lib, uning kengligi 8 m. Darvozadan to’g’ri ko’cha o’tgan bo’lib, uning chap tomonida masjid

joylashgan. Yodgorlikni qadimda to’rt tamonidan suv o’rab olingan, bu xozirgi vaktda sharqiy tamonda saqlanib qolgan. Yodgorlikning qurilishi va undagi madaniy katlamlarni o’rganish ishlari dastlab Ya.G’.G’ulomov tomonidan olib borildi. U yodgorlikni ko’zdan kechirib, uning qurilish davrini mil. avv. V-IV asrlarga oid degan xulosaga keldi. 1958-1960 yillarda arxeologlar M.G.Vorobyeva, M.Yu.Lapirov-Skoblo, Ye.Ye.Neraziklar Xazoraspni bir necha joyida arxeologik izlanishlar olib bordilar va kulga kiritilgan arxeologik materiallar matlasiga asoslanib uni mil. avv. IV asrga oid degan xulosaga keldilar. Afsuski, Xazoraspda avval olib borilgan arxeologik tadqiqotlar uning eng qadimgi qatlamlarigacha olib borilmagan. Shu sababdan bo’lsa kerak, shaharning paydo bo’lishi va uning rivojlanishi tarixi masalasi bir necha o’n yilliklar davomida o’rganilmasdan, ayni paytda munozarali bo’lib kelmoqda. 1997-1998 yillarda Xorazm Ma’mun akademiyasi Urganch Davlat Universitetining arxeologiya guruxi olimlari tomonidan izlanishlar olib borildi, ammo uning quyi katlamgacha yana etib borilmadi. Xazoraspning kadimiy katlamlarini o’rganishga karatilgan izlanishlar Xorazm Ma’mun Akademiyasi, Ya.G’.G’ulomov nomidagi arxeologiya institutining birlashgan arxeologik gurixi tomonidan 2002 yilda davom ettirildi. Kazishmalar vaktida Xazoraspning, shimoliy devori markazida va shimoliy-g’arbiy bo’rchagining ichki qismida paxsadan tiklangan qadimiy devor topildi. Devor o’z navbatida to’rtbo’rchakli bo’rji yoki pilyastr bo’lib, uning markazida nayza o’qi uchli shinak joylashgan, kengligi 18 sm, balandligi 40 sm. Shinakning ichki qismi devori somon loy bilan suvalgan. Xazoraspning shimoliy va shimoli-g’arbiy qismida qazish paytida olingan sapol buyumlar qurilish tarixini mil. avv. VI-V asr bilan aniqlash imkonini berdi. 2. Ko’zaliqir. Amudaryoning chap soxilida Sariqamish xavzasi Charmanyop sug’orilish tizimi zonasida Toshxovo’z shaxridan 85 km o’zoklikda joylashgan. Qala kir ustuda uchbo’rchak shaklida qurilgan bo’lib, uning umumiy maydoni 40 ga. Yodgorlik ikki qismdan iborat bo’lib, birinchisi kirning janubiy-g’arbiy qismida kad ko’targan, shaxriston va arkdan iborat. Ikkinchisi esa birinchi

obyektdan pastrokda joylashgan. Arxeologik qazishmalar natijasida yodgorlikda ikki qurilish davri mavjudligi aniqlangan. I qurilish davrida yo’lakka ega bo’lgan, to’rt qatorli devor paxsadan tiklangan, yarim aylanali bo’rjlarga ega, ular o’rtasidagi masofa 36m. Devor yo’lagida uy, xonalari, o’choqlar, ibodatxonalar joylashgan. II qurilish davrida paxsa devorga xom g’ishtli devor yopishtirilib qurilgan. Bo’rji devor xom g’ishtdan qurilgan (52x26x10sm). ikkinchi boskichli yo’lak maydonida o’zgarish yuz bermaydi. Devor va bo’rjda nayza o’qi uchi shinaklar shaxmat uslubida joylashgan. Shaharning ichki qismi arxiologik jihatdan to’la o’rganilgan emas, shuning uchun xam uning paydo bo’lishi va rivojlanish tarixi to’g’risida turli fikrlar mavjud bo’lib, ilmiy munozarali holda qolib ketmokda. 3. Bozorqala – Qoraqalpog’iston respublikasi To’rtko’l tumani xududida, tekislikda deyarli kvadrat shaklda (600x560m) qurilgan uning umumiy maydoni 33ga. Devor pastki qismida 8.5-9m. Devor ikki qatorli bo’lib, ular o’rtasida yo’lak-karidor, hosil bo’lgan. Tashki devor nayza o’qi uchli shinakka ega. Devor uning bo’rchagida yarim aylanali bo’rj joylashgan bo’lib, ular o’rtasidagi masofa 30-50 m, kengligi 5,5m devordan yon o’sib chiqishi 6,5 m. qal’a darvozasi shimoliy devor o’rtasida joylashgan, kengligi-5 m, ikki yon tomonida yarim aylanali bo’rjlar mavjud. Ark yodgorlikning shimoliy-sharqiy bo’rchagida joylashgan, kvadrat shaklida. (120x120 m) Uning maydoni 1,4 ga teng. Ark ikki qatorli devor bilan o’rab olingan bo’lib, yarim aylana bo’rjaga ega. Arkning kirish qismi bir necha yo’lakli, to’g’ri bo’rchakli “Labirint”ga ega, xajmi 22x17 m. Labirint o’z navbatida kengligi 2,1 m yo’lakga ega. Uning shimoliy- g’arbiy bo’rchagida ikki tomonga yo’nalgan “Qaldirg’och dum”li bo’rjlar mavjud. Ark devorining saqlanib qolgan kismi 9-10 m. Devor nayza o’qi uchli shinaklarga ega, ular o’rtasidagi oraliq 1,6-2 m. Devor va bo’rj qurilishida 42x47x10-12 sm xom g’isht ishlatilgan. Shaharda hayot mil. avv. VI-V asrdan to miloddan I asrigacha davom etgan.

4. Qalaliqir – Amudaryoning so’l soxilida, Amudaryoning qadimgi irmog’i Daudon sug’orish tizimida joylashgan. Yodgorlik to’rtbo’rchak shaklda rejalashtirilgan 70 ga maydonga ega. Qadimda ikki qatorli devor bilan o’rab olingan, yo’lakga ega. Shaharning to’rtga darvozasi bor, labirintga ega darvozadan yon tomonga o’sib chiqishi 18 m. Qal’a devorida ma’lum masofada joylashgan to’g’ri bo’rchakli bo’rjlar joylashgan. 1952-1956 yillarda Yu.A.Rapoport, M.S.Lapirov- Skoblo Qalalikirda arxeologik ishlari olib bordi, natijada shahar devorida 3 ta qurilish davri mavjudligi aniqlandi. I qurilish davrida ikki qatorli devor paxsadan tiklangan, balandligi 1,1-1,3 m, ular o’rtasidagi kenglik 2,5 m. Darvoza oldi murakkab inshoat devori xam paxsadan qurilgan. II qurilish davri-paxsa devor ustiga xom g’ishtli devor qurilgan, g’ishtning xajmi 40x40x10 sm. Bu qurilish davrida yo’lak xajmida o’zgarish sezilmaydi, darvoza oldi murakkab inshoat devorida xam xom g’isht ishlatilgan. III qurilish davrida g’isht devor ustiga paxsa devor qurilgan, devorning umumiy balandligi 7 m, kalinligi 5 m. Shaharning qurilishi mil. avv. VI asrga oid ekanligi aniqlangan. 5.Katta Oybugur qal’a. Shumanaydan 41 km shimoli-g’arbda joylashgan. Mahalliy aholi o’rtasida Jampikqal’a nomi bilan ma’lum. Yodgorlik birinchi marta Xorazm arxeologiya – etnografiya ekspedisiyasi xodimlari tomonidan 1946 yilda topilib, uning umumiy ko’rinishi rasmga tushirilgan, rejasi chizilgan, lekin arxeologik qazish ishlari olib borilmagan 1 . 1956 yilda yodgorlik yangidan ko’zdan kechirildi, olingan arxeologik materiallarga qarab uni yoshi mil. avv.. IV, er-ng I asri bilan belgilandi. Yodgorlikning yukori madaniy katlami X-XIII asrlarga oid degan xulosaga kelindi 2 . 1964-66 yillarda O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog’iston filialining Ustyurt guruxi yodgorlikda tekshirish ishlarini olib bordi, natijada mil. avv. IV er-ng IV asrlariga oid ekanligini aniqladi. Yodgorlik to’g’ri bo’rchakka yaqin shaklda qurilgan bo’lib, sharqdan 1 (Вактурская, Варобьева 1952, 630 бет) 2 (Толстов 1958, 77-78 бетлар).

O'xshashlar

Antik Davrda Xorazm
Kushonlar davri moddiy madaniyati madaniyati.
Buxoro vohasi antik davr arxeologiyasi
QADIMGI MADANIYAT. ANTIK DAVR ADABIYOTI
Usturshona hududida o’rta asrlar moddiy madaniyati