ETNOLOGIYA PAYDO BO'LISHI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

282.470703125 KB

Ko'chirib olish

Reja
■ ETNOLOGIYA FANINING QISQACHA TARIX I VA ETNOS
NA ZARIYASI
■ RIM MUTA-FAKKIRLARINI NG A SARLA RIDA MUHIM
ETNOLOGIK MA'LUMOTLAR
■ ETNOLOGIYA PAY DO BO'LISHI

ETN OLOGIYA FA N IN IN G QISQACHA TARIX I VA
ETNOS N AZARIYA SI
■ Har bir fan dastlab fakt va raqamlarni to'playdi, keyin ularning mohiyatini
tushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi. Etnografik bilimlarning o'ziga xos
xususiyati shundaki, ularning paydo bo'lishi, zarur ma'lumotlar to'planishi,
faktlar anglab olinishi bir vaqtda sodir bo'ladi. Masalan, ayrim qo'shni
qabila, xalq va elatlarning maishiy turmushi, madaniyati, urf-odatlari, etnik
xususiyatlarini o'rganish, ularni aniq tushunish amaliy ehtiyojlarni qondirish
taqozosi bilan vujudga kelgan. Eng qadimgi sharq mamlakatlarida uzoq-
yaqin qo'shnilar bilan samarali savdo-sotiq munosabatlarni o'rnatish, shu-
ningdek, ularga qarshi muvaffaqiyatli urushiar olib borish uchun ham,
birinchi navbatda etnologik bilimlarga ega bo'lish zarur edi. Sharq
mustabidlari, ayniqsa, Qadimgi Bobil, Ossuriya va Eron hukmdorlari
o'zlarini ulug'lash maqsadida toshga bittirgan zafarnomalarida bosib
olingan va bo'ysundirilgan turli elat va xalqlar tilga olinadi.

■ Odatda etnologiya (etnografiya) mustaqil fan sifatida XIX
asr o'rtalarida tashkil topgan, deb hisoblaydilar. Mazkur
atama o'sha davrdan boshlab ancha muntazam ravishda
ishlatila boshlandi, dastlabki etnografik ilmiy jamiyatlar,
maxsus asarlar va to'plamlar paydo bo'ldi. Yangi fanning
tashkil topishida, shubhasiz, o'sha davrda tabiiy
fanlarning gurkirab o'sishi, ayniqsa, fanda evolyutsiya
g'oyaning g'alabasi katta ahamiyatga ega bo'ldi. Bu g'oya
tufayli tartibsiz bilimlar, barcha xom, tarqoq ma'lumotlar
muayyan tartibga solindi va insoniyat tarixining ibtidoiy
davrdan to yuksak madaniy darajaga ko'tarilishini
pog'onama-pog'ona aniqlab olish imkoniyati tug'ildi.

■ Etnologiya - bu xalqlar,
ularning axloqi, madaniy
va diniy xususiyatlari
haqidagi fan. U 19-asrda
shakllangan. Tarixiy va
gumanitar bilimlarning
ushbu sohasini
shakllantirish insonning
boshqa fanlari bilan
chambarchas bog'liqdir.

■ Etnologiyaning paydo bo'lishi (yunoncha "odamlar" va
"o'qitish" so'zlaridan) etnografiya bilan bog'liq - turli
madaniyatlarni tavsiflash bilan shug'ullanadigan dala
fani. Geografik kashfiyotlar va erlarni mustamlaka qilish
evropalik tadqiqotchilarga juda ko'p materiallar taqdim
etdi. Qadimgi dunyo tsivilizatsiyasi yuqori darajada
rivojlangan deb hisoblangan ibtidoiy madaniyatlar
evropaliklar uchun o'ziga xos "tirik ajdodlar" ga aylandi.
Ularning axloqi va urf-odatlari, kundalik hayoti va diniy
kultlarini o'rganib chiqib, navbat navbat olingan
bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirishga to'g'ri
keldi.

■ Albatta, «Odam to'g'risidagi fan»ning tez sur'atlar bilan
rivojlanishi va etnologiya fanining mustaqil ilm sohasi bo'lib
qolishi negizida asrlar davomida to'planib kelgan etnologik
bilimlar, jahon xalqlari to'g'risidagi turli ma'lumotlar, har xil
tushuncha va nazariyalar yotadi. Bularning tarixini qisman
bo'lsa ham bilib olishning o'zi muhim ahamiyat kasb etadi.
■ Yozuv kashf etilgan dastlabki davrdan boshlab o'qishni
hamda uzoq xalq va elatlar to'g'risidagi ma'lumotlarni
qadimgi Misr, Mesopatamiya va Eronda yaxshi bilganlar,
qo'shni elatlar to'g'risida faqat yozma manbalardagina
emas, balki xalq og'zaki ijodida ham to'qilgan turli
rivoyatlar, hikoyalar va afsonalardan bilib olganlar.

■ Mil. aw. XX asrlarda Misrda
yaratilgan «Sinuxeta
sarguzashtlari», keyinroq
tosh va qabrlarga bitilgan
zafaraomalar, Tell-
Amarneda topilgan arxiv
hujjatlari, qadimgi Shumer
va Ossuriya obidalarida-gi
yozuvlar, eron-ahmoniy
podsholari bittirgan
jangovar solnomalar
tevarak-atrofdagi
mamlakatlar aholisi
to'g'risida nodir ma'lumot-
larni bizgacha yetkazganlar.

■ Demak, Tavrotda insoniyat genealogiyasi birinchi marta tartib-
langan. Undagi ma'lumotlarga ko'ra, insoniyatning yagona oila-dan
kelib chiqishi, qarindosh-genealogik munosabatlari bilan bevo-sita
bog'liq ekanligini tasdiqlovchi rivoyatlar monogenetik nazari-yani
yuzaga keltirgan. Ammo insoniyat urug'ining birligi to'g'risi-dagi
mazkur g'oya diniy tusda berilgan bo'lib, olamni va barcha
kishilarni o'zaro bog'liq muayyan sharoitda, muayyan hududda bir-
ga yaratgan yakka-yagona xudodir, degan afsonaga tayanadi. Tav-
rotning 2-bobidagi keyingi afsonaviy rivoyat bir oiladan chiqqan
xalqlarning har xil tilda so'zlashishini izohlashga intiladi.

■ Afsonada dunyoda dastlab yagona til,
yagona sheva bo'igan, deb hikoya
qilinadi. Sharqdan kelgan kishilar
Bobil yurtidagi Sennaar tekisligida
joylashganlar, ular loydan yasalgan
g'ishtni pishirib, shahar qurganlar,
samoga yetadigan minora tiklay
boshlaganlar. Osmondan yerga tushib,
shaharni tomosha qilgan xudo yagona
tilda birlashgan xalq nimalar qilishga
qodir ekanligini ko'rib, bu kishilar
samoga - xudo dargohiga ham
chiqishi mumkin deb, ularning
beadabligidan darg'azab bo'lgan.
Xudoning farmoyishi bilan barcha
xalqlar, elatlar va tillar aralashtirilib,
butun dunyoga sochib yubortirilgan.

■ Etnologik xarakterga ega bo'lgan bu afsona keyinchalik
nasroniy va islom mafkurasiga o'tibgina qolmay, so'nggi
davrlargacha butun Yevropa tarixshunoslik faniga ham
ta'sir qilib kelgan. Tavrotdagi xalqlar genealogiyasi turli
nazariyalar, mulohaza va tortishuvlarga sabab bo'lgan.
Adabiyotda «Bobil aralash-quralashuvi» nomi bilan
ma'lum bo'lgan bu afsona mantiqiy jihatdan Tavrot
«monogenetik» nazariyasinjng uzviy davomi bo'lib, tarixda
eng birinchi ommaviy etnologik konsepsiya hisoblanadi.

■ Qadimgi davrga kelib, etnografik bilimlar kengayib va ko'pa-
yibgina qolmay, madaniyatning o'sishi bilan umumiy va
nazariy xulosalar ham yuzaga keladi. Qadimgi Gretsiya
dostonlari «Iliada» va «Odisseya»da yaqin qo'shni elatlar
to'g'risida afsonaviy ma'lumotlar keltirilgan bo'lsa, keyingi
asrlar davomida amalga oshgan greklarning «buyuk
kolonizatsiya»si (milaw. VII-V asr-lar)dan so'ng tevarak-
atrofdagi xalqlar to'g'risidagi bilimlar doirasi juda kengayadi
va boyiydi. Xususan, ana shu davrga mansub Gerodotning
noyob etnologik ma'lumotlar bilan to'la mashhur 9 jilddan
iborat bo'lgan tarix kitoblari tadqiqiy xarakterga ega.

■ Jahon sivilizatsiyasida beqiyos o'rin tutgan qadimgi Rim muta-
fakkirlarining asarlarida ham muhim etnologik ma'lumotlar,
qim-matbaho mulohazalar, nazariy fikrlar mavjud. Ayniqsa,
Korneliy Tatsit, Lukresiy Karlar qadimgi germanlar va keltlar,
sarmatlar va skiflarning turmush tarzi, siyosiy va harbiy
tuzumi, ijtimoiy va oila-viy hayoti, mashg'uloti, uylari,
kiyimlari, axloqi va tarbiyasi, taomi va o'yinlari to'g'risida
ajoyib ma'lumotlar yozib qoldirganlar. Tatsit chirib borayotgan
Rim davlatining axloqiy inqiroziga «yovvoyi odam»
(germanlar)ning qo'pol va qashshoq, ammo sog'lom va pok
turmush tarzini qarama-qarshi qo'yadi. Muarrix shoir Lukresiy
Kar «Buyumlar tabiati to'g'risida» nomli asarida hayotning
rivojlani-shi, odamning paydo bo'lishi va uning madaniy
o'sishi to'g'risida izmumiy fikrlar yuritadi.

■ Shunday qilib, qadim zamonda yuqori madaniy saviyaga erish-gan
yevropaliklar boy etnologik bilimga ega bo'lganlar. Ular o'rta yer dengizi
atrofida joylashgan xalqlar, Shimoliy Afrika va Old Osiyo, qisman
uzoqroq joylardagi etnoslar to'g'risida aniq ma'lumotlar to'plashgan, bu
xalqlarning maishiy turmushi, madaniy xususiyatlarini haqqoniy
tasavvur qila bilganlar. Maz-kur ma'lumotlardan ayrim olim va
mutafakkirlar umumiy xulo-salar chiqarib, ba'zi qonuniyat va
o'xshashliklarni kashf qilgan-lar. Ayrim faylasuf olimlar xalqlarning kelib
chiqish tafovuti, o'xshashligini ko'rsatibgina qolmay, ularning sababini
izohlashga ham intilganlar.

■ IX-XII asrlarda arab tilida ijod qilgan
sharq mualliflaridan ibn Xurdodbek,
Al-Balxiy, Al-Istahriy, ibn Havqal,
Mas'udiy, Yoqut singari yirik geograf
va sayyohatchilar, ajoyib faylasuf va
musiqashunos Abu Nasr Forobiy,
mashhur ensiklopedist olim Abu
Rayhon Beruniy (ayniqsa, uning
«Hindiston» asari) va buyuk tabib
ibn Sino, atoqli etnolog, geograf va
tarixchi Abu Sa'd Abdukarim, ibn
Muhammad Sa'moniy asarlarida
hamda noma'lum muallif yaratgan
«Hudud ul-olam» nomli risolada
Sharq mamlakatlarida, jumladan,
Markaziy Osiyoda yashagan aholi
to'g'risida noyob etnologik
ma'lumotlar aks etgan.

■ XV-XVII asrlar davomida etnografiya fani
Markaziy, Shimoliy va Janubiy Amerika
hindilari, Afrika va Osiyoning aksariyat xalq-
lari to'g'risida juda boy ma'lumotlarga ega
bo'lgan edi. Yevropalik-larning avvalgi
tevarak-atrofdagi yurt va elatlar to'g'risidagi
tasawurlari ancha kengaydi. Missioner va
konkistadorlarning1 ko'z o'ngida g'oyat boy
o'rmonlar, serunum tuproqli bepoyon sahro
va cho'llar, turli iqlimli va rang-barang
tabiatli o'lkalar, noma'lum g'ayri odat, til va
irqdagi xalqlar paydo bo'lgan edi. Ularning
makon va fazo to'g'risidagi tushunchalari
ham butunlay o'zgarib ketgan edi.
Endilikda yevropaliklarning nazdida dunyo
deyarli o'n hissa kengaygan, yer kurrasi
butunlashib yaxlit sayyora shaklida
namoyon bo'ldi. Yevropaliklar jismoniy
tuzilishi, kiyim-kechak, turmush tar-zi, diniy
e'tiqodi, til va urf-odatlari jihatidan mutlaqo
farqlanadigan «g'alati» kishilarni
uchratdilar, yangicha hayot tarziga,
noan'ana-viy madaniyatga katta e'tibor
qaratdilar.

■ VI asrda barcha tarqoq ma'lumotlarni yig'ib, hindilarni birin-chi bor muntazam
ravishda tasvirlagan italiyalik insonparvar yozuvchi Petro Matir, meksikalik darvish
olim Bernardino de Saa-gun, yepiskoplar Bartolome de Las Kasas va Diyego de
Landa asar-lari diqqatga sazovordir. o'sha davrda yashab ijod qilgan fransuz
faylasufi va publisisti Mishel Monten «Tajribalar» asarida, keyinchaik XVII asr -
«ma'rifat asri»da paydo bo'lgan buyuk mutafakkirlar - italyan Viko, ingliz
Fergyusson, fransuzlar Russo, Didro, Monteske, Volter, Kondorse asarlarida
insoniyatning tabiiy taraqqiyoti tasvirlarigan, ibtidoiy bolalik davri «saxiy vahshiy»lar
yoki «oltin asr» deb ta'riflanib, uni asoslashda etnologik ma'lumotlardan keng
foydalanilgan. Ibtidoiyjamiyatni ideallashti-rish atoqli ma'rifatchilar Jan Jak Russo va
Deni Didro asarlarida fantastik ravishda aks ettirilgan.

■ Shuni alohida qayd qilish lozimki, etnologiya hozir jahonda
mustaqil tarixiy fan deb tan olingan bo'lsa, «etnos» atamasi
to'g'risida olimlar orasida yakdillik yo'q. Bu atama etnologik
adabiyotda ko'pdan beri ishlatilib kelganligiga qaramay,
uning ilmiy ta'rifi umumiy tarzda ma'naviy jihatdan
odamlarning etnik birligini anglatuvchi so'z sifatida so'nggi
o'n yilliklarda fanga kiritilgan. Shu bilan birga mazkur atama
bilan bog'liq «etniklik» tushunchasi ayrim etnik
guruhlarning xususiy belgilari yoki umumiyligini aniqlovchi
atama sifatida keng ishlatilmoqda. Etniklik tushunchasi
o'tgan XX asrning 70-yillaridan boshlab jahonda etnoslararo
murakkab mimosabatlar va jiddiy kashfiyotlarning
kuchayishi tufayli kirib kelgan bo'lsa-da, asli bu atama
etnoslararo madaniy tashkilot shaklida yuzaga kelgan.

■ Etnos va etniklik tushunchalari hozirgi etnologiya fanida qabul
qilingan umumiy tushuncha bo'lib, umumiy hudud va til birligini
belgilovchi asosiy omildir. Mazkur omillar etnoslarning nafaqat
shakllanishida, balki etnogenezida ham hal qiluvchi belgilar
hisoblanadi. Ba'zan til birligi u yoki bu etnosning nomiga (etnonimi)
ham o'tadi. Shubhasiz, har bir etnosning shakllanishida uning
moddiy va ma'naviy madaniyati hal qiluvchi rol o'ynashi mumkin.
Ayniqsa, etnosning asrlar davomida shakllanib kelgan an'anaviy
xo'jaligi, urf-odat va marosimlari, uy-ro'zg'or buyumlari, kiyim-kechak,
xulq-atvori kabilar muhim etnik belgilar sanaladi. To'g'ri, barcha
etnos-lar o'ziga xos ruhiy kechinmalari va xarakteri, ya'ni kishilarning
tabiati va didi, o'ziga xos etnik qadriyatlari, mentaliteti bilan ham
farqlanadilar. Shu sababdan ham etnoslar (elat, xalq, millat) ayrim
umumiy guruh odamlarning birligini boshqa guruh o'ziga o'xshash
odamlar guruhidan farqlab o'zligini anglashi natijasida muayyan nom
(etnonim)lar bilan atalib ayrim xalq (elat) sifatida o'rganiladi. X ulosa

ETN OLOGIYA PAY DO BO'LISHI

Reja ■ ETNOLOGIYA FANINING QISQACHA TARIX I VA ETNOS NA ZARIYASI ■ RIM MUTA-FAKKIRLARINI NG A SARLA RIDA MUHIM ETNOLOGIK MA'LUMOTLAR ■ ETNOLOGIYA PAY DO BO'LISHI

ETN OLOGIYA FA N IN IN G QISQACHA TARIX I VA ETNOS N AZARIYA SI ■ Har bir fan dastlab fakt va raqamlarni to'playdi, keyin ularning mohiyatini tushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi. Etnografik bilimlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ularning paydo bo'lishi, zarur ma'lumotlar to'planishi, faktlar anglab olinishi bir vaqtda sodir bo'ladi. Masalan, ayrim qo'shni qabila, xalq va elatlarning maishiy turmushi, madaniyati, urf-odatlari, etnik xususiyatlarini o'rganish, ularni aniq tushunish amaliy ehtiyojlarni qondirish taqozosi bilan vujudga kelgan. Eng qadimgi sharq mamlakatlarida uzoq- yaqin qo'shnilar bilan samarali savdo-sotiq munosabatlarni o'rnatish, shu- ningdek, ularga qarshi muvaffaqiyatli urushiar olib borish uchun ham, birinchi navbatda etnologik bilimlarga ega bo'lish zarur edi. Sharq mustabidlari, ayniqsa, Qadimgi Bobil, Ossuriya va Eron hukmdorlari o'zlarini ulug'lash maqsadida toshga bittirgan zafarnomalarida bosib olingan va bo'ysundirilgan turli elat va xalqlar tilga olinadi.

■ Odatda etnologiya (etnografiya) mustaqil fan sifatida XIX asr o'rtalarida tashkil topgan, deb hisoblaydilar. Mazkur atama o'sha davrdan boshlab ancha muntazam ravishda ishlatila boshlandi, dastlabki etnografik ilmiy jamiyatlar, maxsus asarlar va to'plamlar paydo bo'ldi. Yangi fanning tashkil topishida, shubhasiz, o'sha davrda tabiiy fanlarning gurkirab o'sishi, ayniqsa, fanda evolyutsiya g'oyaning g'alabasi katta ahamiyatga ega bo'ldi. Bu g'oya tufayli tartibsiz bilimlar, barcha xom, tarqoq ma'lumotlar muayyan tartibga solindi va insoniyat tarixining ibtidoiy davrdan to yuksak madaniy darajaga ko'tarilishini pog'onama-pog'ona aniqlab olish imkoniyati tug'ildi.

■ Etnologiya - bu xalqlar, ularning axloqi, madaniy va diniy xususiyatlari haqidagi fan. U 19-asrda shakllangan. Tarixiy va gumanitar bilimlarning ushbu sohasini shakllantirish insonning boshqa fanlari bilan chambarchas bog'liqdir.

O'xshashlar

Etnologiya fanining paydo bo’lish tarixi

Materik va Okeanlarning paydo bo'lishi

O'zbekistonda dastlabki davlatlar paydo bo'lishi va rivojlanish bosqichlari

Hujayra nazariyasini paydo bo'lishi, M.Shleyden, T.Shvann va R.Virxov ishlari va qoidalari

Arxeologiya va etnologiya