Birgalik va gumon olmoshlari

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.66796875 KB

Ko'chirib olish


Birgalik olmoshlari

. Eski o‘zbek tilida birgalik olmoshi ma’nosida barcha, ban, barliq,
qamug 1
, hamma (hama), jumla, tamäm, jam’e, ba’zi so‘zlari iste’molda
boTgan. Bularning bir qismi keng iste’molda bo‘lib, boshqalari ma’lum
davrlarda yoki ayrim yodgorliklarda qodlangan. Birgalik
olmoshlarining ko‘pchiligi egalik va kelishik affikslari bilan turlanish
xususiyatiga ega, ayrimlari ko‘plik affiksi bilan ham ishlatiladi.

Eski o‘zbek tilida iste’molda boTgan birgalik olmoshlarining bir
guruhi asli turkiy, boshqalari forscha yoki arabcha so’zlardan iborat.

Barcha, ban, barliq, qamug‘ birgalik olmoshlari turkiy so‘zlarni tashkil
etadi. Eski o‘zbek tilida bularning qo‘llanish darajasi turlicha boTgan.
Barcha so‘zi birgalik olmoshi ma’nosini ifodalovchi asosiy vosita
sifatida eski o‘zbek tili taraqqiyotining hamma davrlarida qoTlangan:
Barcha tapdur bizgä, valeyär tapilmas { Lutfiy). Barchasi fahm etti kim,
mushkiil ish (Navoiy, LT). Barchalari kelib, arz qildilar( Sh.tar.).
Barchaqiz amq eshikigä keliij (SHN). Barchanuj

támlan altun, kiimüsh birla kezáklik (QR). Buyurdum kim, barcham
bazar bashida yasaqqa yetkürgáylár (BN). Barchadin qilg‘an ishin
sorg‘usidur (Sakkokiy).


Bari birgalik olmoshi ham eski o‘zbek tili taraqqiyotining deyarli
hamma davrlarida iste’molda bo'lgan. Lekin yozuv yod- gorliklarda
uning qo‘llanishi barcha birgaiik olmoshiga nisbalan ancha chegarali
boMgan: Ozga yarag‘ bulmas ersátj, ban baham almag‘il (QR).
Barim ilekinda qozg‘il (NF). Qaldilar ul fasánadin ban den (Navoiy,
SS). Barisim basib erdi sarán (SHN). Urush barimrjdur bayiri is/u
(SH N).

Barliq so‘zining birgalik olmoshi ma’nosida qo'llanishi
“Shayboniynoma”da qayd qilindi: Shaharm barliq el berkitádi (SUN).
Boldilar barliq el barí gadáy (SHN).


Qamug ‘ so‘zi turkiy tillarda b.rgalik olmoshining qadimgi . shaklini tashkil
etadi. Bu olmosh XIII—XIV asrlarga oid yodgor- likiar tiliga ham xos bo'iib,
birgalik olmosh. ma’nosini ifodalovch. asosiy vosita sifatida ancha keng iste’molda
bo‘lgan. Keyingi davrlarga oid yodgorliklarda deyarli qo‘llanmagan. Misollar:
Qamugbn Sir yaqasmda binaim (MN). Qamag‘g‘a yanut berigli turur (QR).
Qamug 1
din ezrüb ul xizmat jahánin (XSH). Sozláij teyii, qamug ‘Ian aytg'aylar
(Tatsir). Agar qahriijg‘a üchrásá, gadá bolur qamug‘ sháhlar (Sakkokiy).

XIII—XIV asrlarga oíd yodgorliklarning ba’zilanda bu olmosh qamuq
y qamag 1

yoki qamu shaklida qo‘llangan: qamuq kerkliiklar, qamuq álam, qamuq umrum
(MN); bedámniq qamag‘i (0‘N); qamu tash ichinda, qabilamnuj qamusi (Saroyi);
qamusim... nafaqa qildi (Tafsir).

Arabcha jumla, jam ’e, tamám so‘zlari va forscha hamma (llama)
so‘zining birgalik olmoshi ma’nosida qo‘llanish darajasi turlicha boigan.

Jumla birgalik olmoshi XIII—XIV asrlarga oid yodgorliklar tiliga
xos bo‘lib, keyingí davrlarda urnng qoilanishi chegaralan- gan:
Qatirjda yer oparlar jumla sháhlar ( MN). Jumlasi ottuztoqquz bash
kishilár (Tafsir). Jumtapiz biryoh hamla qilsaijiz bolg‘ay (NF).

O ¿i ni jumladan ájiz korcir ul (Saroyi). Ay-tek yüzüijni jumlai
jahündin kimUar-men (Sakkokiy). Jumla a’zásig'a qoydi zafytíz
(Navoiy, LT).


Tarnám so‘zining birgalik olmosh. mo’nosida qo‘llanish. ayrim
asarlarda uchraydi: Yiirir terjiz ¡chinda tamá/n mg lar kabi (Tafsir).
TamCim qayg‘i muhirlilg ganj erñr-sen (XSH). Tamámm ulus ba sin din
qildi daf ’ (Navoiy, SI) Tamám daryádag‘i jihciznuj va kemalarniij
hibñhm ushbu nargilniij postidm qiluriar ermish (BN).

Jam’e so‘zining birgalik olmoshi ma’nosida qo‘llanish¡ yana ham
chegarali boiib, XV asrdan kevingi ba’zi asarlardagina uch raydi:
Hindustcmmrj iam ’e rudlannuj bu xasiyati bar (BN). Jam’e bcilag‘a
ikki yiiz yigirnul besh sabaq beriliir (Furqat).


Hamma (fiama) birgalik olmoshi eski o‘zbek tili taraqqiyoti- ning
oldingi davrlarida kam qo‘llangan bo‘lib, keyiagi davrlarda faollasha
borgan. Misollar: Hammasi menttn dmlm astinda bolg‘aylar (N F).
Seksan nwjmij hammasi (BN). Banana bashdin-ayáq chunün taza turar
(Gulxaniy). Xaláyiq fiama mahv-u hayrán ekcin (Muqimiy). hlama
yazmishlari dilxclh sizga (Furqat).

. Arab nliga mansub bo'lgan ba’zi so‘zi eski o‘zbek tili- da butunning,
umumning, to'daning qismini ko‘rsatish ma’nosi- da qo‘llangan bo‘lib,
birgalik olmoshlan guruhga kiradi.


Ba’zi birgalik olmoshi eski o‘zbek tili taraqqiyotining hamma
davrlarida keng iste’molda bo‘lgan. Masalan: Ba’zi aymishiar (Tafsir).
Anuí saltanatm ba’zi ñltnush yil, ba’zi eítík yil derlár (Navoiy. Tarixi
muluki ajam). Ba ’zi qushnuj but eti yaxsni bolur (BN). Ba’zi shuará ki, ...
(Gulxaniy).

Ba’zi olmoshi ham egahk, ko‘plik, kelishik affikslan bilan qo‘llanadi:
Ba’zilar on sekkiz yashar erdi (QR). Ba’zini muija keltürgándür kim, ...
(Navoiy, MN). Qáchqanlarnuj ba’zisig‘a sazñ bergaylür, ba’zisini biznuj
qashumzg’a yibürgayler {BN). Ba’zidin uahi birár yaxsfu bayt vaqe bolur
(Navoiy, MQ). Nokar xalquvrj ham ba’zilan alib barurlar (Sh.turk).


Turkiy tillar taraqqiyotining oldingi davrlarida birgalik olmoshlaridan
qamug 1
(turli fonetik shakllari bilan) iste’molda bo‘lgan. Masalan,
0‘rxun-Enasoy va qadimgi turkiy tili yodgorliklarida biigalik olmoshi
ma’nosida asosan shu so‘z qo'llan- gan bo‘lib, ba’zi maribalarda barcha,
ban shakllari ham uchraydi. XI asr yodgorugi “Qutadg‘u bilig”da esa
qamug‘, barcha olmosh- lari bilan bir qatonia fors va arab tiUaridan
o‘zlashgan ham mu (hama), ba’zi kabi birgalik olmosmari ham
qoMlangan. Keyinchalik barcha, ban birgalik o'moshlarining faollasha
borishi va bu olmosh turlarining arabcha va forscha o‘zlashmalar
hisobiga ko‘paya bowshi natijasida qamug‘ olmoshi iste’moidan chiqa
borgan. Snunaay qilib, ko‘pchilik turkiy tillarda, shu jumladan, o‘zbek
blida XV asrdan boshlab qamug' olmoshi arxaik shaklga aylangan.


Gumon olmoshlari

Eski o‘zbek tilida gumon olmoshlarining quyidag shakllari iste'molda
bo‘lgan: kimsá, kimersá (kimársá), nimersá neersá, biragü, biráv, Jalan.

Gumon olmoshlaiining bii guruhi shaxsga nisbatan, boshqa guruhi
narsa, jonivor, voqea-hcdisalarga nisbatan qo‘llanadi, ba’zilari har
íkkala ma’noda ham ishlatiladi.

Gumon olmoshlarining ko’pchihgi kelishik qo‘shimchalari bilan ham
ishlaiiladi, ayrmlariga ko‘plik va egalik affikslari ham qo'shihshi
mumkun.


Gumon olmoshlarining kimsá, kimársá, biragii, biráv shakllari shaxsga nisbatan
qodlanadi.

Kimsá, kitnársj shakllari b¡r olmoshn'ng ikk< xil ko‘rinishidir. Kimsá shakh
kimersa shakli ni ng qisqargan shakli bo‘ÜD, kimersa o‘z navbatida kim so‘roq
olmoshiga ersa qo‘shihshi bilan hosil bo'lgan. kim+ersa > kim-ersá (kimersá)>
kimsá.

Kimsá gumon olmoshi eski o‘zbek tili taraqqiyotining deyarli hamma
davrlauda iste’molda bo‘lgan. Lekin uning qodlamshi ancha chegaralangan bo'lib,
ayrim yodgorhklardagina uchraydi: Senitj birla kimsá bar-mu? (Tafsir) Qalmagay
g‘anula kimsenhj ja ni (Navoiy, SS). Kunsege anda isbqumat emcis (Navoiy, SS/
Bir kimsá ni anda tapmadilar (BV/ Bir kimsá yoq ki, boimag'ay anda sorag‘da
(Munis).


Gumon olmoshimng kimersa shakh XI11—XIV asrlarga oid
yodgorhklar tili uchun ancha xarakterli bo‘lib, keyingi davrlarda deyarh
qoMlanmagan: Nishán bermas kimersa mislirjizdin // Iráq- u Rum-u ham
Kan an ¡chinda (MN). Ushbu kimársálár kim, azáb- u uqubat qilnurlar
(NF). Bu tayaqni... kimersagü bermágil (Tafsir). Men hargiz kimersádin
kuch birla narsa almishim yoq (QR). Kimersá kim, se/já egri keijid tufar
bu qadar... (Sakkokiy).

Gumon olmoshimng biragii, biráv shakllari bir xil manba asosida
shakllangan: biráv shakh biragii shaklidan rivojlangan: biragii >biraii
>birá , b i ragú shakh o‘z navbatida bir soniga -ágii affiksi qo‘shilishi
bilan hosil bo‘lgan. Bu stiakl jamlovchi son yasahshining qadimgi usuli
asosida yuzaga kelgan.

$ Biragii shakli XIII—XIV asrlarga oid ayrim asarlarda qo’llan-gan: Buqtilar, yiraqtin biragii keliiriTafsir). Biragii yoldin ashayin, teb keldi (QR). Rozgárdm smj biragii ni buldi (QR).  Biráv gumon olmosmning yozuv yodgorliklarida qo‘llanishi XV asrdan boshlab kuzatiladi: Birávniij purgühin alg‘ay (SHN). Harqatla kim, biravni tartib cluqarg‘aylar, anda qalg'anlar ezlári- din barg‘aylar (Navo.y, MQ). üzüpni er bilsárj, yana biravni sher bil (Gulxaniy). Biráv undag‘ dedi, biráv mundag \Muqimiy).$


Gamón olmosh.rúng neersá, nimársá shakllaii narsa, jonivor, voqea-nodisalarga
nisbatan qo‘llanadi.

Neersa gumon olmoshi ne so‘roq olmoshiga ersci qo‘shilish¡ bilan hosil
bo‘lgan. Bu olmosh kam qo‘liangan bo‘iib, ayrim man- balardagina uchraydi:
Bir neersüni men qilaachi-men (Tatsir). Aliar üchiin neersalár tapmaydur
(BN).

Gumon olmoshming nimársá shakli nimá so‘roq olmoshiga ersci qo‘shilisni
bilan hosil bodgan: nime + erse> nuná (e)rsá > nimársá. Bu shakl XV asrdan
keyingi davrlarga o.d yodgorliklarda qo‘llangan: Mundaq nimársá din kim,
fáyda bolg'ay, ... (BN). Koch uzab ketkandin sorj shúyad nimársá qalg‘an
bolg‘ay teb, ... (Sh.tar.). Senil) falún nimársüij faian bohir, teb Jal baqib... yüriir
erdi (Sh.turk.). Meni qolumg‘a... g‘ayri mukarrar nimarsálár tushdi (Fur- qat).

Faian gumon olmoshi shaxsga nisbatan ha.ru, narsa, voqea-hodisalarga
nisbatan ham qohlanadi.

Falún olmoshi noma’lum shaxsni yoki noma’lum narsani, voqea-hodisani
ko'rsatadi. Bu olmosh XIII—XIV asrlarga oid yod gorliklarda ham,
keyingi davrlarda ham shu ma’nom ifodalovchi gumon olmoshi sifatida
ancha keng iste’molda bo‘lgan: Bu bitigni faian ayda, falún kúndá, falún
yilda biuldi (QR). Derlar: falún faking‘a úshiq bolnbnir (Navoiy, MQ/
Falúniyniij falún pardas i murja úhangdur ÍBN). Kel falún hecha faian
kpcha sari (SHN). Faian vaqxda falún málujizg'a mundaq hiyúnai qüdi va
faian siriijiz.ni xalqg'a fash qüdi (Sh.tar.).


Yozuv yodgorhklaridan ma’lum bo'lishicha, gumon olmoshlari turkiy tillar
taraqqiyotining nisbatan keyingi davrlari- da yuzaga kelgan. Masalan,
0‘rxun-Enasoy yodgorliklanda ham, qadimgi turkiy tiliga oid manbalarda
ham gumon olmoshi qohlan- magan. XI asr yodgorligi “Qutadg‘u bilíg”da
gumon olmoshimng birägß shakli uchraydi. Boshqa shakllarning yozuv
yodgorliklari- da qo‘llanishi XIII—XIV asrlardan boshlab kuzatiladi.

Mavzu:Birgalik va gumon olmoshlari.

 Birgalik olmoshlari  . Eski o‘zbek tilida birgalik olmoshi ma’nosida barcha, ban, barliq, qamug 1 , hamma (hama), jumla, tamäm, jam’e, ba’zi so‘zlari iste’molda boTgan. Bularning bir qismi keng iste’molda bo‘lib, boshqalari ma’lum davrlarda yoki ayrim yodgorliklarda qodlangan. Birgalik olmoshlarining ko‘pchiligi egalik va kelishik affikslari bilan turlanish xususiyatiga ega, ayrimlari ko‘plik affiksi bilan ham ishlatiladi.  Eski o‘zbek tilida iste’molda boTgan birgalik olmoshlarining bir guruhi asli turkiy, boshqalari forscha yoki arabcha so’zlardan iborat.

Barcha, ban, barliq, qamug‘ birgalik olmoshlari turkiy so‘zlarni tashkil etadi. Eski o‘zbek tilida bularning qo‘llanish darajasi turlicha boTgan. Barcha so‘zi birgalik olmoshi ma’nosini ifodalovchi asosiy vosita sifatida eski o‘zbek tili taraqqiyotining hamma davrlarida qoTlangan: Barcha tapdur bizgä, valeyär tapilmas { Lutfiy). Barchasi fahm etti kim, mushkiil ish (Navoiy, LT). Barchalari kelib, arz qildilar( Sh.tar.). Barchaqiz amq eshikigä keliij (SHN). Barchanuj  támlan altun, kiimüsh birla kezáklik (QR). Buyurdum kim, barcham bazar bashida yasaqqa yetkürgáylár (BN). Barchadin qilg‘an ishin sorg‘usidur (Sakkokiy).

 Bari birgalik olmoshi ham eski o‘zbek tili taraqqiyotining deyarli hamma davrlarida iste’molda bo'lgan. Lekin yozuv yod- gorliklarda uning qo‘llanishi barcha birgaiik olmoshiga nisbalan ancha chegarali boMgan: Ozga yarag‘ bulmas ersátj, ban baham almag‘il (QR). Barim ilekinda qozg‘il (NF). Qaldilar ul fasánadin ban den (Navoiy, SS). Barisim basib erdi sarán (SHN). Urush barimrjdur bayiri is/u (SH N).  Barliq so‘zining birgalik olmoshi ma’nosida qo'llanishi “Shayboniynoma”da qayd qilindi: Shaharm barliq el berkitádi (SUN). Boldilar barliq el barí gadáy (SHN).

 Qamug ‘ so‘zi turkiy tillarda b.rgalik olmoshining qadimgi . shaklini tashkil etadi. Bu olmosh XIII—XIV asrlarga oid yodgor- likiar tiliga ham xos bo'iib, birgalik olmosh. ma’nosini ifodalovch. asosiy vosita sifatida ancha keng iste’molda bo‘lgan. Keyingi davrlarga oid yodgorliklarda deyarli qo‘llanmagan. Misollar: Qamugbn Sir yaqasmda binaim (MN). Qamag‘g‘a yanut berigli turur (QR). Qamug 1 din ezrüb ul xizmat jahánin (XSH). Sozláij teyii, qamug ‘Ian aytg'aylar (Tatsir). Agar qahriijg‘a üchrásá, gadá bolur qamug‘ sháhlar (Sakkokiy).  XIII—XIV asrlarga oíd yodgorliklarning ba’zilanda bu olmosh qamuq y qamag 1 yoki qamu shaklida qo‘llangan: qamuq kerkliiklar, qamuq álam, qamuq umrum (MN); bedámniq qamag‘i (0‘N); qamu tash ichinda, qabilamnuj qamusi (Saroyi); qamusim... nafaqa qildi (Tafsir).

O'xshashlar

KISHILIK OLMOSHLARI

Gumon qilinuvchini so`roq qilish haqida bayonnomalar tuzish mashqlari

Olmoshning deyktik xususiyatlari

Turkiy tillarda olmosh so`z tukumi

Olmosh sōz turkumi