logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. ARAB YOZUVIDAGI TURKIY YOZMA MEROS

ARAB YOZUVIDAGI TURKIY YOZMA MEROS

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

545.0830078125 KB
Ko'chirib olish
MAVZU:ARAB YOZUVIDAGI TURKIY YOZMA MEROS  . Arab tilidagi manbalar dastlab og’zaki ijod asosida vujudga kelgan va ular islomdan ilgarigi zamonlarga boradi. Arab tilidagi manbalar boshqa tillardan arab tiliga tarjima qilish asosida rivojlangan. Arab tilidagi manbalar ilk islom davri ijtimoiy fikr va adabiy ijod asosida vujudga kelgan. VII-VIII asrlardagi siyosiy o’zgarishlar (arab davlatchiligi), ijtimoiy munosabatlardagi o’zgarishlar, turli element (madaniyat)lar integratsiyasi (til, madaniyat, diniy aloqalar qorishuvi) tufayli arab tili katta hududda asosiy vositaga aylandi. Shu asosda arab tilida yozilgan asarlar soni ortib bordi. Qur’on nusxalari. Qur’on tafsirlari. Hadislar (dastlab og’zaki: 1 matn, 2 isnod). Muhammad payg’ambar, xalifalar hayotiga oid asarlar. Mazkur manbalar asosida musulmon qonunchiligi yaratiladi. O’rta asr arab yozuvining katta qismini tarixnavislik tashkil etadi, u: Qur’oniy bilimlar qorishuvi asosida rivojlangan. Kundalik bilimlar qorishuvi asosida rivojlangan. VIII asrda Abbosiylar davrida katta o’zgarishlar bo’ldi, fanning turli sohalari rivojlandi: -filologiya - lug’atlar - tarjima (alximiya, astrologiya, astronomiya, matematika, geografiya) -filosofiya (logika) - meditsina - botanika - mineralogiya - geografiya - tajvid. Tarixiy asarlar. Arab tarixnavisligi VIII asr oxiridan XI asr boshlarigacha o’z davri nuqtai nazaridan yuksak rivojlandi. Shu yillarda ko’plab tarixiy asarlar yaratildi: Muhammad payg’ambar hayoti bilan bog’liq tarixiy kechinmalar bayoni; Muhammad payg’ambardan keyin o’tgan xalifalar, uning sahobalari hayoti bilan bog’liq tarixlar; turli rivoyatlar majmualari; alohida tarixiy voqyealar, janglar tarixini ifodalovchi asarlar (Abu Mixnof, Ibn Is’hoq, Ibn Sa’d, al-Madoiniy va b.) IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab tarixiy voqelik ma’lum tizimga solingan tarixiy asarlar yaratildi (al- Balazuriy, ad-Dinavariy, al-Ya’qubiy va b.). Muhammad Jarir at-Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l-muluk” («Payg’ambarlar va podshohlar tarixi») asarini arab tarixnavisligi ilk bosqichining xulosasi bo’ldi, deyish mumkin. Mazkur an’ana, keyingi asrlarda davom etdi. Al- Mas’udiyning «Muruj azzahab», Abu Rayxon Beruniyning «Osor al-boqiya» («O’tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar») va «Hindiston» asarlari va boshqalar ana shular jumlasidandir. Arab tilida fanlar tasnifiga (klassifikatsiya) oid asarlar ham yozilgan: Ibn Farigun «Javomi al -ulum» Ibn an-Nadim «Kitob al-fihrist», Abu Abdulloh al-Xorazmiy «Mafotih al-ulum» («Ilmlar kaliti»). Ma’lum bo’ladiki, dastlabki uch yuz yil davomida arab tilidagi manbalar o’z rivojlanish bosqichida mavzularga bo’linish nuqtai nazaridan takomillashadi. Kitoblar yozish an’anasi shakllanadi va rivojlanadi. Bu an’ana Arabiston shaharlari (Madina, Basra, Kufa, Damashq) doirasidan tashqariga chiqib, butun xalifalik hududiga yoyildi (Nishopur, Marv, Buxoro, Samarqand, Hirot, G’azna, Sheroz, Hamadon, Isfaxon va h.k.) Shuningdek Mavsil, Vosit, Hims, Halab, Quddus, Qohira, Qayruvon, Fos, Kordova, Sevilya, Toledo kabi shaharlar ham xalifalik doirasidagi yirik madaniy markazlarga aylandi. Katta hududda yagona davlat tashkil topishi, ilm - fanga e’tibor ortishi, arab tili keng hududda umumiy ilmiy muomala tiliga aylanishi, Sharq va G’arb ilm-fani qorishuvi arab tilida ko’plab asarlar yaratilishiga asosiy omil bo’ldi va bu an’ana keyinchalik, Arab xalifaligidan chiqib, mustaqil davlatlar tashkil topganda ham davom etdi. X asr oxiriga kelib arab adabiy tili shevalardan uzilib, mustaqil adabiy ilmiy til bo’lib qoldi va ana shu (o’ziga xos o’lik tilda) tilda ilmiy asarlar yaratish an’anasi olimlar doirasida saqlanib turdi. Ayniqsa Qur’oniy bilimlar (qiroat, tajvid, tafsir; hadislar, hadislarga sharhlar; fiqhga oid ko’plab asarlar) musulmon mamlakatlarda rivojlanishda davom etdi. Madrasalarda fiqhga oid darslar asosiy o’rinda turardi Shuningdek islom nazariyasi, kalom ilmi, tasavvuf, mantiqqa oid asarlarning katta qismi arab tilida yozilgan. Arab tilida asarlar yozish tarix sohasida ham davom etgan. Ilk o’rta asrlar tarixiga oid arab tilidagi manbalarni shartli ravishda ikki guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruhga sayyohlar va jug’rofiyun olimlarning asarlari; ikkinchi guruhga esa tarixiy asarlar kiradi. IX asr arab jug’rofiyun olimi al-Ya’qubiy o’zining “Kitob al-buldon” (“Mamlakatlar haqida kitob”) asarida Eron, Movarounnahr, Xuroson va Seyistonda hukmronlik qilgan podshohlar haqida ma’lumotlar beradi. Ilk o’rt a asrlarda y urt imizga t ashrif buy urgan say y ohlarning asarlari ay niqsa muhim ahamiy at ga egadir. Masalan, Ibn Fadlan (X asr) “ Risola» nomli asarida o’z say ohat lari dav omida y aqindan t anishgan mamlak at lar v a ularning xalqlari haqida qiziqarli ma’lumot lar y ozib qoldirgan. Shu jumladan, O’rt a Osiy o xalqlari, xazarlar haqida e’t iborga loy iq axborot lar bergan. Ibn al-Faqih (X asr) “ Kit ob axbor al-buldon” (“ Mamlak at lar haqida axborot k it obi” ) nomli asarida Balx, Samarqand singari shaharlar haqida ma’lumot lar beradi. I bn X urdodbehning (IX -X asrlar) “ Kit ob masolik ul- mamolik ” (“ Mamlak at larga elt uv chi y o’llar ” ) asarida so’g’d shaharlari Samarqand, Kushoniy a (Samarqand at rofi da joy lashgan shahar), Usrushona, Shahrist on, qadimgi Shosh, I sfi job (Say ram) haqida, ularga olib boradigan y o’llar t o’g’risida, Mov arounnahr shaharlaridagi pul muomalasi, bu y erda ist iqomat qilgan t urk iy qabilalar xususida qimmat li malumot lar k elt irilgan. Eron jug’rofi y un olimi v a say y ohi al-I st axriy (IX -X asrlar) “ Kit ob masolik ul-mamolik ” nomli asarida musulmon mamlak at lari, shu jumladan, O’rt a Osiy oning 23 chegaralari, iqlimi, ma’muriy bo’linishi, shaharlari, aholisi v a uning mashg’ulot lari, mashhur k ishilari, sav do- sot iqning ahv oli v a boshqa masalalarni bay on et adi. I bn X av qal esa (X asr) Mov arounnahrni har t omonlama t av sifl ab, o’zining “ Kit ob surat al-arz” (“ y erning surat i haqidagi k it ob” ) asarida bu o’lk aning xarit asini ilov a qiladi. X arit ada J ay xun dary osi, Buxoro, Samarqand, Shosh, Isfi job singari shaharlar, Usrushona v a X orazm v iloy at lari t asv iri t ushirilgan. Yuqorida nomi tilga olingan al-Ya’qubiy nafaqat jug’rofiya, balki tarix ilmi sohasida ham qalam tebratgan olim hisoblanadi. Uning “Tarix” asari Sharq mamlakatlari, shu jumladan O’rta Osiyoning VII-IX asarlardagi tarixi bo’yicha muhim manbalardan biridir. Yirik arab tarixchisi Madoiniy (VII-IX asarlar) ning “Kitob al-mag’oziy” (“Urushlar haqida kitob”) hamda Xuroson hokimlari Asad ibn Abdulloh va Nasr ibn Sayyorga bag’ishlangan asarlari arablar istilosi va VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarix bo’yicha muhim manbalardan hisoblanadi. Madoiniyning mazkur asarlari bizgacha yetib kelmagan, lekin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy kitoblarida saqlanib qolgan. IX asrda y ashab o’t gan eronlik y irik t arixchi v a jug’rofi y un olim Balazuriy ning “ Kit ob fut uh al- buldon” (“ Mamlak at larni bosib olinishi haqida k it ob” ) asari arab ist ilolari t arixi bo’y icha eng y ax shi manbalardan hisoblanadi. Balazuriy “ Kit ob ansob al- sharif ” (“ Sharafl i k ishilar nasablari haqidagi k it ob” ) nomli asarning ham muallifi dir. Y irik qomusiy olim Tabariy asli eronlik bo’lib, ilohiy ot , hadis, t av sir v a t arix sohasida o’ndan ort iq asar y ozgan. Biz uchun uning “ Tarix ar-rusul v a-l-muluk ” (“ Pay g’ambarlar v a podshohlar t arixi” ) asari muhimdir. Bu asar umumiy t arix shak lida y ozilgan bo’lib, muk ammalligi v a fak t ik mat eriallarga boy ligi bilan ajralib t uradi. Asarda “olamning y arat ilishi”dan t o 912- y ilga qadar Sharq mamlak at lari, shu jumladan, O’rt a Osiy oda bo’lib o’t gan ijt imoiy -siy osiy v oqy ealar haqida hik oy a qilinadi. A rab manbalari y urt imizning ilk o’rt a asrlar t arixini o’zida nisbat an t o’liqroq ak s et t irgan muhim manbalar hisoblanadi. Ulardan t anqidiy foy dalanish bu dav r t arixini o’rganish uchun muhimdir. Riv ojlangan o’rt a asrlarda O’rt a Osiy oda sodir bo’lgan ijt imoiy - siy osiy v oqy ealar arab v a fors-t ojik t ilida bit ilgan juda k o’p t arixiy manbalarda o’z ak sini t opgan. X -X V asrlarda O’rt a Osiy oga bir necha ajnabiy, asosan arab say y ohlari t ashrif buy urib, bu y erda k o’rgank echirganlarini o’z asarlarida y ozib qoldirganlar. Bu say y ohlar qat origa A bu Dulaf, alMuqaddasiy, al-I drisiy, Yoqut X amav iy v a I bn Bat t ut a singari arab olimlarini k irit ish mumk in. Abu Dulaf (X asr) asarlarida o’lk amizning t arixiy jug’rofi y asini o’rganish uchun muhim bo’lgan ma’lumot lar mav jud. Abu Dulaf qat or Sharq mamlak at lari, shu jumladan Mov arounnahrga safar qilib, ma’lum muddat dav omida bu y erdagi huk mdorlar saroy ida xizmat qilgan. Safarlari chog’ida y ig’gan ma’lumot lari asosida u “ Risolat ul- av v al” (“ Birinchi risola” ) v a “ Risolat ul-uxro” (“ I k k inchi risola” ) nomli asarlar y arat adi. Abu Dulafning har ik k ala asari qo’ly ozmasi 1923- y ilda Mashhad k ut ubxonalarining biridan t opilgan. Mazk ur qo’ly ozmani at rofl icha t ahlil et gan I. Yu. Krachk ov sk iy Abu Dulaf asarlarida k elt irilgan fak t v a dalillar ob’ek t iv ek anligini t a’k idlay di. X asrda yashab o’tgan yana bir arab geograf olimi al- Muqaddasiy 947- yilda Quddus shahrida tug’ilib, 1000- yilda vafot etgan. Al-Muqaddasiy sayohatlari vaqtida va boshqa manbalardan olingan materiallar asosida “Ahsan at-taqosim fi ma’rifat al-aqolim” (“Iqlimlarni o’rganish uchun eng yaxshi qo’llanma”) nomli asar yozgan. Mazkur asarning ikkinchi qismida Ajam mamlakatlari, shu jumladan Xuroson, Movarounnahr va Seyistonning jug’rofiy holati, mashhur shaharlari, osori-atiqalari, aholisi va uning mashg’ulotlari, diniy e’tiqodi hamda urfodatlari, viloyatlarning ma’muriy tuzilishi va mashhur kishilari to’g’risida ma’lumot beriladi. O’lkamizning XII asrdagi tarixiy geografiyasiga doir ma’lumotlar al-Idrisiyning “Nuzxat al-mushtoq” (asarning to’liq nomi “Nuzhat al-mushtoq fi xtiran ul-ofoq”, ya’ni “Jahon bo’ylab kezib holdan toygan kishining ovunchog’i”, ayrim hollarda mazkur asar Sitsiliya qiroli Rojerga bag’ishlangani sababli “Kitob al-Rujoriy” deb ham ataladi) va Yoqut Xamaviyning “Muhjam ulbuldon” (“Mamlakatlar ro’yxati”) nomli asarlarida ham uchraydi. Arab tilidagi tarixiy-jug’rofiy asarlarning eng so’nggisi XIV asrda ibn Battuta tomonidan yozilgan “Tuxfat an-nuzzar fat g’aroyib al-ajar va ajoyib al-afsor” nomli kitobdir. Muallif mo’g’ullar hukmronligi davrida yurtimizga safar qilib, bu yerdagi ijtimoiy-siyosiy ahvol haqidagi o’z kuzatuvlarini bayon qilgan. Ibn Battuta mo’g’ullar hujumidan bir asr keyin ham vayron bo’lib yotgan shahar va qishloqlar haqida ma’lumot beradi. Bu davr tarixini o’rganishda arab tilida bitilgan tarixiy asarlarning ahamiyati g’oyat muhimdir. Ayniqsa Utbiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn al-Asir, Shihobuddin Muhammad Nasaviylarning qalamiga mansub asarlar dikqatga sazovordir. Abu Nasr Muhammad ibn Abduljabbor Utbiy asli Ray shahridan bo’lib, badavlat va zodagon oilaga mansub edi. Utbiy o’z hayoti davomida Somoniylar, Ziyoriylar va G’aznaviylar saroyida xizmat qilgan. Bizgacha Utbiyning “Tarixi Yaminiy” asari yetib kelgan. Bu asarda muallif Sabuqtegin va Sulton Ma’sudlar zamonida G’aznaviylar davlatida ro’y bergan siyosiy voqyealarni bayon etadi. Asarda xukmron doiralar manfaatlarini himoya qiladi, ayrim hollarda muallif mehnatkash xalq ommasining og’ir ahvoliga ham nazar tashlaydi. Asarning arabcha matni va forsiy tarjimalari bir necha marotaba nashr qilingan Buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy tarix faniga oid bir necha asarlar yozib qoldirgan. Bulardan biri “Osor ul-boqiya al-xurun al-xoliya» (“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”) bo’lib, bu asarni u 1000- yilda Jurjonda shu shahar hukmdori Qobus ibn Vushmagir Ziyoriy saroyida xizmatda bo’lgan chog’ida yozadi. “Osor ul-boqiya” asari shu bilan ham qimmatliki, unda oldingi davrlarda yaratilgan va keyinchalik yo’qolib ketgan ko’pgina manbalardan foydalanilgan. Beruniy o’z asarida folklor va etnografiyaga doir qiziqarli ma’lumotlar keltiradi. Biz uchun kitobda keltirilgan Iskandar Zulqarnayn, Moniy, Zardusht, Muqanna kabi tarixiy shaxslar hayotiga doir ma’lumotlar qimmatlidir. Beruniyning bizgacha yetib kelmagan “Tarixi Xorazm” nomli asarida Xorazmning G’aznaviylar davlati tarkibidagi tarixi (1017-1043- yy.) bayon etiladi. Bu asarning ayrim parchalari Bayhaqiy va Xamaviy asarlarida saqlanib qolgan. Yirik arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1234- yy.) bir necha tarixiy asarlar yozib qoldirgan. Biz uchun uning “Al komil fi-t-tarix” (“Mukammal tarix”) nomli 12 jildlik asari muhimdir. Asarning 1-6- jildlari kompilyasiya bo’lib, muallif Tabariy, ibn Miskavayx, as- Sulamiy va boshqalarning asarlaridan keng foydalangan. Asarning 7-12-jildlari mustaqil ahamiyatga ega bo’lib, 924-1231- yillar orasida Sharq mamlakatlari, jumladan O’rta Osiyoda bo’lib o’tgan voqyealarni o’z ichiga oladi. Bu qism asosan qo’lyozma manbalar, shuningdek, tarixni yaxshi bilgan kishilar bergan axborotlar hamda muallifning shaxsiy kuzatishlari bilan to’plangan faktik materiallar asosida yozilgan. Asarning mo’g’ullar istilosiga bag’ishlangan 12- jildi alohida qimmatga egadir. Ibn al-Asirning “Al komil fi-t-tarix” asari Xivada Muhammad Rahimxon II hukmronligi davrida o’zbek tiliga tarjima qilingan. XIII asrning ko’zga ko’ringan tarixchilaridan biri Shihobuddin Muhammad Nasaviy shaxsan mo’g’ullarga qarshi janglarda ishtirok etgan edi. 1224- 1231 yillarda Nasaviy sulton Jaloliddin Manguberdining xizmatida bo’ldi va 1241- yilda o’zining “Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi” nomli asarini yozib qoldirdi. Asar muqaddima va 108 bobdan iborat. Asarning I-IV boblarida Mo’g’ullar davlatining tarixi bayon etiladi. 5-22- boblari xorazmshoh Alouddin Muhammadning hayoti va faoliyatiga bag’ishlangan. XXIII bobdan boshlab kitobning to oxirigacha mo’g’ul istilosi va xorazmshoh Alouddin Muhammadning o’z yurtini sharmandalarcha tashlab qochishi, sulton Jaloliddinning hayoti va uning mo’g’ul istilochilari bilan olib borgan kurashi, uning Ozarbayjon hamda Iroqdagi faoliyati va nihoyat, 1224-1231 yillar voqealarini o’z ichiga olgan boblari original ahamiyatga ega. Chunki bayon qilingan voqyealarning ko’pchiligida muallif shaxsan ishtirok etgan. Nasaviyning mazkur asari o’zbek tiliga o’girilib, 2000- yilda alohida kitob sifatida nashr qilindi. X I asrning y irik t ilshunos olimlaridan biri Mahmud Koshg’ariy dir. Uning “ Dev onu lug’at at -t urk ” asari 1073-1077 y illarda muallifning t urk qabilalari v a urug’lari orasida y urib t o’plagan mat eriallari asosida y ozilgan. “ Dev onu lug’at at -t urk ” t urk igo’y qabilalarning t ili, shev asi, shuningdek ularning et nik t ark ibini o’rganishda muhim manba hisoblanadi. “ Lug’at ” ning t arix fani uchun ahamiy at i shundak i, unda t urk iy qabilalar - bijanak , qipchoq, o’g’uz, boshqird, y abg’u, t at ar, qirg’iz, chig’il, y ag’mo, uy g’ur v a boshqalarning t urar-joy lari hamda ijt imoiy siy osiy hay ot da t ut gan o’rni at rofl icha k o’rsat ib berilgan. Asarda t urk larning madaniy -maishiy, iqt isodiy hay ot iga doir juda k o’p ma’lumot lar k elt iriladi. J umladan, ay ollar v a erk ak larning k iy inishi, ay ollarning qanday bezanishi, xalqning urf-odat lari, bolalarning o’y inlari t o’g’risida ma’lumot lar olish mumk in. Asarda t urk larning k asbi-k ori, t aomlari, har xil ichimlik lar t ay y orlash t exnologiy asi, t abobat chilik k a doir mat eriallar ham bor. X ullas, “ Dev onu lug’at at t urk ” boy et nografi j ma’lumot lari bilan t arixchilarning e’t iborini o’ziga jalb qilad X I -X I I asr y irik qomusiy olimlaridan y ana biri N ajmiddin Umar ibn Muhammad anN asafi y dir. U fi qh, hadis, t afsir, adabiy ot , t il, t arix v a boshqa sohalarga oid 100 ga y aqin asar y ozgan. A n-N asafi y ning muhim asarlaridan biri “ Kit ob al- qand fi zik ri ulamoy i Samarqand” (“ Samarqand ulamolari haqida qand k it ob” ) hisoblanadi. Yaqin k unlargacha asarning asl arabcha mat ni bizgacha y et ib k elmagan, deb hisoblanar edi. Asarning qisqart irilgan forscha t arjimasi v a t ahriri (“ Qandiy ai xurd” ) ma’lum edi. Bir necha y il oldin an- N asafi y k it obining asl nusx asi t opilganligi v a Saudiy a Arabist onida shu y erlik v at andoshimiz N azar Muhammad al- Fary obiy t omonidan nashr et ilganligi ma’lum bo’ldi. “ Kit ob al-qand”da o’rt a asrlarda Samarqandda y ashagan mingdan ort iq diniy v a duny ov iy olimlar haqida ma’lumot lar beriladi. X asrdan boshlab fors-tojik tilida ham ilmiy-tarixiy asarlar yozila boshlandi. XV asrga kelib Movarounnahr tarixiga bag’ishlangan asarlar asosan davlat tili vazifasini bajargan forstojik tilida yoziladigan bo’ldi. Oldingi davrlarda arab tilida yozilgan qator tarixiy asarlar ham fors tiliga tarjima qilinar edi. Arabchadan fors tiliga o’girilgan dastlabki tarixiy asar Narshaxiyning “Buxoro tarixi” nomli kitobi edi. Bu asar 944- yilda yozilib, 1128- yilda Abu Nasr Ahmad al-Quboviy tomonidan fors tiliga tarjima qilingan. U “arab tilidagi nusxada so’zlangan keraksiz va o’qiganda kishi tabiatida malollik orttiradigan narsalarni” qisqartirib yuborgan. Yarim asr o’tgandan keyin asar yana qaytadan tahrirga uchragan. 1178-1179 yillarda Muhammad ibn Zufar ibn Umar fors tilidagi tarjimani ikkinchi marotaba qisqartirib bayon etgan. Asarni bizning zamonamizgacha yetib kelgan barcha nusxalarida 1178-1220 yillar voqealari ham bayon qilinadi. Shunga qaraganda Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi uchinchi marta noma’lum muharrir tomonidan taxrir qilinganligi va to’ldirilganligini bilib olish mumkin. Asarning asl nusxasi va al-Quboviy tarjimasi hamda Muhammad ibn Zufar taxrirlari bizgacha yetib kelmagan. Yuqorida nomi tilga olingan al-Ya’qubiy nafaqat jug’rofiya, balki tarix ilmi sohasida ham qalam tebratgan olim hisoblanadi. Uning “Tarix” asari Sharq mamlakatlari, shu jumladan O’rta Osiyoning VII-IX asarlardagi tarixi bo’yicha muhim manbalardan biridir. Yirik arab tarixchisi Madoiniy (VII-IX asarlar) ning “Kitob al-mag’oziy” (“Urushlar haqida kitob”) hamda Xuroson hokimlari Asad ibn Abdulloh va Nasr ibn Sayyorga bag’ishlangan asarlari arablar istilosi va VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarix bo’yicha muhim manbalardan hisoblanadi. Madoiniyning mazkur asarlari bizgacha yetib kelmagan, lekin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy kitoblarida saqlanib qolgan. IX asrda yashab o’tgan eronlik yirik tarixchi va jug’rofiyun olim Balazuriyning “Kitob futuh al-buldon” (“Mamlakatlarni bosib olinishi haqida kitob”) asari arab istilolari tarixi bo’yicha eng yaxshi manbalardan hisoblanadi. Balazuriy “Kitob ansob al-sharif” (“Sharafli kishilar nasablari haqidagi kitob”) nomli asarning ham muallifidir. Yirik qomusiy olim Tabariy asli eronlik bo’lib, ilohiyot, hadis, tavsir va tarix sohasida o’ndan ortiq asar yozgan. Biz uchun uning “Tarix ar-rusul va-l-muluk” (“Payg’ambarlar va podshohlar tarixi”) asari muhimdir. Bu asar umumiy tarix shaklida yozilgan bo’lib, mukammalligi va faktik materiallarga boyligi bilan ajralib turadi. Asarda “olamning yaratilishi”dan to 912- yilga qadar Sharq mamlakatlari, shu jumladan, O’rta Osiyoda bo’lib o’tgan ijtimoiy-siyosiy voqyealar haqida hikoya qilinadi. Arab manbalari yurtimizning ilk o’rta asrlar tarixini o’zida nisbatan to’liqroq aks ettirgan muhim manbalar hisoblanadi. Ulardan tanqidiy foydalanish bu davr tarixini o’rganish uchun muhimdir. Rivojlangan o’rta asrlarda O’rta Osiyoda sodir bo’lgan ijtimoiy- siyosiy voqyealar arab va fors-tojik tilida bitilgan juda ko’p tarixiy manbalarda o’z aksini topgan. X-XV asrlarda O’rta Osiyoga bir necha ajnabiy, asosan arab sayyohlari tashrif buyurib, bu yerda ko’rgan- kechirganlarini o’z asarlarida yozib qoldirganlar. Bu sayyohlar qatoriga Abu Dulaf, alMuqaddasiy, al-Idrisiy, Yoqut Xamaviy va Ibn Battuta singari arab olimlarini kiritish mumkin. Abu Dulaf (X asr) asarlarida o’lk amizning t arixiy jug’rofi y asini o’rganish uchun muhim bo’lgan ma’lumot lar mav jud. A bu Dulaf qat or Sharq mamlak at lari, shu jumladan Mov arounnahrga safar qilib, ma’lum muddat dav omida bu y erdagi huk mdorlar saroy ida xizmat qilgan. Safarlari chog’ida y ig’gan ma’lumot lari asosida u “ Risolat ul-av v al” (“ Birinchi risola” ) v a “ Risolat ul-uxro” (“ Ik k inchi risola” ) nomli asarlar y arat adi. Abu Dulafning har ik k ala asari qo’ly ozmasi 1923- y ilda Mashhad k ut ubxonalarining biridan t opilgan. Mazk ur qo’ly ozmani at rofl icha t ahlil et gan I. Yu. Krachk ov sk iy Abu Dulaf asarlarida k elt irilgan fak t v a dalillar ob’ek t iv ek anligini t a’k idlay di. X asrda y ashab o’t gan y ana bir arab geograf olimi al-Muqaddasiy 947 y ilda Quddus shahrida t ug’ilib, 1000- y ilda v afot et gan. A l-Muqaddasiy say ohat lari v aqt ida v a boshqa manbalardan olingan mat eriallar asosida “A hsan at -t aqosim fi ma’rifat al-aqolim” (“ I qlimlarni o’rganish uchun eng y axshi qo’llanma” ) nomli asar y ozgan. Mazk ur asarning ik k inchi qismida A jam mamlak at lari, shu jumladan X uroson, Mov arounnahr v a Sey ist onning jug’rofi y holat i, mashhur shaharlari, osori- at iqalari, aholisi v a uning mashg’ulot lari, diniy e’t iqodi hamda urfodat lari, v iloy at larning ma’muriy t uzilishi v a mashhur k ishilari t o’g’risida ma’lumot beriladi Etboringiz uchun rahmat!!!

MAVZU:ARAB YOZUVIDAGI TURKIY YOZMA MEROS

 . Arab tilidagi manbalar dastlab og’zaki ijod asosida vujudga kelgan va ular islomdan ilgarigi zamonlarga boradi. Arab tilidagi manbalar boshqa tillardan arab tiliga tarjima qilish asosida rivojlangan. Arab tilidagi manbalar ilk islom davri ijtimoiy fikr va adabiy ijod asosida vujudga kelgan. VII-VIII asrlardagi siyosiy o’zgarishlar (arab davlatchiligi), ijtimoiy munosabatlardagi o’zgarishlar, turli element (madaniyat)lar integratsiyasi (til, madaniyat, diniy aloqalar qorishuvi) tufayli arab tili katta hududda asosiy vositaga aylandi. Shu asosda arab tilida yozilgan asarlar soni ortib bordi. Qur’on nusxalari. Qur’on tafsirlari. Hadislar (dastlab og’zaki: 1 matn, 2 isnod). Muhammad payg’ambar, xalifalar hayotiga oid asarlar. Mazkur manbalar asosida musulmon qonunchiligi yaratiladi. O’rta asr arab yozuvining katta qismini tarixnavislik tashkil etadi, u: Qur’oniy bilimlar qorishuvi asosida rivojlangan. Kundalik bilimlar qorishuvi asosida rivojlangan. VIII asrda Abbosiylar davrida katta o’zgarishlar bo’ldi, fanning turli sohalari rivojlandi: -filologiya - lug’atlar - tarjima (alximiya, astrologiya, astronomiya, matematika, geografiya) -filosofiya (logika) - meditsina - botanika - mineralogiya - geografiya - tajvid.

Tarixiy asarlar. Arab tarixnavisligi VIII asr oxiridan XI asr boshlarigacha o’z davri nuqtai nazaridan yuksak rivojlandi. Shu yillarda ko’plab tarixiy asarlar yaratildi: Muhammad payg’ambar hayoti bilan bog’liq tarixiy kechinmalar bayoni; Muhammad payg’ambardan keyin o’tgan xalifalar, uning sahobalari hayoti bilan bog’liq tarixlar; turli rivoyatlar majmualari; alohida tarixiy voqyealar, janglar tarixini ifodalovchi asarlar (Abu Mixnof, Ibn Is’hoq, Ibn Sa’d, al-Madoiniy va b.) IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab tarixiy voqelik ma’lum tizimga solingan tarixiy asarlar yaratildi (al- Balazuriy, ad-Dinavariy, al-Ya’qubiy va b.). Muhammad Jarir at-Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l-muluk” («Payg’ambarlar va podshohlar tarixi») asarini arab tarixnavisligi ilk bosqichining xulosasi bo’ldi, deyish mumkin.

Mazkur an’ana, keyingi asrlarda davom etdi. Al- Mas’udiyning «Muruj azzahab», Abu Rayxon Beruniyning «Osor al-boqiya» («O’tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar») va «Hindiston» asarlari va boshqalar ana shular jumlasidandir. Arab tilida fanlar tasnifiga (klassifikatsiya) oid asarlar ham yozilgan: Ibn Farigun «Javomi al -ulum» Ibn an-Nadim «Kitob al-fihrist», Abu Abdulloh al-Xorazmiy «Mafotih al-ulum» («Ilmlar kaliti»). Ma’lum bo’ladiki, dastlabki uch yuz yil davomida arab tilidagi manbalar o’z rivojlanish bosqichida mavzularga bo’linish nuqtai nazaridan takomillashadi. Kitoblar yozish an’anasi shakllanadi va rivojlanadi. Bu an’ana Arabiston shaharlari (Madina, Basra, Kufa, Damashq) doirasidan tashqariga chiqib, butun xalifalik hududiga yoyildi (Nishopur, Marv, Buxoro, Samarqand, Hirot, G’azna, Sheroz, Hamadon, Isfaxon va h.k.)

Shuningdek Mavsil, Vosit, Hims, Halab, Quddus, Qohira, Qayruvon, Fos, Kordova, Sevilya, Toledo kabi shaharlar ham xalifalik doirasidagi yirik madaniy markazlarga aylandi. Katta hududda yagona davlat tashkil topishi, ilm - fanga e’tibor ortishi, arab tili keng hududda umumiy ilmiy muomala tiliga aylanishi, Sharq va G’arb ilm-fani qorishuvi arab tilida ko’plab asarlar yaratilishiga asosiy omil bo’ldi va bu an’ana keyinchalik, Arab xalifaligidan chiqib, mustaqil davlatlar tashkil topganda ham davom etdi. X asr oxiriga kelib arab adabiy tili shevalardan uzilib, mustaqil adabiy ilmiy til bo’lib qoldi va ana shu (o’ziga xos o’lik tilda) tilda ilmiy asarlar yaratish an’anasi olimlar doirasida saqlanib turdi. Ayniqsa Qur’oniy bilimlar (qiroat, tajvid, tafsir; hadislar, hadislarga sharhlar; fiqhga oid ko’plab asarlar) musulmon mamlakatlarda rivojlanishda davom etdi. Madrasalarda fiqhga oid darslar asosiy o’rinda turardi

O'xshashlar

ARAB YOZUVIDAGI QADIMGI TURKIY YOZMA MEROS
MADANIY MEROS OBYEKTLARINING TARKIBI
Qadimdi turkiy tilning hozirgi turkiy tilga munosabati
Yozma manbalarning asosiy xillari
Arab xalifaligi tangalari