Areal lingvistika
![Areal lingvistika
Re ja:
1. Areal lingvisika to‘g‘risida umumiy
ma’lumot.
2. Areal lingvistika metodlari.
3. O‘zbekistonda lingvistik
geografiyaning rivojlantirilishi.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_1.png)
![Areal lingvistika (lingvistik geograflya) tushunchasi va
uning mohiyati. Bu terminlarning birinchisi lotincha area —
maydon, kenglik, hudud hamda lingvistika - tilshunoslik,
ikkinchisi esa lingvistika va geografiya tarkibiy qismlaridan
iborat. Areal lingvistika (lingvistik geografiya) sheva
xususiyatlarinining turli hududlarda tarqalishini maxsus belgilar
va raqamlar vositasida karta(xarita)da, aks ettirish bilan
shug‘ullanadigan dialektologiyaning bir bo‘lmidir, boshqacha
aytganda, shevalarga yoki qarindosh tillarga xos bo‘lgan
xususiyatlarning tarqalish chegaralarini xaritada ifodalashdir.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_2.png)
![Lingvistik geografiya shevalarni o‘rganishning bir
metodi hamdir. Fanda lingvistik geografiya va dialektologiya
munosabatlariga ham e’tibor qaratiladi. Bu ikki hodisaning
obyekti bir bo’lsa-da, ularning farqlari ham bor. Dialektologiya
shevalarni monografiya, maqola va lug‘atlar yaratish orqali
o‘rgansa va xulosalar chiqarsa, lingvistik geografiya ularni
tizimga tushirib, kartalashtirish bilan shug‘ullanadi. Shuning
uchun ham lingvistik geografiyani dialektologiyaning tadqiqot
texnikasi deb ham yuritishadi. Lingvistik geografiyada quyidagi
tushunchalarga asoslaniladi:](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_3.png)
![Izoglossa. Bu so‘z lotincha bo‘lib, izo - teng, glossa - til
degan ma’nolarni bildiradi va bir dialekt, lahja doirasidagi yoki bir
til, qarindosh tillardagi fonetik, leksik va grammatik xususiyatlar
mosligi darajasiga ko‘ra tarqalishini ko‘rsatadigan shartli belgidir.
Izoglossalar vazifasini fonemalar, ularning variatsiyalari,
morfemalar, ularning variantlari, grammatik shakllar, leksemalar
bajarishi mumkin. Shu tufayli uning izofonema, izomorfema,
izoleksema tiplari belgilanadi.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_4.png)
![Izoglossalar qarindosh yoki qarindosh bo‘lmagan
tillarga munosabati jihatidan ikki guruhga ajratiladi:
1 . O‘zaro aloqadagi
izoglossalar. Bunday
izoglosalar genetik
umumiylikka ega
bo‘lgan tillarga
aloqador bo‘ladi. 2. Konvergent izoglossalar.
Bunday izoglossalar turli
sistemadagi tillaming
uzoq muddatli hududiy
aloqalari (kontakti)
natijasi samarasi sifatida
yuzaga keladi va har ikki
til uchun umumiy bo‘ladi.
Bunda qarindosh
bo‘lmagan tillar o‘z
mustaqilligini saqlaydi.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_5.png)
![Areal. Izoglossalarning tarqalish hududini bildiradi.
Yuqoridagi izoglossa turlarining bir necha hududlarda tarqalishini
ko‘rsatadi. Masalan, birlamchi cho‘ziq unlilar Qozog‘iston,
O‘zbekiston, Turkmaniston va boshqa hududlarda tarqalishi
maxsus belgilarda kartada aks ettiriladi. Areal termini biologiya,
geografiya, kimyo, antropologiya fanlarida ham qo‘llaniladi.
Biologiyada hayvonlar va o‘simliklarning, geografiyada tabiat
hodisalarining, kimyoda tabiiy boyliklarning, antropologiyada
xalqlar va irqlarning tarqalish hududlari kartalashtiriladi.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_6.png)
![Til landshafti. Muayyan hududda til va bir necha
shevalardagi izoglossalar va ularning joylashishi xususiyatidir.
Ular turli ranglar vositasida ko'rsatiladi.
Innovatsiya. U izoglossalarning tarqalish markazini
bildiradi. Masalan, labial singarmonizm qadimgi turkiy tilga xos
bo‘lsa ham, qirg‘iz tilida mustahkamlanib qoldi va bu til orqali
boshqa til va shevalarga tarqaldi. Demak, labial
singarmonizmning innovatsion markazi vazifasini keyingi
davrlar uchun qirg‘iz tili bajaradi.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_7.png)
![Lingvistik karta. Bunday kartalaming xususiy va umumiy
turlari amalda bor. Aksariyat hollarda lingvistik kartalar kontur
kartalarda amalga oshiriladi. Bir izoglossaning tarqalishi
ko‘rsatilgan karta xususiy lingvistik kartadir. Bir guruh
izoglossalar aks ettirilgan karta esa umumiy lingvistik karta
hisoblanadi. Lingvistik kartada sheva yoki til hodisalarini -
izoglossalarni shartli belgilar vositasida ham, bevosita o‘zini ham
yozish mumkin.
Sheva yoki til hodisalarini kompleks joylashtirgan va
ranglar vositasida jilo berilgan kartaning turi lingvistik atlas
deyiladi.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_8.png)
![Lingvistik atlas umumlashtirish xarakteriga ega bolib,
u sheva yoki biror tilning tarqalish chegarasini
ko‘rsatgan rangli kartalar yig‘indisidir. Dunyo
amaliyotida lingvistik atlasning klassik namunalari
bor. Bular quyidagilar:
•
Venker G. Shimoliy va markaziy Germanuyaning
dialektokogik atlasi. 1881 (6karta).
•
Vrede F. Nemis lingvistik atlasi. 1926-1932 (6 jild).
•
Jilyeron J., Edmon E. Fransiya lingvistik atlasi. 1896-1908.
•
Yaberga K., Yuda I. Italiya va Janubiy Shvetsariya dialektlari
atlasi. 1928 .](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_9.png)
![Nemis lingvistik atlaslari:](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_10.png)
![Rus tilining lingvistik atlasidan namuna:](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_11.png)
![Areal lingvistika (lingvistik geografiya) metodlari.
Areal lingvistika (lingvistik geografiya) shunday sohaki, u
har bir sheva va dialekt haqida, uning madaniy, tarixiy
xususiyatlari, o‘ziga xosligi bilan yaxlit ravishda tilshunoslik,
tarix, etnografiya bilan shug‘ullanadigan xodimlar,
mutaxassislarni keng tanishtirish imkonini beradi. Lingvistik
geografiyada, avvalo, o‘rganilayotgan sheva kartasi uchun asos
sifatida aholi geografiyasini aks ettirishga mo‘ljallangan kontur
karta olinadi va aholi punktlari raqamlari belgilab chiqiladi.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_12.png)
![Areal lingvistikaning asosini lingvistik tadqiqotlarda
foydalaniladigan til hodisalari tashkil etadi. Shuning
uchun areal lingvistikaning metodlarini farqlash
muhim ahamiyat kasb etadi. Ular quyidagilar:
•
Muayyan til(shevalar)
areali doirasida til (sheva)
faktlarini qayd qilish. Bu
jihatdan dialektologiya va
lingvistik geografiya
metodlari mos keladi. Sheva
faktlarining haqqoniyligi
areal lingvistikaning
mukammalligini
ta’minlaydi. •
Areal lingvistika uchun
tanlanadigan sheva
materiallarini sharhlash.
Dialektologik atlas tuzishda
sheva faktlarining sharhi
muhim o‘rin tutad i.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_13.png)
![O‘zbekistonda lingvistik geografiyaning rivojlantirilishi.
O‘zbekistonda dialektologik atlas yaratish ishi endigina
rivojlanmoqda. Bu sohada Sh. Shoabdurahmonov, A. Jo‘rayev,
Q.Muhammadjonov, A. Shermatov, Y. Ibrohimov,
N. Murodovalarning tadqiqotlari mavjud. Sh.Shoabdurahmonov
O‘zbekistonda birinchi bo‘lib shevalar atlasini yaratishning nazariy
qoidalarini ishlab chiqdi. A. Jo‘rayev areal lingvistikaning nazariy va
amaliy asoslarini tadqiq qildi. Q. Muhammadjonov shimoliy o‘zbek
shevalarini, A. Shermatov quyi Qashqadaryo shevalarini,
Y. Ibrohimov va Z. Ibrohimovalar Orol bo‘yi o‘zbek shevalarini,
N. Murodova Navoiy viloyati shevalarini kartalashtirgan.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_14.png)
![Foydalanilgan adabiyo tlar:
1. Nurmonov A., Yo‘ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. O‘quv
qo‘llanma. – Toshkent, 2014-yil. -80b.
2. Ashirboyev S. O‘zbek dialektologiyasi . O‘quv qo‘llanma. –
Toshkent:Navro‘z, 2009-yil. -139b.
3. V.V. Reshetov, Sh. Shoabdurahmonov. O‘zbek dialektologiyasi . O‘quv
qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi, 1978-yil. -233b.
4. B. To‘ychiboyev, B. Hasanov. O‘zbek dialektologiyasi. O‘quv qo‘llanma.
– Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi, 2004-yil. -109b.](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_15.png)
![E’tiboringiz uchun
rahmat!](/data/documents/52e2b311-737d-4687-b874-94c2cd5e0813/page_16.png)
Areal lingvistika Re ja: 1. Areal lingvisika to‘g‘risida umumiy ma’lumot. 2. Areal lingvistika metodlari. 3. O‘zbekistonda lingvistik geografiyaning rivojlantirilishi.
Areal lingvistika (lingvistik geograflya) tushunchasi va uning mohiyati. Bu terminlarning birinchisi lotincha area — maydon, kenglik, hudud hamda lingvistika - tilshunoslik, ikkinchisi esa lingvistika va geografiya tarkibiy qismlaridan iborat. Areal lingvistika (lingvistik geografiya) sheva xususiyatlarinining turli hududlarda tarqalishini maxsus belgilar va raqamlar vositasida karta(xarita)da, aks ettirish bilan shug‘ullanadigan dialektologiyaning bir bo‘lmidir, boshqacha aytganda, shevalarga yoki qarindosh tillarga xos bo‘lgan xususiyatlarning tarqalish chegaralarini xaritada ifodalashdir.
Lingvistik geografiya shevalarni o‘rganishning bir metodi hamdir. Fanda lingvistik geografiya va dialektologiya munosabatlariga ham e’tibor qaratiladi. Bu ikki hodisaning obyekti bir bo’lsa-da, ularning farqlari ham bor. Dialektologiya shevalarni monografiya, maqola va lug‘atlar yaratish orqali o‘rgansa va xulosalar chiqarsa, lingvistik geografiya ularni tizimga tushirib, kartalashtirish bilan shug‘ullanadi. Shuning uchun ham lingvistik geografiyani dialektologiyaning tadqiqot texnikasi deb ham yuritishadi. Lingvistik geografiyada quyidagi tushunchalarga asoslaniladi:
Izoglossa. Bu so‘z lotincha bo‘lib, izo - teng, glossa - til degan ma’nolarni bildiradi va bir dialekt, lahja doirasidagi yoki bir til, qarindosh tillardagi fonetik, leksik va grammatik xususiyatlar mosligi darajasiga ko‘ra tarqalishini ko‘rsatadigan shartli belgidir. Izoglossalar vazifasini fonemalar, ularning variatsiyalari, morfemalar, ularning variantlari, grammatik shakllar, leksemalar bajarishi mumkin. Shu tufayli uning izofonema, izomorfema, izoleksema tiplari belgilanadi.
Izoglossalar qarindosh yoki qarindosh bo‘lmagan tillarga munosabati jihatidan ikki guruhga ajratiladi: 1 . O‘zaro aloqadagi izoglossalar. Bunday izoglosalar genetik umumiylikka ega bo‘lgan tillarga aloqador bo‘ladi. 2. Konvergent izoglossalar. Bunday izoglossalar turli sistemadagi tillaming uzoq muddatli hududiy aloqalari (kontakti) natijasi samarasi sifatida yuzaga keladi va har ikki til uchun umumiy bo‘ladi. Bunda qarindosh bo‘lmagan tillar o‘z mustaqilligini saqlaydi.