ETNALOGYANI PAYDO BO’LISHI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

812 KB

Ko'chirib olish

RE J A :
■ ETN OLOGIYA FAN IN IN G QI SQACHA
ETN OLOGIK MA'LUMOTLAR i
■ ETN OLOGIYA PAY DO BO'LISHI
■ Amerik ada et nologiy a
■ Foy dalangan adabiy ot larMav zu:ETNA LOGYAN I PAY DO
BO’LISHI .

• Har bir fan dast lab fak t v a raqamlarni
t o'play di, k ey in ularning mohiy at ini
t ushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi.
Et nografi k bilimlarning o'ziga xos
xususiy at i shundak i, ularning pay do
bo'lishi, zarur ma'lumot lar t o'planishi,
fak t lar anglab olinishi bir v aqt da sodir
bo'ladi. Masalan, ay rim qo'shni qabila, xalq
v a elat larning maishiy t urmushi,
madaniy at i, urf-odat lari, et nik
xususiy at larini o'rganish, ularni aniq
t ushunish amaliy eht iy ojlarni qondirish
t aqozosi bilan v ujudga k elgan.

• Eng qadimgi sharq mamlak at larida uzoq-
y aqin qo'shnilar bilan samarali sav do-sot iq
munosabat larni o'rnat ish, shu-ningdek ,
ularga qarshi muv aff aqiy at li urushiar olib
borish uchun ham, birinchi nav bat da
et nologik bilimlarga ega bo'lish zarur edi.
Sharq must abidlari, ay niqsa, Qadimgi Bobil,
Ossuriy a v a Eron huk mdorlari o'zlarini
ulug'lash maqsadida t oshga bit t irgan
zafarnomalarida bosib olingan v a
bo'y sundirilgan t urli elat v a x alqlar t ilga
olinadi.

• Odat da et nologiy a (et nografi y a) must aqil
fan sifat ida X I X asr o'rt alarida t ashk il
t opgan, deb hisoblay dilar. Mazk ur at ama
o'sha dav rdan boshlab ancha munt azam
rav ishda ishlat ila boshlandi, dast labk i
et nografi k ilmiy jamiy at lar, maxsus
asarlar v a t o'plamlar pay do bo'ldi. Yangi
fanning t ashk il t opishida, shubhasiz,
o'sha dav rda t abiiy fanlarning gurk irab
o'sishi, ay niqsa, fanda ev oly ut siy a
g'oy aning g'alabasi k at t a ahamiy at ga ega
bo'ldi.

• Et nologiy a - bu xalqlar,
ularning axloqi, madaniy v a
diniy xususiy at lari haqidagi
fan. U 19-asrda shak llangan.
Tarixiy v a gumanit ar
bilimlarning ushbu sohasini
shak llant irish insonning
boshqa fanlari bilan
chambarchas bog'liqdir.

• Et nologiy aning pay do bo'lishi (y unoncha
"odamlar " v a "o'qit ish" so'zlaridan) et nografi y a
bilan bog'liq - t urli madaniy at larni t av sifl ash
bilan shug'ullanadigan dala fani. Geografi k
k ashfi y ot lar v a erlarni must amlak a qilish
ev ropalik t adqiqot chilarga juda k o'p
mat eriallar t aqdim et di. Qadimgi duny o
t siv ilizat siy asi y uqori darajada riv ojlangan deb
hisoblangan ibt idoiy madaniy at lar ev ropalik lar
uchun o'ziga xos " t irik ajdodlar " ga ay landi.
Ularning axloqi v a urf-odat lari, k undalik hay ot i
v a diniy k ult larini o'rganib chiqib, nav bat
nav bat olingan bilimlarni umumlasht irish v a
t izimlasht irishga t o'g'ri k eldi.

• Albat t a, « Odam t o'g'risidagi fan» ning
t ez sur 'at lar bilan riv ojlanishi v a
et nologiy a fanining must aqil ilm
sohasi bo'lib qolishi negizida asrlar
dav omida t o'planib k elgan et nologik
bilimlar, jahon xalqlari t o'g'risidagi
t urli ma'lumot lar, har xil t ushuncha v a
nazariy alar y ot adi. Bularning t arixini
qisman bo'lsa ham bilib olishning o'zi
muhim ahamiy at k asb et adi

• Yozuv k ashf et ilgan dast labk i
dav rdan boshlab o'qishni hamda
uzoq xalq v a elat lar t o'g'risidagi
ma'lumot larni qadimgi Misr,
Mesopat amiy a v a Eronda y axshi
bilganlar, qo'shni elat lar t o'g'risida
faqat y ozma manbalardagina
emas, balk i xalq og'zak i ijodida
ham t o'qilgan t urli riv oy at lar,
hik oy alar v a afsonalardan bilib
olganlar.

X IX Asrlargacha « et nologiy a»
At amsi fanda ba’zan ay rim et ngrafi k
madaniy at larni o’rganishdagi y angi fan
sohasi
Sifat ida birinchi mart da fransuz olimi J AN
J AK AMPER
I shlat gan.
U 1830 –y ilda « ant ropologik » y
Ya’ni gumanit ar fanlar k lasfi k at siy asini
ishlab chiqqan.
« Et nologiy a» so’zini k irit gan.

• Demak , Tav rot da insoniy at genealogiy asi
birinchi mart a t art ib-langan. Undagi
ma'lumot larga k o'ra, insoniy at ning y agona
oila-dan k elib chiqishi, qarindosh-
genealogik munosabat lari bilan bev o-sit a
bog'liq ek anligini t asdiqlov chi riv oy at lar
monogenet ik nazari-y ani y uzaga k elt irgan.
Ammo insoniy at urug'ining birligi t o'g'risi-
dagi mazk ur g'oy a diniy t usda berilgan
bo'lib, olamni v a barcha k ishilarni o'zaro
bog'liq muay y an sharoit da, muay y an
hududda bir-ga y arat gan y ak k a-y agona
xudodir, degan afsonaga t ay anadi.

• Afsonada duny oda dast lab y agona t il,
y agona shev a bo'igan, deb hik oy a qilinadi.
Sharqdan k elgan k ishilar Bobil y urt idagi
Sennaar t ek isligida joy lashganlar, ular
loy dan y asalgan g'isht ni pishirib, shahar
qurganlar, samoga y et adigan minora t ik lay
boshlaganlar. Osmondan y erga t ushib,
shaharni t omosha qilgan xudo y agona t ilda
birlashgan xalq nimalar qilishga qodir
ek anligini k o'rib, bu k ishilar samoga - xudo
dargohiga ham chiqishi mumk in deb,
ularning beadabligidan darg'azab bo'lgan.
X udoning farmoy ishi bilan barcha xalqlar,
elat lar v a t illar aralasht irilib, but un
duny oga sochib y ubort irilgan.

• Et nologik xarak t erga ega bo'lgan bu afsona
k ey inchalik nasroniy v a islom mafk urasiga
o't ibgina qolmay, so'nggi dav rlargacha
but un Yev ropa t arixshunoslik faniga ham
t a'sir qilib k elgan. Tav rot dagi xalqlar
genealogiy asi t urli nazariy alar, mulohaza v a
t ort ishuv larga sabab bo'lgan. Adabiy ot da
« Bobil aralash-quralashuv i» nomi bilan
ma'lum bo'lgan bu afsona mant iqiy jihat dan
Tav rot « monogenet ik » nazariy asinjng uzv iy
dav omi bo'lib, t arixda eng birinchi ommav iy
et nologik k onsepsiy a hisoblanadi.

• Qadimgi dav rga k elib, et nografi k bilimlar
k engay ib v a k o'pa-y ibgina qolmay,
madaniy at ning o'sishi bilan umumiy v a nazariy
xulosalar ham y uzaga k eladi. Qadimgi Gret siy a
dost onlari « Iliada» v a « Odissey a» da y aqin
qo'shni elat lar t o'g'risida afsonav iy ma'lumot lar
k elt irilgan bo'lsa, k ey ingi asrlar dav omida
amalga oshgan grek larning « buy uk
k olonizat siy a» si (milaw. VII -V asr-lar)dan so'ng
t ev arak -at rofdagi xalqlar t o'g'risidagi bilimlar
doirasi juda k engay adi v a boy iy di. X ususan, ana
shu dav rga mansub Gerodot ning noy ob
et nologik ma'lumot lar bilan t o'la mashhur 9
jilddan iborat bo'lgan t arix k it oblari t adqiqiy
xarak t erga ega.

• J ahon siv ilizat siy asida beqiy os o'rin
t ut gan qadimgi Rim mut a-
fak k irlarining asarlarida ham muhim
et nologik ma'lumot lar, qim-mat baho
mulohazalar, nazariy fi k rlar mav jud.
Ay niqsa, Korneliy Tat sit , Luk resiy Karlar
qadimgi germanlar v a k elt lar,
sarmat lar v a sk ifl arning t urmush t arzi,
siy osiy v a harbiy t uzumi, ijt imoiy v a
oila-v iy hay ot i, mashg'ulot i, uy lari,
k iy imlari, axloqi v a t arbiy asi, t aomi v a
o'y inlari t o'g'risida ajoy ib ma'lumot lar
y ozib qoldirganlar.

• Shunday qilib, qadim zamonda y uqori madaniy
sav iy aga erish-gan y ev ropalik lar boy et nologik
bilimga ega bo'lganlar. Ular o'rt a y er dengizi
at rofi da joy lashgan xalqlar, Shimoliy Afrik a v a Old
Osiy o, qisman uzoqroq joy lardagi et noslar
t o'g'risida aniq ma'lumot lar t o'plashgan, bu
xalqlarning maishiy t urmushi, madaniy
xususiy at larini haqqoniy t asav v ur qila bilganlar.
Maz-k ur ma'lumot lardan ay rim olim v a
mut afak k irlar umumiy xulo-salar chiqarib, ba'zi
qonuniy at v a o'xshashlik larni k ashf qilgan-lar.
Ay rim fay lasuf olimlar xalqlarning k elib chiqish
t afov ut i, o'xshashligini k o'rsat ibgina qolmay,
ularning sababini izohlashga ham int ilganlar.

• IX -X I I asrlarda arab t ilida ijod qilgan sharq
muallifl aridan ibn X urdodbek , A l-Balxiy, A l-
Ist ahriy, ibn Hav qal, Mas'udiy, Yoqut
singari y irik geograf v a say y ohat chilar,
ajoy ib fay lasuf v a musiqashunos A bu N asr
Forobiy, mashhur ensik lopedist olim A bu
Ray hon Beruniy (ay niqsa, uning
« Hindist on» asari) v a buy uk t abib ibn Sino,
at oqli et nolog, geograf v a t arixchi A bu Sa'd
Abduk arim, ibn Muhammad Sa'moniy
asarlarida hamda noma'lum muallif
y arat gan « Hudud ul-olam» nomli risolada
Sharq mamlak at larida, jumladan, Mark aziy
Osiy oda y ashagan aholi t o'g'risida noy ob
et nologik ma'lumot lar ak s et gan.

• Et nos v a et nik lik t ushunchalari hozirgi et nologiy a fanida qabul qilingan umumiy
t ushuncha bo'lib, umumiy hudud v a t il birligini belgilov chi asosiy om ildir. Mazk ur
om illar et noslarning nafaqat shak llanishida, balk i et nogenezida ham hal qiluv chi
belgilar hisoblanadi. Ba'zan t il birligi u y ok i bu et nosning nomiga (et nonim i) ham
o't adi. Shubhasiz, har bir et nosning shak llanishida uning moddiy v a m a'nav iy
m adaniy at i hal qiluv chi rol o'y nashi m um k in. A y niqsa, et nosning asrlar dav omida
shak llanib k elgan an'anav iy xo'jaligi, urf-odat v a marosimlari, uy -ro'zg'or
buy umlari, k iy im -k echak , x ulq-at v ori k abilar m uhim et nik belgilar sanaladi. To'g'ri,
barcha et nos-lar o'ziga xos ruhiy k echinmalari v a x arak t eri, y a'ni k ishilarning
t abiat i v a didi, o'ziga xos et nik qadriy at lari, m ent alit et i bilan ham farqlanadilar.
Shu sababdan ham et noslar (elat , x alq, m illat ) ay rim um um iy guruh odam larning
birligini boshqa guruh o'ziga o'x shash odam lar guruhidan farqlab o'zligini anglashi
nat ijasida muay y an nom (et nonim )lar bilan at alib ay rim xalq (elat ) sifat ida
o'rganiladi. X ulosa

• ADABIYOTLAR:
1. Karimov I.A. «Tarixiy xotirasiz k е lajak yo`q» T., Sharq. 1998.
• 2.Jabborov I.M. Jahon etnologiyasi asoslari.T., 2005
• 3.Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshk е nt, 2001.
• 4.Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T.,1981.
• 5. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982.
• 6. Guru P. Aziya. M. 1958
• 6. Markov G. Е. Koch е vniki Azii. M.1976.
• 7. Shpajnikov G.A. R е ligii stran Yugo-Vostochnoy Azii.M. 1980.
• 8.Bruk S.I. Nas е l е ni е mira.M.,1981
• 9. O`zb е kiston Milliy entsiklop е diyasi. T., «O`zb е kiston milliy entsiklop е diyasi milliy
nashriyoti 2001-2006. 1-11 jildlar.
• 10. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma'lumotnoma. T., Sharq. 2006.

RE J A : ■ ETN OLOGIYA FAN IN IN G QI SQACHA ETN OLOGIK MA'LUMOTLAR i ■ ETN OLOGIYA PAY DO BO'LISHI ■ Amerik ada et nologiy a ■ Foy dalangan adabiy ot larMav zu:ETNA LOGYAN I PAY DO BO’LISHI .

• Har bir fan dast lab fak t v a raqamlarni t o'play di, k ey in ularning mohiy at ini t ushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi. Et nografi k bilimlarning o'ziga xos xususiy at i shundak i, ularning pay do bo'lishi, zarur ma'lumot lar t o'planishi, fak t lar anglab olinishi bir v aqt da sodir bo'ladi. Masalan, ay rim qo'shni qabila, xalq v a elat larning maishiy t urmushi, madaniy at i, urf-odat lari, et nik xususiy at larini o'rganish, ularni aniq t ushunish amaliy eht iy ojlarni qondirish t aqozosi bilan v ujudga k elgan.

• Eng qadimgi sharq mamlak at larida uzoq- y aqin qo'shnilar bilan samarali sav do-sot iq munosabat larni o'rnat ish, shu-ningdek , ularga qarshi muv aff aqiy at li urushiar olib borish uchun ham, birinchi nav bat da et nologik bilimlarga ega bo'lish zarur edi. Sharq must abidlari, ay niqsa, Qadimgi Bobil, Ossuriy a v a Eron huk mdorlari o'zlarini ulug'lash maqsadida t oshga bit t irgan zafarnomalarida bosib olingan v a bo'y sundirilgan t urli elat v a x alqlar t ilga olinadi.

• Odat da et nologiy a (et nografi y a) must aqil fan sifat ida X I X asr o'rt alarida t ashk il t opgan, deb hisoblay dilar. Mazk ur at ama o'sha dav rdan boshlab ancha munt azam rav ishda ishlat ila boshlandi, dast labk i et nografi k ilmiy jamiy at lar, maxsus asarlar v a t o'plamlar pay do bo'ldi. Yangi fanning t ashk il t opishida, shubhasiz, o'sha dav rda t abiiy fanlarning gurk irab o'sishi, ay niqsa, fanda ev oly ut siy a g'oy aning g'alabasi k at t a ahamiy at ga ega bo'ldi.

• Et nologiy a - bu xalqlar, ularning axloqi, madaniy v a diniy xususiy at lari haqidagi fan. U 19-asrda shak llangan. Tarixiy v a gumanit ar bilimlarning ushbu sohasini shak llant irish insonning boshqa fanlari bilan chambarchas bog'liqdir.

O'xshashlar

O’rta Osiyo shaharlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi

Yevropa va dunyo okeani hududida sivilizatsiyalarning paydo bo’lishi

ilk savdo yo’llarining paydo bo’lishi va ularning dunyo mamlakatlari ma’daniyatiga qo’shgan xissasi

Quyosh sistemasi yer va planetalarning paydo bo’lishi haqidagi nazariyalar. Yerning shakli va harakati

Turlarning paydo bo‘lishi