logo

atrof muhit mutagen omillar va ularning tasnifi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

651.125 KB
MAVZU: ATROF MUHI T 
MUTAGEN OMILLA R VA 
ULA RN IN G TASNI FI
BA J A RDI : 220-GURUH TA LA BA SI  A BDI N A ZA ROVA  DI LN OZA   Reja:
•
Kirish 
•
Asosiy qism
1. Mutatsion jarayonlar haqida.
2. Mutagen omillar va ularning yuzga kelishi .
3. Atrof muhitning mutagen omillari .
4. Tabiiy va suniy mutatsion jarayonlar. 
5. Kimyoviy mutagenez.
•
Xulosa
•
Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish
•
Mutagenlar mavzusiga o'tishdan oldin mutatsiya nima ekanligini tushuntirish kerak. 
Genetika bo'yicha mutatsiya genetik material: DNK molekulasidagi nukleotidlar 
ketma-ketligining doimiy va irsiy o'zgarishi.Organizmni rivojlantirish va boshqarish 
uchun zarur bo'lgan barcha ma'lumotlar uning xromosomalarida jismonan 
joylashgan genlarida mavjud. Xromosomalar bitta uzun DNK molekulasidan 
iborat.Mutatsiyalar odatda gen funktsiyasiga ta'sir qiladi va u o'z funktsiyasini 
yo'qotishi yoki o'zgartirishi mumkin.DNK ketma-ketligining o'zgarishi oqsillarning 
barcha nusxalariga ta'sir qilganligi sababli, ba'zi mutatsiyalar hujayra yoki umuman 
organizm uchun o'ta zaharli bo'lishi mumkin.Mutatsiyalar organizmlarda har xil 
miqyosda sodir bo'lishi mumkin •
mutagenlar  (mutatsiya va ... genez) — fizik va 
kimyoviy omillarning tirik organizmlarga ta sir 	
ʼ
etib, ularda mutatsiyalar paydo qiladigan 
omillar. Fizik M. ichida ionlovchi nurlar muhim 
o rin tutadi. Ular, o z navbatida, elektromagnitli 	
ʻ ʻ
(to lqinli) va korpuskulyar omillarga bo linadi. 	
ʻ ʻ
Birinchi guruhga rentgen, gamma va kosmik 
nurlar kiradi. Ikkinchi guruhga beta zarrachalar 
(elektron va pozitronlar), protonlar, neytronlar, 
alfa zarrachalar, yuqori va past harorat kiradi. 
Ionlovchi nurlarning barchaturlari mutagenlik 
xossalariga ega, ammo sun iy	
 	ʼ
mutatsiyalarni olishda , asosan, rentgen va 
gamma nurlari qo llanadi.	
ʻ Kimyoviy mutagenlarga ko pchilik alkillovchi birikmalar (di-metilsulfat, dietilsulfat, ʻ
etilenimin, N nitrozoalkilmochevina, nitrozometilmochevina, nitrozoetilmochevina, 
etilmetan sulfonat, di-etilnitrozomochevina va boshqalar), nuklein kislotalar azotli 
asoslarining analoglari, alkaloidlar va boshqa kiradi. M. orasida kanserogen va 
teratogen xossalarga ega bo lganlari ham uchraydi. Shu sababli ko pchilik 
ʻ ʻ
mamlakatlarda barcha yangi kimyoviy birikmalarning mutagenlik xususiyatini 
tekshirish uchun maxsus institut va lab. tashkil etilganMutagenlar	
  deb ham ataladigan
, ular DNK zanjirining bir qismi bo'lgan asoslarda o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan 
boshqa tabiatdagi molekulalardir. Shu tarzda, ushbu vositalarning mavjudligi genetik 
materialdagi mutatsiya tezligini kuchaytiradi. Ular fizik, kimyoviy va biologik 
mutagenlarga bo'linadi. •
Mutagenez biologik 
mavjudotlarda hamma joyda 
uchraydigan hodisa bo'lib, 
salbiy o'zgarishlarga aylanib 
ketishi shart emas. 
Darhaqiqat, bu evolyutsion 
o'zgarishni ta'minlaydigan 
o'zgarish manbai. •
Mutatsiyalar o'z-o'zidan paydo bo'lishi 
yoki qo'zg'atilishi mumkin. Azotli 
asoslarning ichki kimyoviy beqarorligi 
mutatsiyalarga olib kelishi mumkin, 
ammo juda past chastotada.O'z-o'zidan 
paydo bo'lgan mutatsion mutatsiyalarning 
umumiy sababi sitosinning uranga DNK 
qo'sh spiralidagi deaminatsiyasidir. Ushbu 
ipning replikatsiya jarayoni 
mutant qizga olib keladi , bu erda asl GC 
juftligi AT juftligi bilan 
almashtirilgan.DNKning replikatsiyasi 
ajablanarli darajada aniqlik bilan sodir 
bo'lgan hodisa bo'lsa-da, bu to'liq 
mukammal emas. DNK replikatsiyasidagi 
xatolar ham o'z-o'zidan paydo bo'ladigan 
mutatsiyalarga olib keladi. •
Kimyoda izomer atamasi bir xil 
molekulyar formulaga ega bo'lgan 
molekulalarning turli xil kimyoviy 
tuzilishlarga ega bo'lish 
xususiyatlarini tavsiflash uchun 
ishlatiladi. Tautomerlar bu izomerlar 
bo'lib, ular faqat o'z tengdoshlaridan 
funktsional guruh holati bilan ajralib 
turadi va ikkala shakl o'rtasida 
kimyoviy muvozanat 
mavjud.Totomerizmning bir turi 
keto-enol bo'lib, u erda vodorodning 
migratsiyasi sodir bo'ladi va har 
ikkala shaklda o'zgarib turadi. Imino 
o'rtasida amino shaklga o'tishda ham 
o'zgarishlar mavjud. •
  Kimyoviy tarkibi tufayli DNK asoslari 
ushbu hodisani boshdan 
kechirmoqda.Masalan, adenin odatda 
aminokislotalar va juftlar - odatda timin 
bilan topiladi. Ammo u imino izomerida 
bo'lganida (juda kam) u noto'g'ri asos bilan 
juftlashadi: sitozin.Bazalarga o'xshash 
molekulalarni birlashtirish, taglik juftligini 
buzishi mumkin. Masalan, 5-bromuratsilni 
qo'shilishi (timin o'rniga) sitozin kabi harakat 
qiladi va AT juftligini CG juftligi bilan 
almashtirishga olib keladi.Ba'zi 
mutagenlarning to'g'ridan-to'g'ri ta'siri DNK 
asoslariga bevosita ta'sir qilishi mumkin. 
Masalan, azot kislotasi adeninni oksidlovchi 
deaminatsiya reaktsiyasi orqali shu kabi 
molekulaga, ya'ni gipoksantinga aylantiradi •
Ushbu yangi molekula sitozin bilan juftlashadi (va adenin odatdagidek timin bilan 
emas).O'zgarish sitozinda ham bo'lishi mumkin va uratsil deaminatsiya mahsuloti 
sifatida olinadi. DNKdagi yagona asos o'rnini bosishi peptidlar ketma-ketligining 
transkripsiyasi va tarjima jarayonlariga bevosita ta'sir qiladi.Stop-kodon erta paydo 
bo'lishi mumkin va tarjima bevaqt to'xtab, oqsilga ta'sir qiladi.Interkalator moddalar 
(akridin va boshqalar) va ultrabinafsha nurlanish kabi ba'zi mutagenlar nukleotid 
zanjirini o'zgartirish qobiliyatiga ega. •
Yuqorida aytib o'tganimizdek, isituvchi 
moddalar tekis molekulalar bo'lib, ular 
qobiliyatiga ega  aralashgan  (shuning 
uchun uning nomi) ipning tagliklari 
orasida, uni buzib 
ko'rsatmoqda.Replikatsiya paytida 
molekuladagi bu deformatsiya 
asoslarning yo'q qilinishiga (ya'ni 
yo'qolishiga)yoki kiritilishiga olib 
keladi. DNK asoslarini yo'qotganda yoki 
yangilari qo'shilsa, ochiq o'qish 
doirasiga ta'sir qiladi.Esingizda bo'lsin, 
genetik kod aminokislota uchun kod 
beradigan uchta nukleotidni o'qishni o'z 
ichiga oladi. Agar biz nukleotidlarni 
qo'shsak yoki olib tashlasak (3 ga teng 
bo'lmagan sonda) DNKning barcha 
ko'rsatkichlariga ta'sir qiladi va oqsil 
butunlay boshqacha bo'ladi •
Ushbu  turdagi mutatsiyalar deyiladi	  ramka	 
siljishi  yoki uch egizaklar tarkibidagi 
o'zgarishlar.Ultraviyole nurlanish mutagen 
moddadir va u oddiy quyosh nurlarining 
normal ionlashtirmaydigan qismidir. 
Ammo mutagen darajasi eng yuqori 
bo'lgan komponentni Yer atmosferasining 
ozon qatlami ushlaydi.DNK molekulasi 
nurlanishni yutadi va pirimidin 
dimerlarining hosil bo'lishi sodir bo'ladi. 
Ya'ni pirimidin asoslari kovalent 
bog'lanishlar orqali bog'langan.DNK 
zanjiridagi qo'shni timinlar birlashib, timin 
dimerlarini hosil qilishi mumkin. Ushbu 
tuzilmalar replikatsiya jarayoniga ham 
ta'sir qiladi.Ba'zi organizmlarda, masalan, 
bakteriyalarda, bu dimerlarni fotolyaz deb 
nomlangan tuzatuvchi ferment borligi 
tufayli tiklash mumkin. •
Ushbu ferment dimerlarni ikkita alohida 
asosga aylantirish uchun ko'rinadigan 
yorug'likdan foydalanadi.Shu bilan 
birga, nukleotidlarni eksizyonni tiklash 
yorug'lik tufayli yuzaga keladigan 
xatolar bilan chegaralanmaydi. 
Ta'mirlash mexanizmi keng qamrovli 
bo'lib, turli xil omillar ta'sirida zararni 
qoplashi mumkin.Odamlar bizni 
quyoshga haddan tashqari ta'sir 
qilganda, hujayralarimiz haddan 
tashqari ultrabinafsha nurlanishini 
oladi. Natijada timin dimerlarining 
paydo bo'lishi va ular teri saratoniga 
sabab bo'lishi mumkin. •
Tomas Morgan genetik axborot uzatish masala 
manfaatdor bo'lib birinchi, deb aytish noto'g'ri 
bo'lardi. meros xromosomalar rolini tushunishga 
harakat birinchi tadqiqotchilar XIX asrning 70-80-
yillarida  bir ish German Chistyakov , Beneden, 
Rabbimiz bilan ittifoq bo'lib hisoblanadi 
mumkin.xromosoma tuzilishi ko'rish imkoniyatiga 
ega bo'lish uchun hech qanday mikroskoplar qadar 
kuchli edi. Va muddatli "xromosoma" Keyin, ham, 
emas edi. Bu 1888 yilda nemis olimi Genrix Valdeyr 
tomonidan joriy etildi.Uning bir qator tajribalari 
natijasida nemis biologi Teodor Boveri u tana ning 
normal xromosomalarning uning turlari sonining 
uchun normal rivojlanishi uchun zarur bo'lgan va 
ularning ortiqcha yoki etishmasligi jiddiy nuqsonlarni 
olib keladi isbotladi. Vaqt, uning nazariyasi 
qoyilmaqom tasdiqlandi.

MAVZU: ATROF MUHI T MUTAGEN OMILLA R VA ULA RN IN G TASNI FI BA J A RDI : 220-GURUH TA LA BA SI A BDI N A ZA ROVA DI LN OZA

Reja: • Kirish • Asosiy qism 1. Mutatsion jarayonlar haqida. 2. Mutagen omillar va ularning yuzga kelishi . 3. Atrof muhitning mutagen omillari . 4. Tabiiy va suniy mutatsion jarayonlar. 5. Kimyoviy mutagenez. • Xulosa • Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish • Mutagenlar mavzusiga o'tishdan oldin mutatsiya nima ekanligini tushuntirish kerak. Genetika bo'yicha mutatsiya genetik material: DNK molekulasidagi nukleotidlar ketma-ketligining doimiy va irsiy o'zgarishi.Organizmni rivojlantirish va boshqarish uchun zarur bo'lgan barcha ma'lumotlar uning xromosomalarida jismonan joylashgan genlarida mavjud. Xromosomalar bitta uzun DNK molekulasidan iborat.Mutatsiyalar odatda gen funktsiyasiga ta'sir qiladi va u o'z funktsiyasini yo'qotishi yoki o'zgartirishi mumkin.DNK ketma-ketligining o'zgarishi oqsillarning barcha nusxalariga ta'sir qilganligi sababli, ba'zi mutatsiyalar hujayra yoki umuman organizm uchun o'ta zaharli bo'lishi mumkin.Mutatsiyalar organizmlarda har xil miqyosda sodir bo'lishi mumkin

• mutagenlar (mutatsiya va ... genez) — fizik va kimyoviy omillarning tirik organizmlarga ta sir ʼ etib, ularda mutatsiyalar paydo qiladigan omillar. Fizik M. ichida ionlovchi nurlar muhim o rin tutadi. Ular, o z navbatida, elektromagnitli ʻ ʻ (to lqinli) va korpuskulyar omillarga bo linadi. ʻ ʻ Birinchi guruhga rentgen, gamma va kosmik nurlar kiradi. Ikkinchi guruhga beta zarrachalar (elektron va pozitronlar), protonlar, neytronlar, alfa zarrachalar, yuqori va past harorat kiradi. Ionlovchi nurlarning barchaturlari mutagenlik xossalariga ega, ammo sun iy ʼ mutatsiyalarni olishda , asosan, rentgen va gamma nurlari qo llanadi. ʻ

Kimyoviy mutagenlarga ko pchilik alkillovchi birikmalar (di-metilsulfat, dietilsulfat, ʻ etilenimin, N nitrozoalkilmochevina, nitrozometilmochevina, nitrozoetilmochevina, etilmetan sulfonat, di-etilnitrozomochevina va boshqalar), nuklein kislotalar azotli asoslarining analoglari, alkaloidlar va boshqa kiradi. M. orasida kanserogen va teratogen xossalarga ega bo lganlari ham uchraydi. Shu sababli ko pchilik ʻ ʻ mamlakatlarda barcha yangi kimyoviy birikmalarning mutagenlik xususiyatini tekshirish uchun maxsus institut va lab. tashkil etilganMutagenlar deb ham ataladigan , ular DNK zanjirining bir qismi bo'lgan asoslarda o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan boshqa tabiatdagi molekulalardir. Shu tarzda, ushbu vositalarning mavjudligi genetik materialdagi mutatsiya tezligini kuchaytiradi. Ular fizik, kimyoviy va biologik mutagenlarga bo'linadi.