Axloq va uning jamiyat hayotidagi tutgan o’rni
![Mavzu:Axloq va uning
jamiyat hayotidagi tutgan
o’rni.](/data/documents/b4f86099-3614-4a6b-9304-ac237b7a17cc/page_1.png)
![Axloqshunoslik bir necha ming yillik tarixga ega
bo’lgan qadimiy fan. U bizda “Ilmi ravish”, Ilmi axloq”,
Axloq ilmi”, “Odobnoma” singari nomlar bilan atab
kelingan. Ovro’pada esa “Estetika” nomi bilan
mashhur, biz ham yaqin-yaqingacha shu atamani
qo’llar edik. U dastlab manzildoshlik, yashash joyi,
keyinchalik esa odat, fe’l fikrlash tarzi singari
ma’nolarni anglatgan; yunoncha “ethos” so’zidan
olingan. Uni birinchi bo’lib yunon faylasufi Arastu ilmiy
muomilaga kiritgan.](/data/documents/b4f86099-3614-4a6b-9304-ac237b7a17cc/page_2.png)
![Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni uch guruhga
bo’ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga
falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruhga
etika va siyosatni; uchunchi guruhga esa san’at,
hunarmandchilik va amaliy fanlarni kiritdi. Shunday
qilib, qadimgi yunonlar axloq haqidagi talimotni fan
darasiga ko’targanlar va “Etika” (ta ethika) deb
ataganlar. Biroq bizda milliy-mantiqaviy axloqiy
qadriyatlarimizning, dastlabki axloqiy g’oyalarning
vujudga kelishi qadimgi yunonlar yashagan davrdan
o’nlab asrlar avval ro’y bergan.](/data/documents/b4f86099-3614-4a6b-9304-ac237b7a17cc/page_3.png)
![Ajdodlarimizning eng ko’hna e’tiqodiy-axloqiy
kitobi “Avesto” buning yorqin dalilidir. Shu sababli
endilikda bu fanni ham ilmiy-tarixiy, ham zamonaviy-
hayotiy, talablar nuqtai nazaridan “Axloqshunoslik”
deb atashni maqsadga muvofiq deb bildik. “Axloq”
so’zi arabchadan olingan bo’lib, insonning muomila
va ruhiy xususiyatlari majmuini, fe’lini, tabiatini
anglatadigan “xulq” so’zining ko’plik shaklidir. “Axloq”
iborasi ikki xil manoga ega: umumiy tushuncha
sifatida u fanning predmetini anglatsa, muayyan
tushuncha sifatida inson fe’l-atvorini va xatti-
harakatining eng qamrovli qismini bildiradi.](/data/documents/b4f86099-3614-4a6b-9304-ac237b7a17cc/page_4.png)
![Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida
aks ettiradigan bo’lsak, doiraning eng kichik qismini odob,
undan kattaroq qismini-xulq, eng qamrovli qismini axloq
egallaydi.
Axloq- jamiyat, zamon, ba’zan umumbashariy ahamiyatga ega,
insoniyat tarixi uchun namuna bo’la oladigan ijobiy xatti-
harakatlar yig’indisi, insoniy kamolot darajasini belgilovchi
ma’naviy hodisa. Axloqiy tarbiya natijasida odoblilik-
xushxulqlilikka, xushxulqlilik-yuksak axloqiylikka aylangani
kabi, axloqiy tarbiya yo’lga qo’yilmagan joyda muayyan shaxs,
vaqti kelib, odobsizlikdan-badxulqlilikka, badxulqlilikda-
axloqsizlikka o’tishi mumkin. Axloq barcha uchun birdek
taaluqli hisoblangan, ijtimoiy talablar hamda ehtiyojlarning
munosabatlar shaklidagi ko’rinishidan iborat bo’lgan, insonga
berilgan ixtiyor erkinligining xatti-harakatlar jarayonida ichki
iroda kuchi tomonidan oqilona cheklanishini taqozo etuvchi
ma’naviy hodisa.](/data/documents/b4f86099-3614-4a6b-9304-ac237b7a17cc/page_5.png)
![Axloqshunoslikda inson xatti-harakatining ikki qutbi-
axloqiylik bilan axloqsizlik holatlari tahlil va tadqiq etiladi.
Axloqiylik-fazilatlarda, axloqsizlik esa illatlarda namoyon
bo’ladi. Bu ikki qutb-tushuncha kun-tun, oq-qora singari
bir-birini inkor va ayni paytda, taqozo etgani holda
mavjuddir. Zero fazilat, Arastudan tortib Ibn Sinogacha
bo’lgan qadimiy faylasuflar takidlaganlaridek, ikki illat
oralig’ida ro’y beradi. Boshqacha qilib aytganda, fazilat ikki
manfiylik o’rtalig’ida yuzaga keladigan musbat hodisadir.
Chunonchi, adolat-zulm bilan mazlumlikning, saxiylik-
isrofgarchilik bilan baxillikning, iffat-qizg’anchiqlik bilan
rujuning o’rtalig’I sifatida voqe bo’ladi.](/data/documents/b4f86099-3614-4a6b-9304-ac237b7a17cc/page_6.png)
![Asosiy mezoniy tushunchalar-kategoriyalar singari
axloqiy tamoyillar ham axloqiy anglash shakllaridan
hisoblanadi. Ularda axloqiy talab nisbatan umumiy
tarzda ko’zga tashlanadi.Ular jamiyat tomonidan shaxsga
qo’yiladigan talab shaklida namoyon bo’lib, insonning
axloqiy mohiyatini, uning hayoti mazmunini, odamlar
bilan o’zaro aloqalaridagi asosiy jihatlarni balgilab
beradi. Natijada tamoyillar, inson xatti-harakatinining
umumiy yo’nalishini ko’rsatgan holda, ko’pgina axloqiy
me’yorlar uchun asos bo’lib xizmat qiladi.](/data/documents/b4f86099-3614-4a6b-9304-ac237b7a17cc/page_7.png)
![Insoniyat taraqqiyotida axloq muhim o’rin tutadi.
Sharqning buyuk mutafakkirlari insonni axloqiy kamol
toptirish, uni har tomonlama rivojlantirish, ma’naviy
qiyofasini shakllantirish jamiyat taraqqiyotining muhim
omillaridan biri, deb qarashgan. Inson axloqiy, umuman
ma’naviy va ma’rifiy jihatdan kamol topishi jarayonida
turli tarixiy bosqichlardan-johillik, nodonlikdan ilmga,
yovuzlikdan ezgulikka, vahshiylikdan insoniylikka
o’tarkan, jamiyat ham shu tariqa rivojlanadi.Ikki muqobil
ibtido-yovuzlik va ezgulik, jaholat va kamolotning o’zaro
kurashi inson va jamiyat taraqqiyotini belgilagan.](/data/documents/b4f86099-3614-4a6b-9304-ac237b7a17cc/page_8.png)
![ETIBORINGIZ UCHUN
RAXMAT](/data/documents/b4f86099-3614-4a6b-9304-ac237b7a17cc/page_9.png)
Mavzu:Axloq va uning jamiyat hayotidagi tutgan o’rni.
Axloqshunoslik bir necha ming yillik tarixga ega bo’lgan qadimiy fan. U bizda “Ilmi ravish”, Ilmi axloq”, Axloq ilmi”, “Odobnoma” singari nomlar bilan atab kelingan. Ovro’pada esa “Estetika” nomi bilan mashhur, biz ham yaqin-yaqingacha shu atamani qo’llar edik. U dastlab manzildoshlik, yashash joyi, keyinchalik esa odat, fe’l fikrlash tarzi singari ma’nolarni anglatgan; yunoncha “ethos” so’zidan olingan. Uni birinchi bo’lib yunon faylasufi Arastu ilmiy muomilaga kiritgan.
Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni uch guruhga bo’ladi: nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga falsafa, matematika va fizikani; ikkinchi guruhga etika va siyosatni; uchunchi guruhga esa san’at, hunarmandchilik va amaliy fanlarni kiritdi. Shunday qilib, qadimgi yunonlar axloq haqidagi talimotni fan darasiga ko’targanlar va “Etika” (ta ethika) deb ataganlar. Biroq bizda milliy-mantiqaviy axloqiy qadriyatlarimizning, dastlabki axloqiy g’oyalarning vujudga kelishi qadimgi yunonlar yashagan davrdan o’nlab asrlar avval ro’y bergan.
Ajdodlarimizning eng ko’hna e’tiqodiy-axloqiy kitobi “Avesto” buning yorqin dalilidir. Shu sababli endilikda bu fanni ham ilmiy-tarixiy, ham zamonaviy- hayotiy, talablar nuqtai nazaridan “Axloqshunoslik” deb atashni maqsadga muvofiq deb bildik. “Axloq” so’zi arabchadan olingan bo’lib, insonning muomila va ruhiy xususiyatlari majmuini, fe’lini, tabiatini anglatadigan “xulq” so’zining ko’plik shaklidir. “Axloq” iborasi ikki xil manoga ega: umumiy tushuncha sifatida u fanning predmetini anglatsa, muayyan tushuncha sifatida inson fe’l-atvorini va xatti- harakatining eng qamrovli qismini bildiradi.
Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan bo’lsak, doiraning eng kichik qismini odob, undan kattaroq qismini-xulq, eng qamrovli qismini axloq egallaydi. Axloq- jamiyat, zamon, ba’zan umumbashariy ahamiyatga ega, insoniyat tarixi uchun namuna bo’la oladigan ijobiy xatti- harakatlar yig’indisi, insoniy kamolot darajasini belgilovchi ma’naviy hodisa. Axloqiy tarbiya natijasida odoblilik- xushxulqlilikka, xushxulqlilik-yuksak axloqiylikka aylangani kabi, axloqiy tarbiya yo’lga qo’yilmagan joyda muayyan shaxs, vaqti kelib, odobsizlikdan-badxulqlilikka, badxulqlilikda- axloqsizlikka o’tishi mumkin. Axloq barcha uchun birdek taaluqli hisoblangan, ijtimoiy talablar hamda ehtiyojlarning munosabatlar shaklidagi ko’rinishidan iborat bo’lgan, insonga berilgan ixtiyor erkinligining xatti-harakatlar jarayonida ichki iroda kuchi tomonidan oqilona cheklanishini taqozo etuvchi ma’naviy hodisa.