KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zarurati. Bronza davri miloddan avvalgi III-II ming yillikni o’z ichiga oladi. Bu davrda egey dunyosi, Misr, Ikki daryo oralig’i, Hindiston va Xitoyda quldorlik jamiyati ravnaq topgan. Yevropa va Osiyoning ko’p mamlakatlarida esa hali ibtidoiy jamoa tuzumi hukm surgan. Jez miloddan avvalgi III ming yillikda kashf etilgan. Uning vatani Ikkidaryo oralig’i bo’lgan. U mis bilan qalay qorishmasidan iborat bo’lib, nisbat jihatidan turli xilda. Bronza metal sifatida ko’p afzalliklarga ega: 1. Bronza qurollar mis qurollardan pishiqroq va o’tkirroq. 2. Uni eritib quyish oson, chunki uning erish temperaturasi pastroq. Mis va bronza tabiatda yombi holida tarqalgan. Misni eritish t° -1084 S°, bronzaning erish t° 700-900 S° o’rtasida. Mis va qalayni birga qo’shib, qoliplarga quyishgan. Qoliplar toshdan qumtosh yoki tosh taxtachalardan iborat bo’lgan. Bronzaning kashf etilishi ibtidoiy jamoa ho’jaligida ro’y bergan buyuk madaniy xo’jalik ixtiro edi. Yangi metal xarbiy qurollarning turini ko’paytirdi, harbiy qurollarning xili va jangovarligi oshdi. Bronzadan yasalgan uy-ro’zg’or buyumlari ham paydo bo’ldi. Ammo bronza mehnat qurollari ishlab chiqarish uchun nodir va kamchil metal bo’lib qolaveradi. U mehnat qurollari yasashda tosh xom ashyosini uzil-kesil siqib chiqara olmadi. Chunki dastlab bronzadan munchoqlar, uzuklar, to’g’nag’ichlar yasalgan. Ular asosan ziynat buyumlari edi. Bu davrda tosh qurollar ham ko’plab ishlatilgan. Tosh parrakchalardan keng foydalanilgan. Ammo bronzaning toshga nisbatan ustunlik tomonlari, ya’ni uning juda tez turli shaklga keltirilishi, turli ishlarda foydalanish mumkinligi, ko’p uchraydigan keskir va qattiq tosh qurollarni kamyobligi, mo’rtligi va tez sinishi kabi xususiyatga ega bo’lgan (bronza) metal siqib chiqara olmagan.Bu davrda bronzadan asosan turli bezaklar, uy-ro’zg’or va ho’jalik buyumlari, xarbiy qurol-aslahalar va mehnat qurollari yasaydigan maxsustemirchilik, chilangarlik va zargarlik ustaxonalari vujudga keldi. Hunarmandchilikning ixtisoslashuvi bilan mintaqalararo ayirboshlash kuchaydi. Kishilik jamiyati tarixida birinchi marta muntazam mol ayirboshlash imkoniyati bevosita dehqonchilik va chorvachilikning bir-biridan ajralishi va hunarmandchilikning paydo bo’lishi bilan izohlanadi. Bronza davri ho’jaliklari ho’jalik va ijtimoiy taraqqiyot darajalari bilan bir-biridan farq qilmasa-da, sopol buyumlarining xili, qabrlar qurilishi jihatidan bir-biridan farqlanadi.Yevropadagi ibtidoiy davr qo’rg’onlarining deyarli hammasi-dan bo’yalgan va bo’yalmagan skletlar topilgan. Skletlar yerda yonboshlab, oyoqlari bukilgan holatda yotishadi. Bu odat keng yoyilgan. Hatto Sharq, Markaziy Osiyo hududlarida ibtidoiy qabilalar tug’ilguncha odam ona qornida qanday holatda bo’lsa, o’lganidan keyin yer bag’rida shu taxlitda yotadi deb o’ylaganlar. Arxeologlar tomonidan murdani bo’yab, bukchaytirib ko’mishning davri ajratib o’rganilgan: 1.Qadimgi chuqur, mozor-qo’rg’onlari (eneolit davriga mansub). 2.Katakomba mozor-qo’rg’onlari.3 . Yog’ochband mozor qo’rg’onlari.Katakomba mozor-qo’rg’onlari go’rlari yon tomoniga o’yib qazilgan alohida lahad shaklidagi qabrlardir. Bu mozor qo’rg’on-lardan bronza, mis-pichoqlar, to’g’nag’ichlar, bigiz, buyumlar topilgan. Katakomba mozor-qo’rg’onlarida tosh qurollar silliqlangan tosh boltalar va chukmorlar, chaqmoqtosh, nayza, o’q va pichoqlar, sopol idishlar

ko’plab topilgan, bu sopol buyumlarning aksariyatini tagi tekis va hatto boshqa shakllari ham uchraydi . 60 –yillardayoq Surxandaryoda (Shimoliy Baqtriya ) bronza davrining yangi yodgorliklari –Sopollitepa va s o’ ngra Jarqo’ton topildi . O ’ sha paytdayoq ularni o ’ ganish boshlandi (Ahmadali Asqarov) va tadqiqotlar fanga qadimgi dehqonlar hamda shahar quruvchilarning yuksak rivojlangan hayratomuz sivilizatsiyasini ochib berdi . S o ’ ngra ma ’ lum bo ’ lishicha , bu sivilizatsiya qasrlar , ibodatxonalar , rivojlangan fortipikarsiya va hunarmandchilikka ega bo ’ lgan bepoyon Baqtriya – Marg ’ iyona sivilizatsiyasi tarkibiga kirgan . U ning aholisi janubda Mesopotamiya va Hindistondagi markazlar bilan va shimolda dasht chorvadorlari bilan (Amdronov madaniyati vakillari) madaniyati zonasi bilan qalin savdo aloqalarini olib borgan . Bu kashfiyotlar va 1970 –yilda tashkil etilgan arxeologiya institute doirasida davom etirilgan tadqiqotlar o ’ sha paytdayoq O ’ zbekistonnnig janubiy hududlarini qadimgi shahar tipidagi yuksak rivojlangan sivilizatsiyaning bepoyon arealiga kiritish mumkinligi haqidagi fikriga asos bo ’ ldi. Ana shu vaqtda Janubiy vohalarga cho ’ l bronza madaniyati vakillarining kirib kelish manzaralari namoyon bo’la boshladiki bu hol O ’ rta Osiyo mintaqasida qadimgi sivilizatsiyalarning umumiy qiyofasining shakllanishida migratsiya jarayonlarining rolini aks e tt irar edi . O ’ zbekiston hududidagi madaniyatlarning tarkib topishiga oid bir yoqlama qarashlarni yuzaga keltirdi. X olbuki , u o ’ zining geografik mavqei, o ’ rtada joylashganligi tufayli qabilalar va madaniyatlar o ’ zaro ta ’ sir maydoni bo ’ lib qolgan edi . Sopolli madaniyati - O zbekistonning janʻ ubiy hududlarida dehqonchilik bilan shug ullanuvchi jez davri qabilalarining ijtimoiy ʻ iqtisodiy, siyosiy va etno madaniy rivojlanish holati arxeologik manbalarda aks etgan moddiy madaniyat majmuasi (mil. av. 2ming yillik). Kelib chi q ishi jihatidan qad imgi Sharq tamadduni bilan boglik bu madaniyat yodgorliklari O zbekistonning Surxondaryo ʻ viloyati, qo shni Tojikiston hududlaridan topib o rganilgan (Sopollitepa, Jarqo ton, ʻ ʻ ʻ Mo lalitepa, Bo ston, Bo yrachi, Nurek, Tandiryo l). Uning eng qad ʻ ʻ ʻ ʻ imgi va birinchi bor topib o rganilgan yodgorligi Sopollitepa bo lib, ushbu arxeologik ʻ ʻ madaniyat ham shu yodgorlik nomi bilan ataladigan bo ldi. Sopollitepa va ʻ Jarqo tonda o tkazilgan keng ko lamli izlanishlar S ʻ ʻ ʻ opollitepa m adaniyati ni moddiy va ma naviy dunyosi haqida to liq ma lumot beradi. Shunga qaramay, Jan ʼ ʻ ʼ ubiy O zbekistonda shu madaniyatga tegishli 20 ga yaqin yodgorlik topib o rganilgan. ʻ ʻ S opollitepa m adaniyati uchun xom g ishtlardan qurilgan mahobatli arxitektura, ʻ sug orma dehqonchilik, yuksak darajada rivojlangan ko p tarmoqli ʻ ʻ hunarmandchilik, ayniqsa, uning kulolchilik, metallurgiya, zargarlik, to qimachilik ʻ va teriga ishlov berish sohalari yaxshi rivojlangan. Diniy e tiqod zaminida olovga ʼ siginish muhim rol o ynagan. ʻ S opollitepa madaniyati ning Jarqo tondek yodgorligi misolida o zbek ʻ ʻ davlatchiligining ilk ildizlarini kuzatish mumkin. Topilmalar tarixiy taxdiliga kura, Sopolli madaniyatida Zardusht islohiga qadar olovga topinish va xauma ichimligini ilohiylashtirish kuchli bo lgan. Uning dalili sifatida Jarqo ton ʻ ʻ ibodatxonasining ochilishi va o rganilishini ko rsatish mumkin (qarang Jarso ton ʻ ʻ ʻ otashkadasi). Ashyoviy dalillar taxdilidan kelib chiqib, quyidagi yakuniy xulosaga

kelish mumkin: 1) O zbekiston Respublikasining jan. viloyatlarida mil. av. 2 mingʻ yillikning birinchi yarmi davomida qad. Sharq tamadduniga xos tarixiy sharoitda Sm. bazasida yuksak rivojlangan qad. ilk shahar madaniyati tarkib topdi; 2) agar Sopollitepa o zining qad. shaharsozlik madaniyatiga xos barcha alomatlari bilan ʻ protoshahar, ya ni Avestoda tilga olingan vara inshootini eslatsa, Jarqo ton ʼ ʻ yodgorligi O zbekiston xududida birinchi bor shakllangan tom ma nodagi qad. ʻ ʼ shahar edi; 3) muayyan yodgorlikni qad. shahar deb atalishi uchun qo yiladigan ʻ ilmiy talablardan kelib chiqilganda ham Jarqo ton u talablarga javob berishi ʻ mumkin bo lgan noyob yodgorlikdir. Qad. shaharlarga xos bo lgan birinchi alomat ʻ ʻ — shahar maydonida arki a lo va shahriston tarkib topgan bo lishi lozim bo lsa, ʼ ʻ ʻ Jarqo tonda bu sodir bo lgan, ya ni 100 gektarlik Jarqo tonning 3 gektari arki a lo ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ va qolgan qismi shahriston maydonini tashkil etadi. Ikkinchi alomat — o troq ʻ dehqonchilik madaniyati Ag olisi zich joylashgan maskan mudofaa devorlari bilan ʻ o rab olingan bo lishi. Uchinchi alomat — shahar arki kismida mahobatli binoning ʻ ʻ , ya ni umumshahar jamoalari boshlig i qarorgohining tarkib topishi Jarqo tonda ʼ ʻ ʻ o z aksini topgan. To rtinchi alomat — shahar maydonida barcha uchun barobar ʻ ʻ xizmat qiluvchi bosh sajdagoh — diniy mafkura markazi shakllangan bo lishi. ʻ Beshinchi alomat — qad. shaharda xunarmandchilikning yuksak darajada tarkib topgan bo lishi. Shahar hunarmandchilik mahsulotlari ichki bozor hamda tashqi ʻ bozor uchun ham keng ko lamda ishlab chiqarilgan. Mac, kulolchilik ʻ mahsulotlarining uzoq Xitoy hududlarigacha kirib borganligi haqida guvohlik beruvchi ashyoviy dalillar ushbu qad. shahar madaniyatida mavjud. Demak, bu o sha davr shahar aholisi tarkibi haqida faraz qilishga ishora bo lib, qad. Jarqo ton ʻ ʻ ʻ shahar aholisi erkin dehqon jamoalari — kashovarzlardan tashqari shahar hunar va savdo axdidan ham iborat bo lgan. Shahar xayoti nafaqat diniy, balki dunyoviy ʻ jihatdan tashkil etilgan boshqaruv tizimi asosida qurilgan. Shahar hukmdorining mahobatli koshonasining arki a loda shakllanishi bunga dalolatdir. ʼ 2. Muammoning ishlangan lik darajasi. Mustaqillikyillarida O ’ zbekistonda qadimgi dunyoga mansub aholi si markazlarida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijalari asosiy manba bo ’ lib hisoblanadi. Janubiy Qirg iziston, ̳ janubiy Qozog iston, Tojikiston ̳ va Turkmanistonda arxeolog olimlarning aholi turar-joylarida olib borgan qazishmalari natijalari internet orqali olish imkoniyati mavjud. Miloddan avvalgi VII-milodiy IV asrlarda O rta ̳ Osiyo qadimgi dunyo tarixi va uning davlatchiligi manbashunosligini tarixshunosligini quyidagi tarixiy davrlarda ajratib yoritish maqsadga muvofiq. O rta ̳ Osiyoda davlatchilikning manbashunosligi va tarixshunosligi tarixiy davr va uning bosqichlarida arxeologik qazishma ishlari natijasida olindi va shu asosda tarixshunoslik fani vujudga keldi, shakllandi: 1-tarixiy davr XIX asrning 80 yillar o ’ rtalari–XXasrning 20 yillar o ’ rtalari; 2-tarxiy davrXXasrning25–40yillar; 3-tarixiydavrXXasrning40 yillaro rtalari–90yillar ̳ ; 4-Mustaqillik yillari (1991-2018 yillar) Bugungi kunda tarixshunosligimizda o‘rganilishi dolzarb bo‘lgan masalalardan biri –O‘zbekiston hududidagi arxeologik yodgorliklar tarixidir.

Ushbu yodgorliklarni o'rganishda o'zbek arxeologlarning ham alohida xizmatlari bor. Shunday arxeologlardan biri akademik Axmadali Asqarov. Olim O'zbek xalqining etnogenezi va etnik masalalari bilan shuningdek O‘zbekistonning janubidagi neolit va bronza davriga oid yodgorliklarni tadqiq etish bilan shug'ullangan.. Bu esa o‘z navbatida ushbu xududlarni o‘rganish uchun tadqiqot olib borishga imkoniyat yaratgan. Natijada O‘zbekistonning janubidagi arxeologik yodgorliklar keng miqyosida tadqiq etilib ushbu hududlarning qadimgi tarixi va madaniyati xaqida boy ma ’ lumotlar to'plangan. O‘zbekistonning janubiy h ududi Surxon bronza davri tarixini yoritishda tadqiqotchi olimlardan: A.Asqarov, dan tashqari arxeolog olimlardan E.Rtveladze, B.Abdullaev, A.Sagdullaev, T.Shirinov, U.Raxmonovlarning ishlari o‘rganildi. Ushbu tadqiqotlar natijasida bronza davri o‘lkamiz janubiy hududlarila bo‘lib o‘tgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyoti masalalari va ayniqsa ushbu h ududlarda ilk shaxarlarning paydo bo‘lish asoslari va rivojlanish bosqichlari, ilk davlatchilikning paydo bo‘lishi jarayonlariga ko‘plab aniqliklar kiritildi. Tadqiqot ob'ekti va predmeti. Tadqiqot ob'ektini Surxon vohasi bronza davri jamoalari haqida ilmiy tadqiqotlarni o‘rganish tashkil etadi. Ishning predmetini esa shu xududdagi ilk sha h arlarning paydo bo‘lishi va ularning tarixiy taraqqiyoti hamda ilk davlatchilikning paydo bo‘lishi va u bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan moddiy yodgorliklarni o‘rganish masalalari t a shkil qiladi . So‘nggi yillarda o‘zbek arxeologlari qadimgi Baqtriya hududida bronza davriga, yani mil.av. II ming yilliklarga oid bir qator yangi yodgorliklar topdiki, bu yodgorliklarning tashqi tuzilishi, topilayotgan moddiy madaniyat namunalarini Qadimgi Sharqdagi, jumladan Mesopatamiya, Xarappa, Markaziy Eronning bronza davri yodgorliklari moddiy madaniyati bilan taqqoslash imkoniyati tug‘ildi. Xususan, Jarqo‘ton yodgorligi 100 gektarga yaqin maydonni tashkil etadi. Bu yodgorlikda olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida ilk shaharlarga xos bo‘lgan ibodatxona, hukmdorlar saroyi, mudofaa inshootlari, xunarmandchilik inshootlari, aholi yashaydigan uylar qoldiqlari va ko‘plab yuqori moddiy madaniyat namunalari topildiki, shu osori – atiqalar natijasida Jarqo‘ton yodgorligi Vatanimiz hududidagi eng qadimgi shahar xarobasi ekanligiga shubha qolmadi. U 3 gektarlik arki a’lo va keng hududdagi shahristondan iborat. Yodgorlikning shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan ark 1-1,5 metr qalinlikdagi mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Arkka kiradigan darvoza uning janub tomonida joylashgan. Ark ichida tosh to‘shalgan yo‘laklar qurilgan bo‘lib, shu yo‘laklar ark ichidagi saroy va uylarni bog‘lab turgan. Arkning g‘arbiy tomonida saroy joylashgan. U kvadrat shaklli bo‘lib, tomonlari 42 metrni tashkil etadi. Saroyning tashqi mudofaa devori 4 m qalinlikda. Devor qalin bo‘lishiga qaramay binoning tashqi tarafida, yani burchak va tomonlarida burjlar ham qurilgan. Bu qurilish usuli Saroyning qattiq mudofaa qilinganligini ko‘rsatadi. Bino ichida devor bo‘ylab xonalar qurilgan, markaziy qismida esa supa joylashgan. Arkning ichida boshqa uylar o‘rni ochilgan bo‘lsada, ular monumental xarakterga

ega emas. Bu uylarda saroy a’yonlari yashagan deb aytish mumkin. Jarqo‘ton yodgorligining katta qismini shahriston tashkil etadi. Shahristonda ibodatxona, aholi yashagan uylar qoldig‘i, xunarmandchilik dastgohlari, omborxonalar joylashganligi kuzatilmoqda. Shahar aholisi yashagan uylar bir biriga jips qurilganligi bilan xarakterlanadi. Binolar katta-katta, to‘g‘ri to‘rt burchakli xom g‘ishtlardan qurilgan. Shahristonning eng baland va markazida to‘g‘ri to‘rt burchak shaklli olov ibodatxonasi joylashgan. Ibodatxona ham saroy singari qalin mudofaa devori bilan o‘ralgan. Saroyda to‘g‘ri to‘rt burchak shaklli burjlar, bu yerda esa yarim doira shaklli burjlar qurilgan. Ibodatxonaga kirish janub tomondan bo‘lgan. Ibodatxonaning ichki qurilishi ikki – ishlab chiqarish va ibodat amallari bajariladigan ilohiyat qismlaridan iborat. Ibodatxonaning ishlab chiqarish qismda yo‘lak orqali o‘zaro bog‘langan xonalar joylashgan bo‘lib, ularda diniy aqidalarni bajarish davomida zarur bo‘ladigan har xil ilohiy haykallar, sarxush qiluvchi ichimliklar, bronza va boshqa ashyolardan sig‘inish anjomlari tayyorlangan. Jarqo‘tonliklarning ibodat amallari majmuaning muqaddas qismida amalga oshirilgan. Bu yerda me’moriy qurilmalar faqat ibodat uchun, ibodatga olib kelingan «nazirlik»larni saqlash uchun qurilgan. Doimiy olov yonib turgan altarlar, ilohiy suv chiqib turadigan quduqlar, mu’bodlar – din peshvolari o‘tiradigan va ziyoratchilarni qabul qiladigan mahobatli xonalar, nazirliklarni saqlaydigan omborxonalar olov ibodatxonaning ilohiyat qismida joylashgan. Arkda joylashgan hukmdorlar saroyi shaharning kun botish tomonida, otashparastlar ibodatxonasi esa uning kunchiqar tomonida joylashgan bo‘lib, ular uzoq-uzoqlardan ko‘zga tashlanib turgan. Bu monumental ikki inshoot, bir tomondan qadimgi shaharning diniy va dunyoviy boshqaruv tizimidagi asosiy shaharsozlik madaniyatining ko‘rki bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ushbu yirik aholi punktining shahar deb atalishiga mazmun va ma’no bergan muhim ikki omildir. Shahristonda ibodatxonadan tashqari shahar aholisi istiqomat qilgan ko‘plab uy o‘rnilari, kulollar mahallasi, chilangarlik ustaxonalari kabi ko‘plab inshoot qoldiqlari o‘rganildiki, natijada jarqo‘tonliklarning yashash tarzi, hunarmandchilikda erishgan yutuqlari to‘g‘risida ko‘plab ma’lumotlar to‘plandi. Hunarmandchilik ashyolarining sifati nihoyatda baland bo‘lganligi bois, tadqiqotchilar o‘rtasida bu mahsulotlar bozor uchun tovar sifatida ishlab chiqarilgan degan fikrni uyg‘otgan. Tadqiqotning maqsad i. Surxon bronza davri jamoalarining moddiy-madaniyati tarixini o’rganishdagi muammolarni ochib berishdan iborat Tadqiqotning vazifalari. Tadqiqotdan ko‘zlangan vazifalar quyidagilardan iborat : -O'rta Osiyoda arxeo l ogiya fani rivojlanishi ilmiy tadqiqotlarga asoslangan holda yoritish - O ’ rta Osiyo tarixiy-madaniy Surxon vohasi ning bronza davri tarixshunosligini o‘rganish;