atrof muhit mutagen omillar va ularning tasnifi
![MAVZU: ATROF MUHI T
MUTAGEN OMILLA R VA
ULA RN IN G TASNI FI
BA J A RDI : 220-GURUH TA LA BA SI A BDI N A ZA ROVA DI LN OZA](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_1.png)
![Reja:
•
Kirish
•
Asosiy qism
1. Mutatsion jarayonlar haqida.
2. Mutagen omillar va ularning yuzga kelishi .
3. Atrof muhitning mutagen omillari .
4. Tabiiy va suniy mutatsion jarayonlar.
5. Kimyoviy mutagenez.
•
Xulosa
•
Foydalanilgan adabiyotlar.](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_2.png)
![Kirish
•
Mutagenlar mavzusiga o'tishdan oldin mutatsiya nima ekanligini tushuntirish kerak.
Genetika bo'yicha mutatsiya genetik material: DNK molekulasidagi nukleotidlar
ketma-ketligining doimiy va irsiy o'zgarishi.Organizmni rivojlantirish va boshqarish
uchun zarur bo'lgan barcha ma'lumotlar uning xromosomalarida jismonan
joylashgan genlarida mavjud. Xromosomalar bitta uzun DNK molekulasidan
iborat.Mutatsiyalar odatda gen funktsiyasiga ta'sir qiladi va u o'z funktsiyasini
yo'qotishi yoki o'zgartirishi mumkin.DNK ketma-ketligining o'zgarishi oqsillarning
barcha nusxalariga ta'sir qilganligi sababli, ba'zi mutatsiyalar hujayra yoki umuman
organizm uchun o'ta zaharli bo'lishi mumkin.Mutatsiyalar organizmlarda har xil
miqyosda sodir bo'lishi mumkin](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_3.png)
![•
mutagenlar (mutatsiya va ... genez) — fizik va
kimyoviy omillarning tirik organizmlarga ta sir
ʼ
etib, ularda mutatsiyalar paydo qiladigan
omillar. Fizik M. ichida ionlovchi nurlar muhim
o rin tutadi. Ular, o z navbatida, elektromagnitli
ʻ ʻ
(to lqinli) va korpuskulyar omillarga bo linadi.
ʻ ʻ
Birinchi guruhga rentgen, gamma va kosmik
nurlar kiradi. Ikkinchi guruhga beta zarrachalar
(elektron va pozitronlar), protonlar, neytronlar,
alfa zarrachalar, yuqori va past harorat kiradi.
Ionlovchi nurlarning barchaturlari mutagenlik
xossalariga ega, ammo sun iy
ʼ
mutatsiyalarni olishda , asosan, rentgen va
gamma nurlari qo llanadi.
ʻ](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_4.png)
![Kimyoviy mutagenlarga ko pchilik alkillovchi birikmalar (di-metilsulfat, dietilsulfat, ʻ
etilenimin, N nitrozoalkilmochevina, nitrozometilmochevina, nitrozoetilmochevina,
etilmetan sulfonat, di-etilnitrozomochevina va boshqalar), nuklein kislotalar azotli
asoslarining analoglari, alkaloidlar va boshqa kiradi. M. orasida kanserogen va
teratogen xossalarga ega bo lganlari ham uchraydi. Shu sababli ko pchilik
ʻ ʻ
mamlakatlarda barcha yangi kimyoviy birikmalarning mutagenlik xususiyatini
tekshirish uchun maxsus institut va lab. tashkil etilganMutagenlar
deb ham ataladigan
, ular DNK zanjirining bir qismi bo'lgan asoslarda o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan
boshqa tabiatdagi molekulalardir. Shu tarzda, ushbu vositalarning mavjudligi genetik
materialdagi mutatsiya tezligini kuchaytiradi. Ular fizik, kimyoviy va biologik
mutagenlarga bo'linadi.](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_5.png)
![•
Mutagenez biologik
mavjudotlarda hamma joyda
uchraydigan hodisa bo'lib,
salbiy o'zgarishlarga aylanib
ketishi shart emas.
Darhaqiqat, bu evolyutsion
o'zgarishni ta'minlaydigan
o'zgarish manbai.](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_6.png)
![•
Mutatsiyalar o'z-o'zidan paydo bo'lishi
yoki qo'zg'atilishi mumkin. Azotli
asoslarning ichki kimyoviy beqarorligi
mutatsiyalarga olib kelishi mumkin,
ammo juda past chastotada.O'z-o'zidan
paydo bo'lgan mutatsion mutatsiyalarning
umumiy sababi sitosinning uranga DNK
qo'sh spiralidagi deaminatsiyasidir. Ushbu
ipning replikatsiya jarayoni
mutant qizga olib keladi , bu erda asl GC
juftligi AT juftligi bilan
almashtirilgan.DNKning replikatsiyasi
ajablanarli darajada aniqlik bilan sodir
bo'lgan hodisa bo'lsa-da, bu to'liq
mukammal emas. DNK replikatsiyasidagi
xatolar ham o'z-o'zidan paydo bo'ladigan
mutatsiyalarga olib keladi.](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_7.png)
![•
Kimyoda izomer atamasi bir xil
molekulyar formulaga ega bo'lgan
molekulalarning turli xil kimyoviy
tuzilishlarga ega bo'lish
xususiyatlarini tavsiflash uchun
ishlatiladi. Tautomerlar bu izomerlar
bo'lib, ular faqat o'z tengdoshlaridan
funktsional guruh holati bilan ajralib
turadi va ikkala shakl o'rtasida
kimyoviy muvozanat
mavjud.Totomerizmning bir turi
keto-enol bo'lib, u erda vodorodning
migratsiyasi sodir bo'ladi va har
ikkala shaklda o'zgarib turadi. Imino
o'rtasida amino shaklga o'tishda ham
o'zgarishlar mavjud.](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_8.png)
![•
Kimyoviy tarkibi tufayli DNK asoslari
ushbu hodisani boshdan
kechirmoqda.Masalan, adenin odatda
aminokislotalar va juftlar - odatda timin
bilan topiladi. Ammo u imino izomerida
bo'lganida (juda kam) u noto'g'ri asos bilan
juftlashadi: sitozin.Bazalarga o'xshash
molekulalarni birlashtirish, taglik juftligini
buzishi mumkin. Masalan, 5-bromuratsilni
qo'shilishi (timin o'rniga) sitozin kabi harakat
qiladi va AT juftligini CG juftligi bilan
almashtirishga olib keladi.Ba'zi
mutagenlarning to'g'ridan-to'g'ri ta'siri DNK
asoslariga bevosita ta'sir qilishi mumkin.
Masalan, azot kislotasi adeninni oksidlovchi
deaminatsiya reaktsiyasi orqali shu kabi
molekulaga, ya'ni gipoksantinga aylantiradi](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_9.png)
![•
Ushbu yangi molekula sitozin bilan juftlashadi (va adenin odatdagidek timin bilan
emas).O'zgarish sitozinda ham bo'lishi mumkin va uratsil deaminatsiya mahsuloti
sifatida olinadi. DNKdagi yagona asos o'rnini bosishi peptidlar ketma-ketligining
transkripsiyasi va tarjima jarayonlariga bevosita ta'sir qiladi.Stop-kodon erta paydo
bo'lishi mumkin va tarjima bevaqt to'xtab, oqsilga ta'sir qiladi.Interkalator moddalar
(akridin va boshqalar) va ultrabinafsha nurlanish kabi ba'zi mutagenlar nukleotid
zanjirini o'zgartirish qobiliyatiga ega.](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_10.png)
![•
Yuqorida aytib o'tganimizdek, isituvchi
moddalar tekis molekulalar bo'lib, ular
qobiliyatiga ega aralashgan (shuning
uchun uning nomi) ipning tagliklari
orasida, uni buzib
ko'rsatmoqda.Replikatsiya paytida
molekuladagi bu deformatsiya
asoslarning yo'q qilinishiga (ya'ni
yo'qolishiga)yoki kiritilishiga olib
keladi. DNK asoslarini yo'qotganda yoki
yangilari qo'shilsa, ochiq o'qish
doirasiga ta'sir qiladi.Esingizda bo'lsin,
genetik kod aminokislota uchun kod
beradigan uchta nukleotidni o'qishni o'z
ichiga oladi. Agar biz nukleotidlarni
qo'shsak yoki olib tashlasak (3 ga teng
bo'lmagan sonda) DNKning barcha
ko'rsatkichlariga ta'sir qiladi va oqsil
butunlay boshqacha bo'ladi](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_11.png)
![•
Ushbu turdagi mutatsiyalar deyiladi ramka
siljishi yoki uch egizaklar tarkibidagi
o'zgarishlar.Ultraviyole nurlanish mutagen
moddadir va u oddiy quyosh nurlarining
normal ionlashtirmaydigan qismidir.
Ammo mutagen darajasi eng yuqori
bo'lgan komponentni Yer atmosferasining
ozon qatlami ushlaydi.DNK molekulasi
nurlanishni yutadi va pirimidin
dimerlarining hosil bo'lishi sodir bo'ladi.
Ya'ni pirimidin asoslari kovalent
bog'lanishlar orqali bog'langan.DNK
zanjiridagi qo'shni timinlar birlashib, timin
dimerlarini hosil qilishi mumkin. Ushbu
tuzilmalar replikatsiya jarayoniga ham
ta'sir qiladi.Ba'zi organizmlarda, masalan,
bakteriyalarda, bu dimerlarni fotolyaz deb
nomlangan tuzatuvchi ferment borligi
tufayli tiklash mumkin.](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_12.png)
![•
Ushbu ferment dimerlarni ikkita alohida
asosga aylantirish uchun ko'rinadigan
yorug'likdan foydalanadi.Shu bilan
birga, nukleotidlarni eksizyonni tiklash
yorug'lik tufayli yuzaga keladigan
xatolar bilan chegaralanmaydi.
Ta'mirlash mexanizmi keng qamrovli
bo'lib, turli xil omillar ta'sirida zararni
qoplashi mumkin.Odamlar bizni
quyoshga haddan tashqari ta'sir
qilganda, hujayralarimiz haddan
tashqari ultrabinafsha nurlanishini
oladi. Natijada timin dimerlarining
paydo bo'lishi va ular teri saratoniga
sabab bo'lishi mumkin.](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_13.png)
![•
Tomas Morgan genetik axborot uzatish masala
manfaatdor bo'lib birinchi, deb aytish noto'g'ri
bo'lardi. meros xromosomalar rolini tushunishga
harakat birinchi tadqiqotchilar XIX asrning 70-80-
yillarida bir ish German Chistyakov , Beneden,
Rabbimiz bilan ittifoq bo'lib hisoblanadi
mumkin.xromosoma tuzilishi ko'rish imkoniyatiga
ega bo'lish uchun hech qanday mikroskoplar qadar
kuchli edi. Va muddatli "xromosoma" Keyin, ham,
emas edi. Bu 1888 yilda nemis olimi Genrix Valdeyr
tomonidan joriy etildi.Uning bir qator tajribalari
natijasida nemis biologi Teodor Boveri u tana ning
normal xromosomalarning uning turlari sonining
uchun normal rivojlanishi uchun zarur bo'lgan va
ularning ortiqcha yoki etishmasligi jiddiy nuqsonlarni
olib keladi isbotladi. Vaqt, uning nazariyasi
qoyilmaqom tasdiqlandi.](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_14.png)
![](/data/documents/08d80b6f-24a4-4111-ac77-3d9135c3ae3f/page_15.png)
MAVZU: ATROF MUHI T MUTAGEN OMILLA R VA ULA RN IN G TASNI FI BA J A RDI : 220-GURUH TA LA BA SI A BDI N A ZA ROVA DI LN OZA
Reja: • Kirish • Asosiy qism 1. Mutatsion jarayonlar haqida. 2. Mutagen omillar va ularning yuzga kelishi . 3. Atrof muhitning mutagen omillari . 4. Tabiiy va suniy mutatsion jarayonlar. 5. Kimyoviy mutagenez. • Xulosa • Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish • Mutagenlar mavzusiga o'tishdan oldin mutatsiya nima ekanligini tushuntirish kerak. Genetika bo'yicha mutatsiya genetik material: DNK molekulasidagi nukleotidlar ketma-ketligining doimiy va irsiy o'zgarishi.Organizmni rivojlantirish va boshqarish uchun zarur bo'lgan barcha ma'lumotlar uning xromosomalarida jismonan joylashgan genlarida mavjud. Xromosomalar bitta uzun DNK molekulasidan iborat.Mutatsiyalar odatda gen funktsiyasiga ta'sir qiladi va u o'z funktsiyasini yo'qotishi yoki o'zgartirishi mumkin.DNK ketma-ketligining o'zgarishi oqsillarning barcha nusxalariga ta'sir qilganligi sababli, ba'zi mutatsiyalar hujayra yoki umuman organizm uchun o'ta zaharli bo'lishi mumkin.Mutatsiyalar organizmlarda har xil miqyosda sodir bo'lishi mumkin
• mutagenlar (mutatsiya va ... genez) — fizik va kimyoviy omillarning tirik organizmlarga ta sir ʼ etib, ularda mutatsiyalar paydo qiladigan omillar. Fizik M. ichida ionlovchi nurlar muhim o rin tutadi. Ular, o z navbatida, elektromagnitli ʻ ʻ (to lqinli) va korpuskulyar omillarga bo linadi. ʻ ʻ Birinchi guruhga rentgen, gamma va kosmik nurlar kiradi. Ikkinchi guruhga beta zarrachalar (elektron va pozitronlar), protonlar, neytronlar, alfa zarrachalar, yuqori va past harorat kiradi. Ionlovchi nurlarning barchaturlari mutagenlik xossalariga ega, ammo sun iy ʼ mutatsiyalarni olishda , asosan, rentgen va gamma nurlari qo llanadi. ʻ
Kimyoviy mutagenlarga ko pchilik alkillovchi birikmalar (di-metilsulfat, dietilsulfat, ʻ etilenimin, N nitrozoalkilmochevina, nitrozometilmochevina, nitrozoetilmochevina, etilmetan sulfonat, di-etilnitrozomochevina va boshqalar), nuklein kislotalar azotli asoslarining analoglari, alkaloidlar va boshqa kiradi. M. orasida kanserogen va teratogen xossalarga ega bo lganlari ham uchraydi. Shu sababli ko pchilik ʻ ʻ mamlakatlarda barcha yangi kimyoviy birikmalarning mutagenlik xususiyatini tekshirish uchun maxsus institut va lab. tashkil etilganMutagenlar deb ham ataladigan , ular DNK zanjirining bir qismi bo'lgan asoslarda o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan boshqa tabiatdagi molekulalardir. Shu tarzda, ushbu vositalarning mavjudligi genetik materialdagi mutatsiya tezligini kuchaytiradi. Ular fizik, kimyoviy va biologik mutagenlarga bo'linadi.