ATROF-MUHIT MONITORINGI VA GEOGRAFIK-EKOLOGIK EKSPERTIZA ASOSLARI

Yuklangan vaqt:

16.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

6498.3720703125 KB

Ko'chirib olish

ATROF-MUHIT MONITORINGI VA
GEOGRAFIK-EKOLOGIK
EKSPERTIZA ASOSLARI

XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fan-texnika
inqilobi natijasida jamiyatning tabiatga ta’siri kuchayib
borayotganligini e’tiborga olib, maxsus kuzatish
tizimini tashkil qilish zarurati paydo bo‘ldi.

Mazkur kuzatish natijasida to‘plangan ma’lumotlar
tabiiy muhitda yuz berayotgan o‘zgarishlarni baholash
va tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi. Shuning
uchun ham monitoring tizimini tashkil qilish bo‘yicha
takliflar o‘rtaga qo‘yildi.

Atrof-muhit holatining monitoringi masalasi Birlashgan
Millatlar Tashkilotining 1972-yilda Stokgolmda bo‘lib
o‘tgan tabiiy muhit muhofazasiga bag‘ishlangan
konferensiyasi arafasida vujudga keldi.

Shu munosabat bilan fanda yangi monitoring (lotincha
«monitor» – esga soladigan, ogohlantiradigan)
tushunchasi paydo bo‘ldi.

Monitoringning asosiy maqsadi tabiiy muhitning inson
faoliyati ta’sirida o‘zgarishini kuzatish, olingan
ma’lumotlar asosida baholash va tegishli boshqaruv
tadbirlarini qo‘llashdir.

Monitoring asosida atmosfera havosi, suv havzalari,
yerosti suvlari, tuproq, o‘simlik qoplamining turli
chiqindilar, zaharli kimyoviy moddalar, radioaktiv
elementlar bilan ifloslanishi kuzatiladi.

Kuzatish ishlari insonning ma’lum ekologik sharoitda
yashashining buzilishiga qaratiladi. Atrof-muhitning
o‘zgarish darajasi hali ifloslanmagan tabiiy sharoit
holatiga nisbatan olinadi.

Akademik I. P. Gerasimov tomonidan monitoring
tashkil qilishning bioekologik, geoekologik va biosfera
bosqichlari ajratilgan.

Bioekologik monitoring bosqichida atrof-muhitning ifl
oslanishi uning inson salomatligiga ta’siri nuqtayi
nazaridan kuzatiladi. Mazkur bosqichda odamlarning
kasallanishi, o‘lim, tug‘ilish, uzoq umr ko‘rish va
boshqa ma’lumotlardan foydalaniladi.

Bu ma’lumotlar insonning atrof-muhit o‘zgarishiga aks
ta’siri hisoblanadi. Ushbu bosqichda monitoring
kuzatish shoxobchalari va sanitariya-gigiyena xizmati
ma’lumotlariga tayanib ish ko‘riladi.

Bioekologik monitoring inson salomatligi uchun zararli
bo‘lgan chiqindi va moddalar bo‘yicha kuzatishni
tashkil qiladi.

Geoekologik monitoring bosqichida, asosan, tabiiy,
tabiiy-antropogen geotizimlar, rekreatsion hududlar
kuzatiladi va nazorat qilinadi.

Mazkur bosqich uchun tabiatni ifloslantiruvchi
moddalarning ruxsat etilgan miqdori va geotizimlarning
o‘z-o‘zini tozalash qobiliyati haqidagi ma’lumotlar
muhim hisoblanadi. Kuzatishlar geograflk statsionar-
larda, maxsus zona yoki poligonlarda olib boriladi.

Geotizimli monitoringni amalga oshirishda hududda
havo, suv, tuproq, o‘simlik, hayvonot dunyosi, inson
salomatligiga salbiy ta’sir etuvchi omillar va
ifloslantiruvchi manbalar bo‘yicha kuzatish tashkil
etiladi. Bu borada geotizimlarning o‘ziga xos
xususiyatlari e’tiborga olinmog‘i lozim.

Biosfera monitoringi bosqichining asosiy vazifasi
atrof-muhitni dunyo miqyosida kuzatishdan iborat.
Bunda atmosferaning changlanishiga, Dunyo
okeanining ifloslanishiga va boshqa ko‘rsatkichlarga
ko‘proq e’tibor beriladi.

Kuzatishning asosiy maqsadi dunyo miqyosida bo‘ladi-
gan o‘zgarishlarning aholi salomatligi va faoliyatiga
ta’sirini baholashdir. Kuzatishlar biosfera poligonlari
tizimida olib boriladi. Biosfera poligonlari tizimiga
qo‘riqxonalar va aholining xo‘jalik faoliyati zonalari
kiradi.

Atmosferani kuzatishda asosiy e’tibor chang
miqdorining ortib ketishiga, «issiqxona samarasi»ning
vujudga kelishiga, qutbiy mintaqalarda ozon
qatlamining yupqalanishiga qaratiladi.

O‘zbekistonda atrof-muhit monitoringini amalga
oshirish. O‘zbekistonda qishloq va suv xo‘jaligi,
konchilik, kimyo, metallurgiya va boshqa sanoat
tarmoqlarining so‘nggi 50–60 yil davomida tez sur’atlar
bilan rivojlanishi natijasida atrof-muhitda kuchli
o‘zgarishlar ro‘y berdi, mintaqaviy va mahalliy
ekologik muammolar kelib chiqdi.

Natijada atrof-muhit holatini muntazam kuzatish,
nazorat qilish va boshqarishning yagona davlat tizimini
ishlab chiqish va amalga oshirish zarurati yuzaga keldi.

Atrof-muhit monitoringi mamlakatimizdagi bir qancha
muassasa va tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.
Atmosfera havosi va suv havzalarining ifloslanishi
O‘zbekiston Gidrometeorologiya Bosh boshqarmasi
tomonidan,

yerosti suvlarining ifloslanishi, noxush tabiiy
geografik jarayonlarning rivojlanishi O‘zbekiston
Geologiya va mineral resurslar davlat qo‘mitasiga
qarashli «O‘zbekgidrogeologiya» korxonasi tomonidan,

tuproqlarning sho‘rlanishi va grunt suvlari me’yori,
kollektor suvlari minerallashuv darajasi Qishloq va suv
xo‘jaligi vazirligi tomonidan,

o‘rmonlar holati O‘rmon xo‘jaligi qo‘mitasi tomonidan,

atrof-muhitning inson salomatligiga ta’siri bilan bog‘liq
bo‘lgan masalalar Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan
kuzatilib, nazorat qilib turiladi.

Bu tashkilot va muas-sasalarning monitoring sohasidagi
faoliyati Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish
davlat qo‘mitasi tomonidan boshqariladi.

Bu qo‘mita atrof-muhit holati bo‘yicha turli axborot va
ma’lumotlarni yig‘ib, yuzaga kelgan ekologik vaziyatni
baholaydi. Noxush ahvol vujudga kelgan bo‘lsa, tegishli
tashkilotlarga xabar berish bilan birga uning oldini olish
bo‘yicha tegishli chora-tadbirlarni belgilaydi va
ularning bajarilishini nazorat qiladi.

Yil davomida mamlakatimiz bo‘yicha olib borilgan
kuzatish va nazorat ma’lumotlari yig‘ilib, o‘rtacha oylik
ko‘rsatkichlar aniqlanadi.

Geografi k-ekologik ekspertiza asoslari . XX asrning
60–70-yillaridan e’tiboran yirik xo‘jalik korxonalarini
qurish va boshqa tadbirlar loyihalari mutaxassislarning
har tomonlama ko‘rigidan o‘tib, ularning ruxsati
bilangina amalga oshirila boshlandi. Bu jarayon
umumiy ma’noda ekspertiza deb ataladi.

Ekspertiza deb, yirik muhandislik inshootlarini qurish
loyihalarining mutaxassislar ko‘rigidan o‘tkazilishiga
aytiladi. «Ekspert» so‘zi lotin tilida «tajribali» degan
ma’noni bildiradi. Ekspert – biror sohada ekspertiza
o‘tkazuvchi mutaxassis.

Masalan, qurilish, geologiya, qishloq xo‘jaligi, suv
xo‘jaligi, atom energetikasi, mashinasozlik va h.k.
sohalar bo‘yicha ekspertiza, asosan, loyihalanayotgan
muhandislik inshootining atrof-muhitga ta’sirini
baholash yuzasidan o‘tkaziladi. Ekspertizalar geografik
va ekologik ekspertizaga bo‘linadi.

Geografik ekspertiza deb, loyihalashtirilayotgan
muhandislik inshootining atrof-muhit talablariga mos
kelish-kelmasligini aniqlashga aytiladi.

Ekologik ekspertiza deb, inson faoliyatining atrof-muhit
biologik (o‘simlik, hayvonot dunyosi va mikro-
organizmlar) qismiga ta’sirini baholashga ytiladi.

Geografik va ekologik ekspertiza bir-biriga barcha
jihatdan yaqin va bir-birini taqozo qilishini e’tiborga
olib, geografik-ekologik ekspertiza deb ataladi.
Geografik-ekologik ekspertiza ekspertiza jarayonida
muhandislik inshootining atrof-muhitga, aholi
salomatligiga qanday ta’sir qilishi e’tiborga olinadi.

Ekspertiza turli darajalarda amalga oshiriladi. Davlat
ekspertizasi, Vazirlik ekspertizasi, Davlat fan va texnika
qo‘mitasi ekpertizasi, ilmiy va jamoatchilik ekspertizasi
va boshqalar.

Atrof-muhit bo‘yicha ekspertiza Ekologiya va atrof-
muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi tomonidan
belgilanadi. Ushbu tashkilotda ekologik-geografïk
ekspertiza boshqarmasi mavjud.

O‘zbekistonda geografi k-ekologik ekspertiza
o‘tkazish. O‘zbekistonda o‘tgan asrning 90-yillaridan
boshlab yirik inshoot va obyektlarning loyihalari
geografik-ekologik ekspertizadan o‘tkazila boshlandi.

Hozirgi paytda O‘zbekistonda yangi sanoat korxona-
larini ekologik talablarga mos holda joylashtirish, mav-
jud korxonalar ishlab chiqarayotgan mahsulotlar, atrof-
muhitga chiqarayotgan chiqindilar masalasi atroflicha
tahlil qilinib,

texnologik jarayonlarni mukammallashtirish, gaz va
changni tutib qoluvchi, ularni tozalovchi zamonaviy
moslamalarni o‘rnatishga katta ahamiyat
berilmoqda.

Mamlakatimizda qurilayotgan yirik va o‘rtacha
korxonalar ekologik tartib-qoida, belgilangan me’yorlar
asosida qurilish bilan birga ishlash jarayonida atrof-
muhitga zararli chiqindilarni chiqarishi me’yorda
bo‘lishi kafolatlangan.

Masalan, Asaka shahridagi yengil avtomobil zavodi,
Qorovulbozordagi neftni qayta ishlash zavodi va boshqa
korxonalar ekologik ekspertizadan chuqur va har
tomonlama o‘tkazilgan.

© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
Sh. M. Sharipov, V. N. Fedorko, N. I. Safarova , V. A.
Rafiqov– Geografiya – O‘rta ta’lim muassasalarining
10-sinfi va o‘rta maxsus,kasb-hunar ta’limi
muassasalarining o‘quvchilari uchun darslik ,
Toshkent, «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti, 2017/ www.eduportal.uz

ATROF-MUHIT MONITORINGI VA GEOGRAFIK-EKOLOGIK EKSPERTIZA ASOSLARI

XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab fan-texnika inqilobi natijasida jamiyatning tabiatga ta’siri kuchayib borayotganligini e’tiborga olib, maxsus kuzatish tizimini tashkil qilish zarurati paydo bo‘ldi.

Mazkur kuzatish natijasida to‘plangan ma’lumotlar tabiiy muhitda yuz berayotgan o‘zgarishlarni baholash va tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi. Shuning uchun ham monitoring tizimini tashkil qilish bo‘yicha takliflar o‘rtaga qo‘yildi.

Atrof-muhit holatining monitoringi masalasi Birlashgan Millatlar Tashkilotining 1972-yilda Stokgolmda bo‘lib o‘tgan tabiiy muhit muhofazasiga bag‘ishlangan konferensiyasi arafasida vujudga keldi.

Shu munosabat bilan fanda yangi monitoring (lotincha «monitor» – esga soladigan, ogohlantiradigan) tushunchasi paydo bo‘ldi.

O'xshashlar

Ekalogiya va atrof muhit muhofazasi

atrof muhit mutagen omillar va ularning tasnifi

Ekologik Munosabatlar va Geografik Xususiyatlar

TABIATNI MUHOFAZA QILISHNING GEOGRAFIK ASOSLARI

Muhit omillari va ularning tasnifi