Mav zu:Arxeologiy aniig t arix fani darajasiga k o’t arilishi  RE JA:  Arxeologiyaning hozirgi zamon ma’nosida tushunishning vujudga kelishi va uning ijtimoiy fan darajasiga ko’tarilishi.  Arxeologiyaning buyumlar fanidan tarix fani darajasiga ko’tarilishida yirik arxeolog olimlarning qo’shgan hissasi (M.Montelius, V.A.Gorodsov, A.A.Spitsin, B.V.Farmakovskiy).  Tarixiy haqiqatni tiklashda arxeologiyaning o’rni.  Arxeologiya – tarix fanining ajralmas qismi ekanligi va uning fan sifatida rasmiylashuvi.

X IX asr – y irik arxeologik k ashfi y ot lar dav ridir. A rxeologiy aning hozirgi zamon ma’nosida t ushunishning v ujudga k elishi v a uning ijt imoiy fan darajasiga k o’t arilishi odimlari. Mont elius qarashlari v a ahamiy at i. V.A.Gorodt sov v a uning xizmat lari. A.A .Spit sin v a uning uslublari. Arxeologik madaniy at t ushunchasining shak llaiishi. Tarixiy haqiqat ni t ik lashda arxeologiy aning o’rni. A rt ur Ev ans v a Krit arxeologiy asi. Kashfi y ot lar. A rxeologiy aning buy umlar fanidan t arix fani darajasiga k o’t arilishi. B.V.Farmok ov sk iy. St rat igrafi y a masalalari. A rxeologiy a – t arix fanining ajralmas qismi ek anligi v a uning fan sifat ida rasmiy lashuv i. Ilmiy maqsadlardagi dast labk i arxeologik qazishmalari X V III asrning boshlaridan boshlangan bo’lsada, ammo bu sohadagi ilmiy qarashlarda k at t a k amchilik lar mav jud edi. Biroq arxeologik izlanishlar dav om et di. Cherk ov bilan bog’liq diniy, reak t sion, ant iilmiy qarashlar ast a-sek in t umanday t arqala boshlandi. Yangi arxeologik k ashfi y ot lar t arix sahifalarini asosli rav ishda isbot lab bera boshladi. Bu boradagi ilmiy qarashlar t ak omillasha bordi. Har bir t opilma bir biri bilan bog’liqligi aniqlana bordi. Har bir t opilma t ariximiz sahifalarini t ik lashga y ordam berishi t ushinila boshlandi. Tomsen, Vorso v a Mort ile singari olimlarning ishlab chiqqan x ronologik t izimlari fan uchun qo’llanilib, o’t mish t arixdan guv ohlik beruv chi har bir arxeologik ashy olar o’z o’rniga qo’y ilib, t arixiy jaray onni bilishga x izmat qilishga y o’llana boradi. X ullas, X IX asr y irik arxeologik k ashfi y ot lar dav ri bo’lib, ast a-sek in Arxeologay ani xozirgi zamon ma’nosida t ushinish boshlandi. Kishilik jamiy at ining o’t mish t arixini t ik lashda ibt idoiy, quldorlik v a O’rt a asrlar dav rining moddiy madaniy at y odgorlik larga bir x il v a zarur ahamiy at dagi manba sifat ida qarash t ug’ilib bordi.V.A .Gorodt sov

 J umladan, Mort elius Sk andinav iy a, I t aliy a, Gret siy a, Misr, Ossuriy a, Bobil qadimiy ot larini o’rgandi. Bu qadimgi manbalar madaniy at ida u bu mamlak at larda sodir bo’lgan umum insoniy t siv ilizat siy aning bir qismini k o’rishga erishdi. Mont elius o’z oldiga asosiy m aqsad qilib, bronza dav rini v a uning x ronologiy asini o’rganishni v azifa qilib oldi. Barcha qadimiy ot t opilm alarini t iplarga bo’ldi. Tip - bu gurux, buy umlar bo’lib, ashy olarning bir- biriga .o’xshashligi, bir maqsad uchun y arat ilganligi, biroq ay rim jihat lari bilan bir-biridan farq qilishi k abilar t ushunchasidir. Masalan, dast a o’t k azish uchun t eshigi bo’lmagan, qo’l bilan ishlashga mo’ljallanib y asalgan, dast asini bolt aning elk a t omonidan o’rnat ishga mo’ljallanib y asalgan v a arxeologiy ada k elt deb nomlangan bronzadan y asalgan bolt alarni bir t ipga ajrat ish e’t irof qilindi. Masalan, dast a o’rnat ish uchun t eshik li bolt alar boshqa t ip deb t asnif berildi, quloqqa t aqib y uruv chi ay ollar sirg’alari boshqa t ipga ajrat ilib, buy um larni o’rganish uchun, t iplar joriy qilindi. Shuningdek , bu buy um larning t adrijat t araqqiy ot ini ham ularniig t ak om illashuv darajasidan k elib chiqqan holda ishlab chiqildi. Bu t ajribalarni Mont elius o’zi t ek shirgan bronza dav ri qabrlari manbalari asosida o’t k azgan edi.  Mont elius Mort ile singari qadimiy ot buy umlariga jiddiy ishonar edi v a u buy um larning t araqqiy ot ini aniqlashda Darv inning ev oly ut sion nazariy asiga t ay andi. Biroq, u buy umlar ham t irik organizm qonuniy at i asosida riv ojlanadi deb xat olik k a y o’l qo’y di. Uni, ay niqsa, buy umlarga nisbat an ularning shak li k o’proq qiziqt irar edi.

Rus arxeologlaridan y ana biri (1858-1931) A .A.Snit sin sdav y anlar qadimiy ot i bilan mashg’ul bo’lib, k at t a hajmdagi arxeologik manbalarni o’rgandi v a t izimga soldi. Spit sin har bir t opilma buy umni xarit ada belgilashni qoida qilib oldi v a har bir t opilma t iplar har xil joy da har x il bo’lishini pay qadi v a arxeologiy a sirlarini bilib olishda y ana bir qadam ilgari siljidi. Bu olim bunday t opilmalar sirini aniq bilishni v azifa qilib qo’y di. U qadimgi rus y ilnomalarini puxt a o’rgandi v a 13 t a qabilalar mav jud bo’lganligi haqida ma’lumot t o’pladi. Y ilnomada har bir qabilaning y ashagan joy i aniq k o’rsat ilgan edi. Spit sin har bir qabilaning y ashagan joy ini xarit ada belgiladi. Bundan ma’lum bo’ldik i, t opilgan uzuk faqat shu qabila y ashagan hududda t arqalgan ek an. Shunday qilib, t opilma buy um t iplariga k o’ra bu buy umlar qay si qabilaga t aalluqli ek anligini aniqlab, har bir qabilaning o’ziga xos x ususiy at ga ega bezak lari mav judligini bilib oldi. Key inchalik t adqiqot olib borgan A .V.Art sixov sk iy, B.A .Ribak ov singari olimlarning t ek shiruv ishlari nat ijasida Spit sin x ulosalari t asdiqlandi. Bu qabilalar t urmushda foy dalangan sopol idish shak llari asosan bir xil ek anligi aniqlandi. Shunday qilib, slav y an qabilalarining har birini o’ziga xos t urmush- madaniy t arzi mav judligi bilan bir v aqt da, ular uchun umumiy lik ham bor ek anligi oy dinlasht irildi. Shunday qilib, t adqiqot lar jaray onida arxeologiy ada y angi t ushuncha-arxeologik madaniy at at amasi v ujudga k elib, endilik da bu qabilalarning umumiy v a alohida madaniy x ususiy at lari aniqlaniladigan bo’ldi. A.A .Snit sin (1858-1931)

 Ingli z olimi Art ur Ev ansning (1870-1928) t adqiqot nat ijal ari muhim v oqea bo’li b fanga k irdi. Bundan av v al Misr t arix i arxeologik manbalar asosida t ik l angan bo’lsa, buy adan y uz y i l o’t gandan so’ng Krit t arix ini esa Ev ans t ik l ashga erishdi . Bu v oqeaning farqi shundan iborat edik i, Mi sr t ari xi y ozma manbalar asosida t ik langan bo’l sa, Krit esa arxeologik buy um manbalar asosida t ik l andi. Bu v aqt l arda Krit y ozuv larining siri ochilmagan edi. To’g’ri , Krit haqidagi ay rim m a’lumot lar uzuq- y o’liq - parcha holat da bo’lsada bu v aqt gacha et i b k elgan edi. Shulardan eng qadimgilaridan bi ri « Odissey a» edi. Masalan, Krit niig boy li gi , k ishi lari ham da shaharl ari haqida Gomer juda qiziqarli hik oy a qilgan. U, Krit podshosi Minosni adolat parv ar k ishi sifat ida t asv irl ay di. Krit v a Minos haqidagi ay rim m a’lumot lar Gerodot , y ana bir y unon t arixchisi Fuk idid asarlarida, juda k am chil, y o’liq y o’lpi hol at da bo’lsada, uchray di .  Art ur Emans 1900 y ilda Kri t da qazish ishl arini boshlab, bu erda bronza dav riga doir k rit t si v ilizat siy asini k ashf qildi. Bu erda mav j ud bo’lgan k uchli dav lat birlashmasining i qt isodi y, siy osiy t arixi ni t ik l ashga erishdi . Krit orolidan bir qancha arxeologik manbalar qo’l ga k irit ildi. Ular: shaharlar, podsho saroy lari , t eat rlar, san’at buy um lari, ust axonal ar, om borlar, ro’zg’or idishl ari, m ehnat qurollari k abilar bo’lib, bu buy umlar mi ng y ill ar dav omida v ujudga k elgan bo’l ib, Ev ans ularni t arix ini o’rganishda ro’y obga chiqarishga eri shdi. Kri t da ol ib borilgany a qazi sh ishl arining miqy osi juda k at t a edi . I zlanish t adqi q ishlari esa j iddiy, y angi usl ubda olib bori ldi. Ev ans t omonidan baj arilgan ishlar av v algi ish qi lgan arxeologl ardan o’zi ning i lmiy l igi bilan mut loqa farq qilib, arxeologiy a fanining shuhrat ini oshi rdi.  Art ur Ev ans, arxeologik manbalarni aniq o’rganish asosida Krit dav lat ini ng y uk salishi v a i nqirozi dav rlarini t ik lab, bu v oqea 50 y i l ichida sodi r bo’l ganligini aniqlab berdi . Bu olim boy m anbalar asosida Krit da sodir bo’lgan dav l at t uzumini , diniy e’t iqoddarini, urf-odat larini, bu dav lat ning qay si maml ak at lar bilan o’rnat gan aloqalarini, k rit lik lar ni malar ishlab chiqqanligini, nima bil an sav do qilganligini, nimalarni t ashqariga chiqarganligi v a nimalar k elt i rilganli gi k abi masal alarni aniqlab, echib berdi .