logo

Analizning asosiy bosqichlari analiz usuli va sxemasini tanlash

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

480 KB
АНАЛИТИК  К ИМЁ
Analizning asosi y  bosqichlari analiz usuli v a sxemasini  
t anlash 
                                       Ре ж а

1.Асосий таҳлилий объектлар. 

2.Ўртача (ваколатли) намуна.

  3.Сифат анализини ўтказиш босқичлари.

4.Тахминий синашлар (модданинг ташқи 
кўриниши - ранги, агрегат ҳолати, ҳиди; аланга 
рангини бўяши; рангли бура марваридлари хосил 
қилиши; эритувчиларга: кислота- ишқорларга, 
оксидловчи ва қайтарув-чиларга муносабат;  рН-
қиймати ва б.); 

5.Текшириладиган  моддани  эритиш, моддани 
эрувчан ҳолатга ўтказиш.

6.Систематик анализ. ДАРСНИНГ МАҚСАДИ:   ТАҲЛИЛИЙ ОБЪЕКТЛАР, 
ЎРТАЧА (ВАКОЛАТЛИ) НАМУНА ОЛИШ УСУЛЛАРИ, 
ТАХМИНИЙ СИНАШЛАРНИ ЎТКАЗИШ, 
ТЕКШИРИЛАДИГАН  МОДДАНИ  ЭРИТИШ ХАМДА 
СИСТЕМАТИК АНАЛИЗНИ ЎРГАТИШ.
Д арснинг қ исқ ача м аз м уни:

А сосий таҳ л ил ий объ е к тл ар, ў ртача 
(вак ол атл и)  нам у на, сиф ат анал из ини 
ў тк аз иш босқ ичл ари, тах м иний синашл ар, 
те к ширил адиган  м оддани  эритиш, м оддани 
эру вчан ҳ ол атга ў тк аз иш ва систе м атик  
анал из ни ў тк аз иш у су л л ари. АСОСИЙ ТАҲЛИЛИЙ 
ОБЪЕКТЛАР 
Бизни ўраб тур г ан барча нарсалар   таҳлил 
объектлари бўлиб ҳисобланади. Таҳлил 
объектларини геологик, биологик, тиббий, 
табиий, сунъий ва б. объектлар ажратиш 
мумкин. 

Ҳар қандай объектни анализ қилишдан 
олдин ундан объект таркибини тўлиқ акс 
эттира оладиган  вак ол атл и нам уна  олиниш 
керак. Анализ объектлари агрегат холатига 
кўра қаттиқ, суюқ ва газ ҳолатларида бўлиши 
мумкин. Объектдан намуна олиш усули унинг 
агрегат холатига қараб турлича бўлиши 
мумкин.  АНАЛИЗ УЧУН ЎРТАЧА 
НАМУНАНИ ОЛИШ 
Анализ қилинадиган объектни агрегат холатига (қаттик, суюқ, 
газ холатдаги моддалар, гомоген ва гетероген аралашмалар 
бўлиши мумкин) қараб   ўртача намунани олишнинг бир неча 
усуллари мавжуд.   Олинадиган намуна гомоген ёки гетероген 
ҳолда бўлиши мумкин.   
Гомоген материалдан (газлар аралашмаси, ёки суюқ 
моддалар аралашмасидан) ўртача намуна олиш осон. 

Агар суюқ ҳолатдаги модда харакатда бўлса, масалан 
саноатда чиқаётган чиқинди сувлар, ундан (трубадан) 
намуна вақти-вақти билан олинади. 
Агар текшириладиган модда стационар 
холатда бўлган суюқлик бўлса, унинг ўзаро 
аралашиши ёки аралашмаслигига қараб 
турлича усул қўлланилади. Суюқлик ўзаро 
аралашувчан бўлса, уни аралаштиргандан 
сўнг зарур ҳажмдаги  миқдори олиниши 
мумкин. 

Агар суюқлик аралашмайдиган бўлса, унинг 
турли чуқурликларидан махсус пипеткалар 
ёрдамида намуна олинади ва уларнинг 
барчаси қўшилиб, шу амал такрорланади. 
Такрорлаш то зарур миқдорли модда 
олингунча давом эттирилади.

  Газ холатдаги моддадан намуна олиш учун 
унинг турли нуқталаридан бир хил 
миқдордаги намуналар олиниб 
аралаштирилади. ГАЗЛАР ВА СУЮҚЛИКЛАРДАН НАМУНА 
ОЛИШ 
Қаттиқ агрегат ҳолатдаги текшириладиган 
объект бир бутун  холатдаги  ёки турли 
ўлчамлардаги қаттиқ модда бўлиши мумкин. 
Бир бутун  холатдаги  қаттиқ моддадан 
(қотишмадан) ўртача намуна олиш учун унинг 
тасодифий  нуқталаридан  пармалаб муайян 
миқдори ажратиб олинади.  МЕТАЛЛ ЁКИ ҚОТИШМАЛАРДАН НАМУНА ОЛИШ 
Анализ қилиниши керак бўлган модда ҳар хил ўлчамдаги қаттиқ 
ҳолда бўлса уни турли нўқталаридан намуна ажратиб олинади. 
Қаттиқ холатдаги намуна махсус тегирмонларда майдаланиб 
элакдан ўтказилади ва яхшилаб аралаштирилади. 

Аралаштирилган намунадан тегишли мидордаги ўртача намуна 
олинади ва квадрат ёки доира шаклидаги махсус идишга 
солиниб, тенг қалинликда ёйилади.  
Квадрат ҳолда ёйилган намуна, диоганал бўйича 4-га 
бўлинади ва унинг қарама-қарши учбурчакдагиси (1,3) 
олинади ҳамда қолгани (2.4) ташлаб юборилади. Аввалги (1,3) 
қисмни олиб майдалаб квадрат қилиб, яна 4 га бўлиб. икки 
томони ташлаб юборилади. Шу тарздаги амал керакли 
миқдордаги тортим қолгунча давом эттирилади. Бунда ҳар гал 
олдингисидан  кичик ёки юпқа қатламга эга бўлган квадрат 
ёки доирадан фойдаланилади. ҚАТТИҚ МАТЕРИАЛДАН ВАКОЛАТЛИ НАМУНА ОЛИШ АНАЛИЗНИ БАЖАРИШ УЧУН КЕРАК 
БЎЛГАН ТОРТИМНИ ОЛИШ

Анализни бажариш учун керак бўлган 
тортимни жуда аниқ тўртинчи рақамгача 
аниқлик билан аналитик тарозида тортиб 
олиниши керак. Олинадиган тортимни 
миқдори қўлланадиган анализ усулига 
қараб турлича бўлиши мумкин. 

Текшириладиган объектдан ўртача 
намуна олингандан сўнг уни анализ 
қилишга киришилади. Анализнинг 
натижаси ўртача намуна олиш ва 
моддани анализга тайёрлашга боғлиқ. 
Одатда анализни тўлиқ  амалга  ошириш 
учун текшириладиган объектнинг 
озгинаси етарли. ЭРИТУВЧИ ТАНЛАШ ВА ОЛИНГАН НАМУНАНИ 
ЭРИТИШ

Агар текшириладиган модда қаттиқ бўлса, уни 
танланган усулнинг имконияти бўйича эритмага 
ўтказиш керак бўлади. Моддани эритмага 
ўтказиш учун аввало эритувчи танланади.  Буни 
учун уни сувда эритиб кўрилади, сўнг сирка, 
хлорид, нитрат кислоталарда эритиб кўрилади. 
Агар кислоталардан бирортасида ҳам эримаса, 
модданинг эрувчанлиги аммиак, ишқорлар, 
органик эритувчиларда синалади. Модда 
эритувчилардан бирортасида эриса, шу 
эритувчида уни тўлиқ эритиб, анализга 
тайёрланади. Моддани эритиш вақтида содир 
бўлаётган барча ўзгаришлар дафтарда қайд 
қилиб борилади. Агар модда эритувчилардан 
бирортасида ҳам эримаса, уни эрувчан ҳолатга 
ўтказилиши учун турли моддалар билан ишлов 
берилади. 
Моддани  анализга  тайёрлагандан  сўнг уни  анализ қилишга 
киришилади.  Анализ сифат ва миқдорий анализга бўлинади. 
Сифат анализи икки босқичда ўтказилади:

1.Тахминий синашлар; 

2.Систематик анализ. Тах м и ни й   си наш лар 

Анализ давомида текшириладиган 
аралашмани таркибий қисмларга ажратиш, 
рН-ни ўзгартириш ва бошқалар учун гуруҳ 
реактивлари, буфер эритмалар, кислота-
ишқорлар ҳамда айрим оксидловчи ва 
қайтарувчилар қўшилади. Бу қўшиладиган 
реактивлар аралашма таркибидаги айрим 
моддалар таркибини ўзгартириши мумкин. 
Шунинг учун систематик анализни 
бошлашдан олдин тахминий синаш 
ўтказилади.  
Тах м иний  си наш ларда 
м одданинг таш қ и к ў ри ни ш и 
(ранги, агрегат ҳ олати, ҳ иди ), 
аланга рангини бў яши , рангли 
бу ра м арваридлари  х оси л 
қ илиш и , эриту вчиларга (к ислота, 
иш қ орларга) м у носабат,  рН-
қ ий м ати  ва б. тек ш и ри лади. 
Моддани нг  таш қ и   к ў ри ни ш и   қ араб  теги ш ли   тах м и ни й  
х у лосани   қ и ли ш   м у м к и н.  Масалан  к ў к   (ҳ аворанг)  м и с  (II) 
би ри к м аларга,  тў қ   яш и л  ранг  х ром   (III)  би ри к м алари , 
пу ш ти  ранг к обальт би ри к м алари га, оч яш и л ранг ни к ель 
би ри к м алари га х ос.  
Модданинг аланга рангини 
бўяшига қараб ҳам тахминий 
хулоса қилиш мумкин. 
Натрий рангсиз алангани - 
сариқ, калий-бинафша, 
кальций-ғиштсимон-қизил  
рангларга бўяйди.  
Текшириладиган модда платина симининг 
учида натрий тетраборат билан қўшиб 
қиздирилганда объект модда таркибига хос 
рангли мунчоқлар ҳосил бўлади. 

Масалан: никель қизил-қўнғир,  кобальт кўк, 
темир яшил, марганец бинафша рангли бура 
мунчоқчаларини ҳосил  қилади. Бу 
мунчоқларнинг ранги ҳарорат ва 
текшириладиган модданинг концентрацияси 
боғлиқ равишда ўзгаради.

Суюлтирилган ва концентрланган сульфат 
кислота таъсирида карбонатлар сульфитлар, 
цианидлар, нитритлар ва бошқалардан 
тегишли газлар ажралиб чиқади.  
      Агар текшириладиган модда суюқлик бўлса унинг рН 
қиймати универсал индикатор қоғози ёки рН-метр 
ёрдамида ўлчанади  ва  унинг  рН қиймати бўйича 
тегишли хулоса қилинади. Ишқорий муҳитда   кучсиз 
асослар ва кучли кислоталардан ҳосил бўлган тузлар 
бўлмайди.  
Оксидловчилар  борлигини  аниқлаш  учун 
эритмага  калий    йодид  ва  сульфат  кислота 
эритмалари аралашмаси қўшилади. 

Агар  текшириладиган  эритмада  оксидловчи 
бўлса,  қўшилган  эритманинг  таъсиридан 
текшириладиган  эритма  йоднинг  қўнғир 
рангига киради. 

Қайтарувчиларнинг  борлигини  аниқлаш 
учун  текшириладиган  эритмага  калий 
перманганат  ва  сульфат  кислота 
эритмалари  аралашмаси  қўшилади, 
текшириладиган  эритмада  қайтарувчи 
бўлса,  калий  перманганатнинг  бинафша 
ранги йўқолади. 
Тахминий синашлардан сўнг аралашма таркибидаги 
аммоний, темир (II) ва темир (III), фосфат ионлари 
аниқланади. 

Ўтказилган барча синов ва текширишлардан сўнг 
моддани систематик анализ қилишга киришилади. 

Систематик анализда халақит берувчи таркибий қисм 
ажратилади ва шундан кейингина модда анализи давом 
эттирилади. Оли нган эри тм ани анали зга тайёрлаш  

Олинган  эритмани  анализга 
тайёрлашда  аниқланадиган 
компонент  аралашма 
таркибидаги  уни  топишга 
халал  берувчи  элементлардан 
ажратилади. АНАЛИЗНИ БАЖАРИШ
Текшириладиган  модданинг  таркиби, 
қўйилган  вазифа,  талаб  этилган  аниқлик, 
тегишли  лабораторияда  мавжуд 
имкониятлар  сингари  параметрларга 
асосланиб  анализ  усули  танланади  ва 
анализ  схемаси  тузиб  чиқилади.  Анализ 
танланган  усулда  олдиндан  тузилган 
схема бўйича амалга оширилади. Ҳар бир 
элементни  аниқлашда  анализни  3-5 
марта  қайтариш  лозим,  чунки  1-2 
анализдан  ишонарли  натижа  олиб 
бўлмайди. СИСТЕМАТИК АНАЛИЗ
Бу нда би р вақ тни  ў зи да би р неча и он би лан реак ци яга 
к и ри ш ади ган реак ти вларга гру ппа реагенти  дей и лади . 
Г ру ппа реагентлари  таъ си ри да и онлар ай ри м -ай ри м  
гру ппаларга аж рати лади . К ати он ва ани онларни  гу ру ҳ  
реак ти влари  таъси ри да ту рли  гру ппаларга аж рати ш ни  
ту рли  к ласси ф и к аци ялари  м авж у д.  Эъти бори нги з у чу н 
раҳ м ат!

АНАЛИТИК К ИМЁ Analizning asosi y bosqichlari analiz usuli v a sxemasini t anlash

 Ре ж а  1.Асосий таҳлилий объектлар.  2.Ўртача (ваколатли) намуна.  3.Сифат анализини ўтказиш босқичлари.  4.Тахминий синашлар (модданинг ташқи кўриниши - ранги, агрегат ҳолати, ҳиди; аланга рангини бўяши; рангли бура марваридлари хосил қилиши; эритувчиларга: кислота- ишқорларга, оксидловчи ва қайтарув-чиларга муносабат; рН- қиймати ва б.);  5.Текшириладиган моддани эритиш, моддани эрувчан ҳолатга ўтказиш.  6.Систематик анализ.

ДАРСНИНГ МАҚСАДИ: ТАҲЛИЛИЙ ОБЪЕКТЛАР, ЎРТАЧА (ВАКОЛАТЛИ) НАМУНА ОЛИШ УСУЛЛАРИ, ТАХМИНИЙ СИНАШЛАРНИ ЎТКАЗИШ, ТЕКШИРИЛАДИГАН МОДДАНИ ЭРИТИШ ХАМДА СИСТЕМАТИК АНАЛИЗНИ ЎРГАТИШ. Д арснинг қ исқ ача м аз м уни:  А сосий таҳ л ил ий объ е к тл ар, ў ртача (вак ол атл и) нам у на, сиф ат анал из ини ў тк аз иш босқ ичл ари, тах м иний синашл ар, те к ширил адиган м оддани эритиш, м оддани эру вчан ҳ ол атга ў тк аз иш ва систе м атик анал из ни ў тк аз иш у су л л ари.

АСОСИЙ ТАҲЛИЛИЙ ОБЪЕКТЛАР  Бизни ўраб тур г ан барча нарсалар таҳлил объектлари бўлиб ҳисобланади. Таҳлил объектларини геологик, биологик, тиббий, табиий, сунъий ва б. объектлар ажратиш мумкин.  Ҳар қандай объектни анализ қилишдан олдин ундан объект таркибини тўлиқ акс эттира оладиган вак ол атл и нам уна олиниш керак. Анализ объектлари агрегат холатига кўра қаттиқ, суюқ ва газ ҳолатларида бўлиши мумкин. Объектдан намуна олиш усули унинг агрегат холатига қараб турлича бўлиши мумкин.

АНАЛИЗ УЧУН ЎРТАЧА НАМУНАНИ ОЛИШ  Анализ қилинадиган объектни агрегат холатига (қаттик, суюқ, газ холатдаги моддалар, гомоген ва гетероген аралашмалар бўлиши мумкин) қараб ўртача намунани олишнинг бир неча усуллари мавжуд. Олинадиган намуна гомоген ёки гетероген ҳолда бўлиши мумкин.