FOTOSINTEZ REAKSIYALARI. FOTOSINTEZNING YORUG’LIK BOSQICHI
![FOTOSINTEZ REAKS IY ALARI.
FOTOSINTEZNING YO R UG’LIK BOSQICHI .
REJA:
1. Fotosintezning yorug’likda boradigan
reak s i yalari.
2.Yo rug’likning spektral tarkibi, eyergiyasi va
fotosintezda foydalaniladigan qismi.
3. Pigmentlarning yorug’lik enr e giyasini yutish
qobiliyati.
4. Xlorofill molekulasi yutgan kvantlardagi
elektronlarning harakat darajalari.
5. Yo rug’lik nurlarining foydali koeffisiyentlari.
6. Suv fotolizi va kislorodning ajralib chiqishi.
7. Yo rug’likda fosforlanish jarayonlari va ularning
mahsulotlari.](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_1.png)
![FOTOSINTEZ REAKSIY A LARI
•
Yashil o’simliklarda yorug’lik energiyasi ishtirokida organik
moddalar hosil bo’lishi va molekulyar kislorod ajralib chiqishini
ifodalovchi sxematik tenglamani ko’rsatgan edik.
•
yorug’lik
• 6CO
2 + 12H
2 O C
6 H
12 O
6 + 6H
2 O + 6O
2
•
xlorofill
•
Bu tenglama oddiy kimyoviy reaksiya tenglamasi bo’lmay, balki
minglab reaksiyalar yig’indisini ifodalovchi xarakterga ega.
Barcha reaksiyalar yig’indisi asosan ikkita bosqichni o’z ichiga
oladi : 1) yorug’likda boradigan reaksiyalar,
•
2) yorug’lik shart bo’lmagan - ya’ni qorong’ulikda
boradigan reaksiyalar.](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_2.png)
![YORUG’LIKDA BORADIGAN
REAKSIYALAR
•
Fotosintezning birinchi bosqichidagi
reaksiyalar faqat yorug’lik ishtirokida
boradi.
•
Bu jarayon xlorofill "a" - ning boshqa
yordamchi pigmentlar ishtirokida
(xlorofill "b", karotinoidlar, fikobilinlar)
yorug’lik yutishi va o’zlashtirishdan
boshlanadi.
•
Natijada suv yorug’lik energiyasi
ta’sirida parchalanib, molekulyar
kislorod ajralib chiqadi, NADF. H
2
(digidronikotinamid - adenin -
dinukleotid fosfat) va AT F
(adenozintrifosfat) hosil bo’ladi.](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_3.png)
![YORUG’LIK ENERGIYASI.
•
Yorug’lik energiyasi elektromagnit tebranish xarakteriga ega. U faqat kvantlar yoki fotonlar
holida ajraladi va tarqaladi. Har bir kvant yorug’lik ma’lum darajada energiya manbasiga ega..
•
Quyosh yorug’ligining ko’zga ko’rinadigan va fotosintetik aktiv qismidagi (400-750 nm)
nurlarda har bir kvantning energiyasi turlicha bo’ladi.
•
Masalan, to’lqin uzunligi 400 nm ga teng bo’lgan spektrning bir kvantining energiyasi 299,36 kDJ
ga teng
•
shu asosda 500 nm -239,48 kDJ ,
•
600 nm - 199,71 kDJ ,
•
700 nm - 170,82 kDJ va hokazo.
•
Ya’ni to’lqin uzunligi qisqa bo’lgan yorug’likning energiyasi ko’proq va uzunlariniki aksincha
oz. Shuning uchun ham qisqa ultrabinafsha nurlar (to’lqin uzunligi 300 nm dan qisqa) yerdagi tirik
organizmlarga zararli ta’sir qilishi mumkin . Chunki ularning energiyasi ko’p.
•
To’lqin uzunligi 300-400 nm ga teng nurlar asosan o’sish va rivojlanishni boshqarishda ishtirok
etadi. Bu nurlar ta’sirida hujayralarning bo’linib ko’payishi va o’simlikning rivojlanish
jarayoni tezlashadi.
•
To’lqin uzunligi 400-700 nm gacha bo’lgan nurlar fotosintezda ishtirok etadilar , chunki bu
spektrlarning energiya darajasi fotosintetik reaksiyalarni yuzaga keltiradi.](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_4.png)
![Хлорофиллнинг ёруғликда фаолланиш схемаси](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_5.png)
![Фотосистемаларда электронлар ҳаракати
ва АТФ нинг ҳосил бўлиши](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_6.png)
![Фотосистеманинг оддий модели](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_7.png)
![Тиллакоид мембраналарида протон ва электронлар
утказилишининг умумий схемаси](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_8.png)
![I - фотосистемада электронлар ўтказилиши](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_9.png)
![Фотосистема I ва фотосистема II](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_10.png)
![II - фотосистемада электронлар ўтказилиши](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_11.png)
![Электронларнинг циклик харакати](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_12.png)
![SUVNING FOTOLIZI.
•
Fotosintezing dastlabki fotokimyoviy reaksiyalaridan biri bu suv fotolizidir.
Suvning yorug’lik energiyasi ta’sirida parchalanishi fotoliz deyiladi. Uning
mavjudligini birinchi marta 1937 yilda R.Xill barglardan ajratib olingan
xloroplastlarda aniqladi. Shuning uchun mazkur jarayon Xill reaksiyasi deb
ataladi. Ya ’ni ajratib olingan xloroplastlarga yorug’lik ta’sir etganda C O
2 siz
sharoitda ham kislorod ajralib chiqishi kuzatiladi (A - vodorod ) :
•
yorug’lik
2H
2 O + 2A 2AH
2 + O
2
•
xloroplast
•
Bu Xill reaksiyasidan xloroplastlarning faollik darajasini aniqlashda
foydalaniladi. Ajralib chiqayotgan molekulyar kislorodning manbasi suv
ekanligini 1941 yilda A.P. Vinogradov va R.V. Teys izotoplar usulidan
foydalanish yo’li bilan tasdiqladilar. Havodagi umumiy kislorodning: O 16
-
99,7587% ni, O 17
- 0,0374% ni va O 18
- ,2039% tashkil etadi. Shu yilning o’zida
amerikalik olimlar S.Ruben va M.Kamen H
2 O va CO
2 larni og’ir izotop O 18
bilan
sintez qilish va fotosintez jarayonini kuzatish usuli bilan ajralib chiqayotgan
kislorodning manbasi suv ekanligini yana bir marta tasdiqladilar .](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_13.png)
![SUVNING FOTOLIZI
•
Suvning fotoliz jarayoni ikkinchi fotosistemadagi
reaksiya markazida kechadi va jarayonda to’rt
molekula suv ishtirok et adi hamda xlorofill
molekulalari yutgan to’rt kvant energiya sarflanadi.
4 H
2 O 4OH + 4H +
+ 4 ye
-
4 OH 2H
2 O + O
2
•
_________________________________________
• 4 H
2 O - O
2 + 4H +
+ 4 ye
- + 2H
2 O](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_14.png)
![Фотосинтез жараёнида сувнинг парчаланиш схемаси](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_15.png)
![FOTOSINTETIK FOSFORLANISH
•
Ya shil o’simliklarning muhim xususiyatlaridan biri quyosh energiyasini to’g’ridan-
to’g’ri kimyoviy energiyaga aylantirishdir. Xloroplastlarda yorug’lik energiyasi
hisobiga ADF va anorganik fosfatdan ATF hosil bo’lishiga fotosintetik
fosforlanish deyiladi. Uning tenglamasini quyidagicha ko’rsatish mumkin:
•
yorug’lik
• nADF + nH
3 PO
4 nAT F
•
xloroplast
•
Bu jarayon mitoxondriyalarda kechadigan oksidativ fosforlanishdan farq
qiladi.
•
Yorug’likda bo’ladigan fosforlanishni 1954 yilda D.I.Arnon va uning shogirdlari
kashf etdilar.
•
Ya shil o’simliklarda fotosintetik fosforlanishning mavjudligi juda katta ahamiyatga
ega. Chunki hosil bo’ladigan ATF molekulalari hujayradagi eng erkin
kimyoviy energiya manbasidir. Har bir ATF molekulasida ikkita makroergik
bog’ mavjud . Ularning har birida 8 - 10 kkal energiya bor .
•
Makroergik bog’larning uzilishi natijasida ajralgan kimyoviy energiya hujayradagi
reaksiyalarda sarflanadi.](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_16.png)
![Xloroplastlardagi yorug’likda fosforlanish reaksiyalari ikki
asosiy tipga bo’linadi: 1) siklik fotosintetik fosforlanish
2)siklsiz fotosintetik fosforlanish.
•
Birinchisida xlorofill molekulasi yutgan va samarali hisoblangan
barcha yorug’lik energiyasi ATF sintezlanishi uchun sarflanadi.
Reaksiya tenglamasini quyidagicha ko’rsatish mumkin :
yorug’lik
2ADF + 2H
3 PO
4 2AT F
xloroplast
•
Quyoshning yorug’lik energiyasini yutgan xlorofill qo’zg’algan
holatga o’tadi va uning molekulasi elektronlar donori sifatida
yuqori energetik potensialga ega bo’lgan tashqi qavatdagi
elektronlardan bittasini chiqarib yuboradi . Elektronning chiqarib
yuborilishi natijasida xlorofill molekulasi musbat zaryadlanib qoladi.](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_17.png)
![Циклик фотосинтетик фосфорланишнинг схемаси](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_18.png)
![Siklsiz yorug’likda fosforlanish
•
Siklsiz yorug’likda fosforlanishda AT F sintezi bilan bir qatorda suv
fotolizi sodir bo’ladi. Natijada molekulyar kislorod ajralib chiqadi va
NADF qaytariladi. Ya ’ni fotosintezning yorug’lik bosqichidagi
reaksiyalar tizimi to’la amalga oshadi. Reaksiya tenglamasini
quyidagicha ko’rsatish mumkin :
yorug’lik
2NADF + 2ADF + 2 H
3 P O
4 + 2 H
2 O 2NADF. H
2 +2AT F +O
2
xloroplast
•
Bu reaksiyalarda ishtirok etadigan elektronlarning ko’chirilish yo’li siklik
fotosintetik fosforlanish jarayoniga nisbatan ancha murakkab . Siklsiz
yorug’likda fosforlanishda ikkita tizim ishtirok etadi. Birinchi
fotosintetik tizim 680-700 nm uzunlikdagi nurlarni yutuvchi xlorofill " a "
dan iborat. U yorug’lik spektrining energiyasi kamroq qizil nurlarini yutish
xususiyatiga ega. Ikkinchi fotosintetik tizim 650-670 nm uzunlikdagi
nurlarni yutuvchi xlorofill "a" ,xlorofill "b" va karotinoidlardan iborat. U
yorug’lik spektrining energiyasi ko’p bo’lgan nurlarini yutadi](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_19.png)
![Циклсиз фотосинтетик фосфорланишнинг схемаси](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_20.png)
![Takrorlash uchun savollar
1. Qaysi darajada xlorofill "a"yutgan energiyani fotosintezda ishlata boshlaydi?
2. Fotosintez jarayonida ajralib chiqadigan kislorod manbasi suv ekanligini kimlar
aniqladi?
3. Fotosintez jarayonida ajralib chiqadigan kislorod manbasi suv ekanligi qachon
aniqlandi?
4. Fotosintezda qizil nurlar samardorligini kashf etgan olim?
5. Fotosintez uchun yorug’lik spektridagi har xil nurlarning ahamiyati?
6. Fotosintezning yorug’lik bosqichining roli?
7. Siklik va siklsiz yorug’likda fosforlanish, jarayonlarining asosiy mahsulotlari?
8. Fotosintezda aralash spekrlar samaradorligini kashf etgan olim?
9. Fotosintez jarayonida kislorodning ajralib chiqish mexanizmida ishtirok etuvchi
pigmentlar?
10. Xloroplastlardagi AT Fning necha foizi nosiklik yorug’likda fosforlanishga to’g’ri
keladi?
11. Etil efiridagi xlorofil "a" yorug’lik spektrining qizil qismidan qaysi nurlarni
yutadi?](/data/documents/63a5abab-c0ec-4a45-a50e-ed8fb1f9e07c/page_21.png)
FOTOSINTEZ REAKS IY ALARI. FOTOSINTEZNING YO R UG’LIK BOSQICHI . REJA: 1. Fotosintezning yorug’likda boradigan reak s i yalari. 2.Yo rug’likning spektral tarkibi, eyergiyasi va fotosintezda foydalaniladigan qismi. 3. Pigmentlarning yorug’lik enr e giyasini yutish qobiliyati. 4. Xlorofill molekulasi yutgan kvantlardagi elektronlarning harakat darajalari. 5. Yo rug’lik nurlarining foydali koeffisiyentlari. 6. Suv fotolizi va kislorodning ajralib chiqishi. 7. Yo rug’likda fosforlanish jarayonlari va ularning mahsulotlari.
FOTOSINTEZ REAKSIY A LARI • Yashil o’simliklarda yorug’lik energiyasi ishtirokida organik moddalar hosil bo’lishi va molekulyar kislorod ajralib chiqishini ifodalovchi sxematik tenglamani ko’rsatgan edik. • yorug’lik • 6CO 2 + 12H 2 O C 6 H 12 O 6 + 6H 2 O + 6O 2 • xlorofill • Bu tenglama oddiy kimyoviy reaksiya tenglamasi bo’lmay, balki minglab reaksiyalar yig’indisini ifodalovchi xarakterga ega. Barcha reaksiyalar yig’indisi asosan ikkita bosqichni o’z ichiga oladi : 1) yorug’likda boradigan reaksiyalar, • 2) yorug’lik shart bo’lmagan - ya’ni qorong’ulikda boradigan reaksiyalar.
YORUG’LIKDA BORADIGAN REAKSIYALAR • Fotosintezning birinchi bosqichidagi reaksiyalar faqat yorug’lik ishtirokida boradi. • Bu jarayon xlorofill "a" - ning boshqa yordamchi pigmentlar ishtirokida (xlorofill "b", karotinoidlar, fikobilinlar) yorug’lik yutishi va o’zlashtirishdan boshlanadi. • Natijada suv yorug’lik energiyasi ta’sirida parchalanib, molekulyar kislorod ajralib chiqadi, NADF. H 2 (digidronikotinamid - adenin - dinukleotid fosfat) va AT F (adenozintrifosfat) hosil bo’ladi.
YORUG’LIK ENERGIYASI. • Yorug’lik energiyasi elektromagnit tebranish xarakteriga ega. U faqat kvantlar yoki fotonlar holida ajraladi va tarqaladi. Har bir kvant yorug’lik ma’lum darajada energiya manbasiga ega.. • Quyosh yorug’ligining ko’zga ko’rinadigan va fotosintetik aktiv qismidagi (400-750 nm) nurlarda har bir kvantning energiyasi turlicha bo’ladi. • Masalan, to’lqin uzunligi 400 nm ga teng bo’lgan spektrning bir kvantining energiyasi 299,36 kDJ ga teng • shu asosda 500 nm -239,48 kDJ , • 600 nm - 199,71 kDJ , • 700 nm - 170,82 kDJ va hokazo. • Ya’ni to’lqin uzunligi qisqa bo’lgan yorug’likning energiyasi ko’proq va uzunlariniki aksincha oz. Shuning uchun ham qisqa ultrabinafsha nurlar (to’lqin uzunligi 300 nm dan qisqa) yerdagi tirik organizmlarga zararli ta’sir qilishi mumkin . Chunki ularning energiyasi ko’p. • To’lqin uzunligi 300-400 nm ga teng nurlar asosan o’sish va rivojlanishni boshqarishda ishtirok etadi. Bu nurlar ta’sirida hujayralarning bo’linib ko’payishi va o’simlikning rivojlanish jarayoni tezlashadi. • To’lqin uzunligi 400-700 nm gacha bo’lgan nurlar fotosintezda ishtirok etadilar , chunki bu spektrlarning energiya darajasi fotosintetik reaksiyalarni yuzaga keltiradi.
Хлорофиллнинг ёруғликда фаолланиш схемаси