Mavzu: Foydali qazilma boyliklardan foydalanish. Reja:  Foydali qazilmalar haqida.  Foydali qazilma turlari.  Foydali qazilma konlarini o zlashtirish. ʻ

 Foy dali qazilmalar ,  mineral xom ashy olar  —  Yer poʻstida  qat tiq, suyuq va gazsimon holatlarda uchraydigan, turli geologik jarayonlar natijasida toʻplangan hamda miqdori, sifati, joylashish sharoitlariga koʻra sanoatda ishlatishga yarokli boʻlgan tabiiy mineral moddalar. Foydali qazilmalar turli konlarni hosil qiladi. Paydo boʻlish sharoitiga koʻra Foydali qazilmalar konlari seriyalar — sedimentogen (gipergen), magmatogen (gipogen) va metamorfogen konlarga bulinadi (qarang  Gipergen konlar ,  Gipogen konlar ,  Metamorfogen konlar ). Geologik davr jihatidan Foydali qazilmalar konlari ichida arxey, proterozoy, rifey, paleozoy, mezozoy va kaynozoy yoshidagi konlar farq qilinadi. Shakllanish joyi jihatidan geosinklinal (burmalagan oblastlar) va platformalardagi konlar boʻladi. Qanday chuqurlikda paydo boʻlishiga koʻra, Foydali qazilmalar konlari ultraabissal (10-15 km dan chuqur), abissal (3-5 km dan chuqur), gipabissal (1,5 km chuqurlikda joylashgan) konlarga boʻlinadi. Foydali qazilmalar uch guruhga: metall, nemetall va yonuvchilarga boʻlinadi.

 Metall Foydali qazilmalar sof metallar, qora, rangli, siyrak va radioaktiv metall rudalari, shuningdek, nodir yer elementlaridan iborat. Nemetall Foydali qazilmalarga konchilikkimyo xom ashyosi (turli tuzlar, gips, barit, oltingugurt, fosforitlar, apatitlar), olovbardosh, elektrotexnik, pyezooptik, issikdik va tovushni izolyatsiya qiluvchi, kislota va ishqorlarga chidamli xom ashyo, qurilish materiallari, qimmatbaho va texnik toshlar kiradi. Neft, yonuvchi gaz, toshkoʻmir va qoʻngʻir kumir, torf, yonuvchi slanetslar yonuvchi Foydali qazilmalarga mansub. Fizik holatiga koʻra, qattiq (qazilma koʻmirlar, rudalar, noruda Foydali qazilmalar), suyuq (neft, mineral suvlar) va gazsimon (yonuvchi tabiiy va inert gazlar) Foydali qazilmalar boʻladi. Mineral resurslar mamlakat, qitʼa yoki butun dunyo zaminidagi Foydali qazilmalar yigʻindisi boʻlib, sanoat ishlab chiqarishining muhim tarmoqlari (energetika, qora va rangli metallurgiya, kimyo sanoati, qurilish) taraqqiyoti negizi hisoblanadi.

 Mineral resurslar sanoatda ishlatilishiga qarab, bir qancha guruxlarga ajratiladi: a)  yoqilgʻi  energetika resurslari (neft, tabiiy gaz, kazilma kumir, yonuvchi slanetslar, torf, uran rudalari); b) kora va rangli metallurgiya xom ashyosi hisoblangan ruda resurslari (temir va marganets rudalari, xromit, boksit, mis, qoʻrgʻoshinrux, nikel, volfram, molibden, qalay, surma rudalari, nodir metallar rudalari va boshqalar); v) konchilikkimyo xom ashyosi (fosforit, apatit, osh tuzi, kaliy va magniy tuzlari, oltingugurt va uning birikmalari, barit, bor rudalari, brom va yod tarkibli eritmalar); g) tabiiy qurilish materiallari va noruda Foydali qazilmalarning katta guruhi, shuningdek, bezak, texnik va qimmatbaho toshlar (marmar, granit, yashma, agat, togʻ xrustali, granat, korund, olmos va boshqalar); d) gidrotermal mineral resurslar (yer osti chuchuk va mineral suvlari). Mineral boyliklar koʻp tabiiy resurslardan farqli ravishda qaytadan tiklanmaydi. Dunyo okeani suvlari va yer osti shoʻr suvlari mineral xom ashyoning muhim rezervlari hisoblanadi.

 Foydali qazilmalar inson tomonidan ishlatiladigan minerallar va jinslardir. Foydali qazilmalarnin g  bir nechta tasnifi mavjud , ammo ko'pincha ular foydalanish turiga qarab ajratiladi.  Yonuvchan  Ko'mir    - cho'kindi jinslar, choklar. Metallurgiyada ishlatiladigan eng muhim yoqilg'i turi. Rossiyaning eng muhim zaxiralari Kuzbass, Pechora, Tunguska konlaridir. Hijob botqoq o'simliklarning qoldiqlaridan hosil bo'ladi. 60% gacha uglerodni o'z ichiga oladi. U o'g'itlar va sirka kislotasini olish uchun arzon yoqilg'i sifatida ishlatiladi. Yog ' - qora rangdagi yog'li suyuqlik, juda yaxshi kuyadi. U turli chuqurlikdagi cho'kindi jinslar orasida yotadi. Bu muhim qazilma yoqilg'i. Rossiya Federatsiyasining eng yirik konlari G'arbiy Sibir havzasi, Shimoliy Kavkaz va Volga mintaqalari. Tabiiy gaz    tog 'bo'shliqlarida hosil bo'lgan. Ba'zan uning to'planishi millionlab kubometrga teng bo'lishi mumkin. Bu eng arzon va qulay yonilg'i. N eft sl anet slari    - kremniyli loy va organik moddalar qoldiqlari aralash cho'kindi jinslar. Slanets distillanganida tarkibiga va moyiga o'xshash qatronlar olinadi.