logo

AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA SAMARQAND ME’MORCHILIGI VA SHAHARSOZLIGI

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3272 KB
MAV ZU: AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAV RIDA 
SAMARQAND ME’MORCHILIGI VA SHAHARSOZLIGI  KIRISH
I  BOB.   Amir  Temur  va  Temuriylar  davrida  Samarqand 
me’morchiligining  o‘ziga xos xususiyatlari
Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida 
Amir  Temur  va  temuriylar  davri  me morchiligining  manbalarda  aks ʼ
etishi
II  BOB.   Amir  Temur  davrida  qurilish  ishlarining  kengayishi  hududlar 
misolida 
2.1.  Amir  Temurning  Shahrisabzda  amalga  oshirgan  qurilish  ishlari 
tarixi
2.2.  Amir  Temurning  ulug’  zotlarga  ehtiromi  me’morchilik  ishlari 
misolida
III BOB.  Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari tarixi
3.1.   Mirzo Ulug’bek davrida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari
3.2.  Samarqand  —  Yangi  O‘zbekistonning  turizm  darvozasi” 
konsepsiyasining  ahamiyati
  XULOSA
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati   Magistrlik  dissertatsiyasi kirish, uch bob, 6 ta paragraf, umumiy  xulosa va tavsiyalar, 
foydalanilgan adabiyotlar r оʻ yxati hamda ilovalardan tarkib  topgan.
Magistrlik  dissertatsiyasining birinchi bobi “ Ami r Temur dav ri da Samarqand 
me’morchiligi ning o‘ziga xos x ususiy at lari ”   deb nomlangan  b оʻ lib,  bu  bobda  
Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida, Amir Temur va temuriylar davri 
meʼmorchiligining manbalarda aks etishi
  tahlili masalalariga  yoritilgan.
Markaziy Osiyoni arablar istilo qilganining dastlabki yillarida bu yerga tashrif buyurgan 
tarixchilar va sayyohlar Movarounnahr shaharlarining uch qismdan, yaʼni ark yoki 
ko‘handiz, shahriston yoki madina va savdo-hunarmandchilik qismi-rabotdan tashkil 
topganligiga eʼtiborni qaratishadi. Baʼzi holatlarda shahriston ikkiga – ichki shahar va 
tashqi shaharga bo‘lingan. Arklar ilk o‘rta asrlarda shahristondan tashqarida joylashgan 
bo‘lsa (Buxoro, Panjikent), keyinchalik ko‘p holatlarda ular o‘zaro birikib, arklar hatto 
shahriston hududiga kirib ketgan. Bunga misol tariqasida o‘rta asrlardagi Buxoro va 
Samarqandni ko‘rsatib o‘tish mumkin. XIII asrga kelib, Samarqandni mo‘g‘ullar istilo etgan 
chog‘ida uning arki hozirgi Afrosiyob deb ataladigan ichki shahriston qalʼasi mudofaa 
devorlari ichida bo‘lgan. Bu ichki shahar to‘rt qator, yarim halqasimon mudofaa 
devorlaridan tashkil topgan. Har bir halqa sirtida chuqur mudofaa handaqlari bo‘lgan. 
Afrosiyobning janubida esa hozirgi Siyob bozoridan boshlab Ruhobod mavzeigacha, 
shaharning janubiy darvozasidan tashqarisidagi savdo-hunarmandchilik hududi-raboti 
mavjud bo‘lgan. Rabotning o‘zi ham ikki qismdan – ichki va tashqi rabotlardan tashkil 
topgan va ichki rabot tashqi shahar deb atalgan.    “ Samarqand  dunyoning 
yirik va go‘zal shaharlaridan biri 
hisoblanadi.  Mazkur  shahar  kir 
yuvuvchilar  arig‘i  sohilida 
joylashgan.  Bu  kanaldan 
bog‘lar  va  ekinlarni  sug‘orish 
uchun  charxpalaklar  bilan  suv 
chiqariladi.  Kechki  namozdan 
keyin  shahar  xalqi  mana  shu 
ariq  bo‘yiga  dam  olish  va  sayr 
qilish uchun chiqishadi. U yerda 
o‘tirish  uchun  o‘rindiqlar  va 
meva  hamda  boshqa 
xo‘rokvorlar  sotish  uchun 
do‘konlar  o‘rnatilgan.  Shaharda 
ko‘plab  saroylar, 
samarqandliklarning 
mahoratini  ko‘rsatuvchi  yirik 
imoratlar  borki,  ularning  katta 
qismi  shaharning  o‘zidek 
vayrona  ahvolda  yotibdi. 
Shaharda  na  devor  va  na 
darvozalar mavjud”
Ibn Bat t ut a Dissertatsiya ishining ikkinchi bobi  “ Amir Temur dav rida quril ish 
ishlarining k engay ishi hududl ar mi solida ”   deb nomlangan. 
Ushbu bobda Amir Temurning Shahrisabzda amalga oshirgan 
qurilish ishlari tarixi, Amir Temurning ulug’ zotlarga ehtiromi 
me’morchilik ishlari e’tiborga olinadi.
Amir Temur vatanining Shahrisabz deb atalishi bejiz emas: shahar 
haqiqatdan, yam-yashil, sersuv, bahavo jannatmakon yerda 
joylashgan. Ilgari uning nomi Kesh (Kash) bo’lgan. Islomiyat davrida 
ismlar markazi sifatida “Qubbatul-ilm va-l-adab”, ya’ni “ilm va adab 
gumbazi” degan sharafli maqom mashhur bo’lgan. Sohibqiron Amir 
Temurning  Kindik qoni tukilgan Vataniga kelgan Ispaniya elchilari 
(1404-yil avgust oyi) uni katta shahar sifatida ta’riflaydilar. 
Qal’a devorlari, burju darvozalari Amir Temurning amri bilan va 
shaxsan uning rahbarligida qurilgan. Devorning uzunligi taxminan 5 
klometr bo’lib, tarxi 770 x 1730 metr masofadagi to’g’ri to’rtburchak 
qal’a edi: har tarafida qo’sh minora, peshtoqli darvozaxona orqali 
ichkariga kirish mumkin bo’lgan . 
Ispaniyalik elchilar Amir Temurning bunyodkorlik faoliyati bilan 
bog’liq barcha imoratlarni diqqat bilan ko’zdan kechirishgan. O’sha 
davr imoratlari bizgacha dastlabki qiyofasini qisman yo’qotgan va 
vayron holda yetib kelgan, ba’zilari butunlay buzulib ketgan. 
Shuning uchun ham ularni o’z ko’zi bilan ko’rgan Klavixoning voqeiy 
ma’lumotlari hozirgi me’morchilik ma’lumotlari va amaliyoti uchun 
alohida qimmatga ega  Dissertatsiya ishining uchunchi bobi  “ Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari 
tarixi”    deb nomlangan. Ushbu bob orqali  Mirzo Ulug’bek davrida amalga oshirilgan bunyodkorlik 
ishlari ,  Samarqand — Yangi O‘zbekistonning turizm darvozasi” konsepsiyasining ahamiyati   tahliliga 
keltirilgan.
Agar  Amir  Temur  va  Mirzo  Ulug’beklarga  qadar  Turkiston  hududida  ro’y  bergan 
chingiziylar  istilosi  davrida  uzoq  vaqt  davom  etgan  ma’naviy  inqirozni  bobokalonlarimizning 
xalqimiz  bunyodkorlik  saltanatini  qorong’u  moziy  qaridan  yuksak  chuqqilarga  ko’tara 
olganliklariga  yana  bir  bor  ishonch  hosil  qilamiz.  Ana  shu  yuksak  bunyodkorlik  ma’naviyati 
tufayli  yaratilgan  XIV-XV  asr  me’morchilik  san’ati  durdonalari  hanuz  biz  avlodlarni  va  jahon 
xalqlarini  lol  qoldirib  kelmoqda.  Amir  Temurning  bunyodkorlik  va  ma’rifat  yo’lidagi  faol 
harakati  temuriylarga,  xususan,  uning  nevarasi  Mirzo  Ulug’bekning  ilm-fan,  madaniyat  va 
yaratuvchilikka bo’lgan qiziqishiga, buyuk olim, ulkan ma’rifatchi va shijoatli bunyodkor bo’lib 
yetishuviga qulay va mustahkam zamin tayyorladi. Avval Amir Temur, so’ngra Mirzo Ulug’bek 
davrida  Movaraunnahr  shaharsozligi  tarixida  misli  ko’rilmagan  ulkan  o’zgarishlar  ro’y  berdi  . 
Ularning  bu  sohadagi  faoliyati  o’zining  keng  ko’lamli  va  salobati  bilan  alohida  ajralib  turadi. 
Amir  Temur  davrida  ilk  bor  “qo’sh”  uslubidagi  me’moriy  majmua  bunyod  ettirilgan  bo’lsa, 
Mirzo Ulug’bek zamonida bu uslub nafaqat yuqori saviyada takrorlandi, balki takomillashtirilib, 
“maydoncha”  uslubidagi  yangi  me’moriy  majmua  muhiti  shakillantirildi.  Birinchi  holatda  bu, 
Amir  Temurning  Samarqanddagi  ulkan  jome  masjidi  va  uning  muqobiliga  qurilgan  va  hozir 
yo’q  bo’lib  ketgan  “Bibixonim”  madrasasi  bo’lsa,  ikkinchi  galda  bu,  Mirzo  Ulug’bekning 
Registon  maydonida  bunyod  etgan  madrasasi  va  uning  qarshisidagi  xonaqosi,  hamda  ular 
orasidagi  maydonning  shimol  tomonidagi  qurgan  karvonsarroyi  va  usgbu  imoratlarning 
me’moriy majmua tarzida qurilish uslubi edi.    XULOSA : 
Mazkur ishda  Amir Temur   va Temuriylar hukmronligida Samarqandda amalga 
oshirilgan shahrsozlik va me’morchilik ishlarini tarixiy manbalar va adabiyotlarga 
tayangan holda o’rganib chiqilib, bu boradagi ishlarning tarixiy ahamiyatini 
istiqboldagi ilg‘or yo‘nalishlarini aniqlash va ularni rivojlantirish bo‘yicha takliflar ishlab 
chiqish. Bizga ma’lumki, Samarqand shahridagi asosiy tarixiy qulrilish ishlari va 
shaharsozlik Amir Temur va Temuriylar hukmronligida amalga oshirilgan.  Bu esa    
Amir Temur va Temuriylarning qudratini namoyon etib turadi. Hozirgi kundagi bu 
bunyodkorlik va shahrsozlik ishlarining tarixiy ahamiyati sifatida Samarqandga ko’plab 
mahalliy va xorijiy sayyohlarni jalb etayotganligini ta’kidlash kerak.
Amir Temurning dastlabki shaharsozlik faoliyati, yaʼni 1370-1371 yillardagi qurilgan 
shahar qalʼasi ko‘rsatilmagan. Shuningdek, bu olim chizmada tiklagan o‘rta asrlar 
Samarqand devor va darvozalarining baʼzilari XVIII acrda bu yerda Shohmurod ibn 
Doniyol olib borgan qurilish faoliyatiga tegishli bo‘lib, uning Amir Temur qurdirgan 
devor va darvozalardan farqi ko‘rsatilmagan. Sohibqiron 1370-1371 yillarda dastlab XII 
asrning shahri Birun hududiga mos tushadigan yerni Ibn al-Faqih taʼriflagan mo‘g‘ullar 
buzib tashlagan qalʼa sifatida tiklaydi. Uning o‘sha paytda to‘rt darvozasi hamda 
chorsusi bo‘lgan va shahar anʼanaviy rubʼa yoki qitʼa shaklidan tashkil topgan. Amir 
Temur XIV asr oxiridan to umrining oxiri (1405 y.) gacha shaharni kengaytirib, yangi 
ko‘chalar ochtirdi. .Mazkur ishda  Amir Temur   va Temuriylar hukmronligida Samarqandda amalga 
oshirilgan shahrsozlik va me’morchilik ishlarini tarixiy manbalar va adabiyotlarga 
tayangan holda o’rganib chiqilib, bu boradagi ishlarning tarixiy ahamiyatini 
istiqboldagi ilg‘or yo‘nalishlarini aniqlash va ularni rivojlantirish bo‘yicha takliflar ishlab 
chiqish. Bizga ma’lumki, Samarqand shahridagi asosiy tarixiy qulrilish ishlari va 
shaharsozlik Amir Temur va Temuriylar hukmronligida amalga oshirilgan.  Bu esa    
Amir Temur va Temuriylarning qudratini namoyon etib turadi. Hozirgi kundagi bu 
bunyodkorlik va shahrsozlik ishlarining tarixiy ahamiyati sifatida Samarqandga ko’plab 
mahalliy va xorijiy sayyohlarni jalb etayotganligini ta’kidlash kerak. Mustaqillik yillaridagi keng qamrovli islohotlarni amalga oshirish 
jarayonida milliy tiklanish, maʼnaviy yangilanish, milliy o‘zlik va o‘ziga 
xoslikni yaxlit tarzda anglab yetgan, erkin demokratik tafakkurga ega 
bo‘lgan va mustahkam milliy g‘oya kuchi bilan birlashgan jamiyat 
aʼzolarini tarbiyalash vazifalarini hal etishda tarix fanining roli jiddiy 
ravishda ortmoqda. Amir Temur va temuriylar sulolasi tarixi 
O‘zbekiston tarixi sahifalarida alohida, o‘ziga xos o‘rin egallaydi.   
Movarounnahrni mo‘g‘ul bosqini iskanjasidan ozod etib, mustaqil va 
yagona davlat tuzgan Amir Temur ayni paytda madaniyat, 
obodonchilik homiysi va tashkilotchisi sifatida ulkan xizmatlar qildi. 
Bu davrning maʼnaviy va moddiy meroslari - dunyo madaniyatining 
yorqin sahifalaridan biriga aylandi. Ilm-fan, meʼmorchilik, tasviriy va 
amaliy sanʼat, adabiyot, sheʼriyat, musiqa sanʼati o‘zi bilan dunyo 
miqyosidagi ajoyib favqulodda holatni namoyon etdiki, bu o‘z 
navbatida shu davrning “temuriylar Uyg‘onish davri” deb shuhrat 
qozonishi bejiz emasligining shubhasiz dalilidir. Lekin, afsuski, milliy-
madaniy boyliklarning talon-taroj qilinishi turli bosqinchilik, 
istilochilik yurishlari davrida avjga chiqdi. Biroq, turli savdo-sotiq 
jarayonlari, madaniy aloqalar davrida ham ko‘plab madaniy boyliklar 
begona yurtlarda qolib ketdi.  Mustaqillik yillariga kelib, o‘zbek xalqi 
o‘zining boy tarixidan, milliy qadriyatlaridan ogoh bo‘la boshladi. 
Ajdodlari qoldirgan bebaho merosdan bahra ola boshladi. Sohibqiron  hukmronligi da Samarqandni  jahon ning eng go‘zal  va mashhur 
shahriga aylantirish uchun ko‘p qurilish ishlarini amalga oshirdi. Xususan, 
o‘zi zabt etgan mamlakatlarning eng  mohir hunarmandlarini  
Samarqandga olib kelib , ularning imoratlar barpo etishiga sharoit yaratib 
bergan.
Amir Temurning bunyodkorlik va shaharsozlik ishlarini temuriy 
shaxzodalardan biri Mirzo Ulug’bek munosib davom ettirdi. Bobur 
Samarqand tasvirida Ulug‘bek madrasalari va rasadxonasini batafsil keltirib 
o’tadi . Amir Temur va Mirzo Ulug’bek qurdirgan imoratlar va bog’lar 
nihoyatda ko’p va mashhur ekanligi haqida o’z asarlarida alohida keltirgan. 
Mirzo Ulug’bek qurdirgan inshootlarning asosiy qismi Samarqand 
shahrining ichida qurilganligini ta’kidlab o’tadi. Zahiriddin Muhammad 
Boburning o’z asarlarida keltirilgan ma’lumotlardan shuni alohida keltirib 
o’tish kerak Amir Temur va Temuriylarning naqadar ulug’ me’morchilik va 
qurilish ishlarini amalga oshirganligini bilib olishimiz mumkin.
Shu maʼnoda magistirlik ishida Amir Temur va Temuriylar davrida Amir 
Temur va Temuriylar davrida Samarqand me`morchiligi va shaharsozligi 
haqidagi ilmiy ma’lumotlar keltirilishi bilan bir qatorda Amir Temur va 
Temuriylar davrida barpo etilgan me’moriy obidalarning sayyohlik 
salohiyatini rivojlantirishdagi ahamiyati ham qimmatli ma’lumotlar asosida 
yoritib berilgan.   E	’T	I	B	O	R	L	A	R	I	N	G	I	Z	 	
U	C	H	U	N	 	T	A	S	H	A	K	K	U	R	!

MAV ZU: AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAV RIDA SAMARQAND ME’MORCHILIGI VA SHAHARSOZLIGI

KIRISH I BOB. Amir Temur va Temuriylar davrida Samarqand me’morchiligining o‘ziga xos xususiyatlari Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida Amir Temur va temuriylar davri me morchiligining manbalarda aks ʼ etishi II BOB. Amir Temur davrida qurilish ishlarining kengayishi hududlar misolida 2.1. Amir Temurning Shahrisabzda amalga oshirgan qurilish ishlari tarixi 2.2. Amir Temurning ulug’ zotlarga ehtiromi me’morchilik ishlari misolida III BOB. Temuriylar davrida binokorlik va shaharsozlik ishlari tarixi 3.1. Mirzo Ulug’bek davrida amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari 3.2. Samarqand — Yangi O‘zbekistonning turizm darvozasi” konsepsiyasining ahamiyati XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Magistrlik dissertatsiyasi kirish, uch bob, 6 ta paragraf, umumiy xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar r оʻ yxati hamda ilovalardan tarkib topgan. Magistrlik dissertatsiyasining birinchi bobi “ Ami r Temur dav ri da Samarqand me’morchiligi ning o‘ziga xos x ususiy at lari ” deb nomlangan b оʻ lib, bu bobda Samarqand tarixchilar va sayyohlar nigohida, Amir Temur va temuriylar davri meʼmorchiligining manbalarda aks etishi tahlili masalalariga yoritilgan. Markaziy Osiyoni arablar istilo qilganining dastlabki yillarida bu yerga tashrif buyurgan tarixchilar va sayyohlar Movarounnahr shaharlarining uch qismdan, yaʼni ark yoki ko‘handiz, shahriston yoki madina va savdo-hunarmandchilik qismi-rabotdan tashkil topganligiga eʼtiborni qaratishadi. Baʼzi holatlarda shahriston ikkiga – ichki shahar va tashqi shaharga bo‘lingan. Arklar ilk o‘rta asrlarda shahristondan tashqarida joylashgan bo‘lsa (Buxoro, Panjikent), keyinchalik ko‘p holatlarda ular o‘zaro birikib, arklar hatto shahriston hududiga kirib ketgan. Bunga misol tariqasida o‘rta asrlardagi Buxoro va Samarqandni ko‘rsatib o‘tish mumkin. XIII asrga kelib, Samarqandni mo‘g‘ullar istilo etgan chog‘ida uning arki hozirgi Afrosiyob deb ataladigan ichki shahriston qalʼasi mudofaa devorlari ichida bo‘lgan. Bu ichki shahar to‘rt qator, yarim halqasimon mudofaa devorlaridan tashkil topgan. Har bir halqa sirtida chuqur mudofaa handaqlari bo‘lgan. Afrosiyobning janubida esa hozirgi Siyob bozoridan boshlab Ruhobod mavzeigacha, shaharning janubiy darvozasidan tashqarisidagi savdo-hunarmandchilik hududi-raboti mavjud bo‘lgan. Rabotning o‘zi ham ikki qismdan – ichki va tashqi rabotlardan tashkil topgan va ichki rabot tashqi shahar deb atalgan.