logo

G‘arb sotsiologiyasi vujudga kelishining g‘oyaviy-nazariy va ijtimoiy-iqtisodiy zaminlari

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4214.837890625 KB
G‘arb sotsiologiyasi 
vujudga kelishining 
g‘oyaviy-nazariy va 
ijtimoiy-iqtisodiy 
zaminlari Reja:
1.  Sotsi ologik nazariyalar rivojiga 
ta’sir ko‘rsatgan sotsial  omil lar 
2.  Intellektual kuchlar va 
sotsiologik nazariya taraqqiyoti 
3.  Sotsiologiya fanining tarixiy 
rivojlanish bosqichlari Sotsi ologik 
nazariyalar 
rivojiga ta’sir 
ko‘rsatgan  omil lar 
Har  qaysi  intellektual  soha  sotsial 
muhitning  ta’siri  ostida  shakllanadi.  Bu 
sotsiologiyaga  nisbatan  olinganda  juda 
to‘g‘ri,  chunki  u  na  faqat  sotsial  muhitdan 
kelib  chiqadi,  balki  bu  muhitni  o‘zining 
tadqiqot  ob’ekti  sifatida  tanlaydi.  Biz 
sotsiologiyaning rivojlanishi uchun muhim 
ahamiyatga  ega  bo‘lgan  XIX  va  XX  asr 
boshlarining  sotsial  jihatlariga  qisqacha 
to‘xtalib o‘tamiz.  Siyosiy inqiloblar

1789  yildagi  fransuz 
inqilobidan  tortib  to  butun  XIX  
asrni  qamrab  olgan  bir  qator 
siyosiy  inqiloblar  sotsiologik 
nazariyalarning  rivojlanishida 
asosiy  omil  bo‘lib  xizmat  qildi. 
Bu  inqiloblarning  jamiyatga 
ta’siri  juda  kuchli  bo‘lgan, 
buning natijasida ko‘plab ijobiy 
o‘zgarishlar amalga oshirilgan.  Sanoat to‘ntarilishi va kapitalizmning yuksalishi 

Asosan  XIX  va  XX  asr 
boshlarida  ko‘plab  G‘arb 
mamlakatlarini  qamrab  olgan  sanoat 
inqilobi  siyosiy  inqilob  kabi 
sotsiologik  nazariyalarning 
shakllanishiga  muhim  ta’sir  o‘tkazdi. 
Sanoat to‘ntarilishi bir martalik hodisa 
emas,  balki  bir  qator  o‘zaro 
bog‘langan  qayta  shakllanishlarni  o‘z 
ichiga olgan edi, bularning avj nuqtasi 
G‘arb  dunyosining  qishloq  xo‘jaligiga 
asoslangan  (ko‘p  holatlarda)  tizimdan 
sanoatlashgan  tizimga  o‘tishiga  olib 
keldi.  Feminizm

Ayollar  faolligining  eng  yuqori  darajasi 
va  unga  muvofiq  asarlarning  paydo 
bo‘lishini  zamonaviy  G‘arb  tarixining 
cherkovning  davlatdan  ajralishi  kurashi 
borgan davrida kuzatish mumkin. Feministik 
faollikning ilk ko‘rinishlarini 1780- va 1790-
yillarga Amerika va Fransuz inqiloblari bilan 
hamohang  bo‘lgan  bahslar  bilan  bir  qatorda 
yuzaga  kelgan;  nisbatan  yaxshi 
tashkillashtirilgan  harakat  1850-yillarda 
qayd  etilgan,  bu  ayollarning  umumiy  saylov 
huquqi  va  XX  asr  boshlarida  asosan 
AQSHdagi  «Progressiv  era»d a  
fuqaroviy  va 
sanoat  qonunchiligi  islohotlari  uchun  o‘ziga 
xos  ommaviy  safarbarlik  edi.  Bularning 
hammasi  sotsiologiyaning  taraqqiyotiga  
ta’sir ko‘rsatdi Urbanizatsiya

XIX  va  XX  asrlarda  sanoat  to‘ntarilishi 
natijasida  ko‘plab  insonlar  shaharlarga  joylashdilar. 
Bunday  ommaviy  migratsiya  shaharlarda  sanoat 
korxonalarida  ish  joylarining  yaratilishi  bilan  bog‘liq 
edi.  Lekin  shahar  sharoitiga  o‘rganish  bir  qancha 
muammolarni  kelitrib  chiqardi.  S h uningdek, 
shaharlarning  ko‘payishi  ko‘plab  muammolarni 
keltirib  chiqardi:  aholining  zich  joylashuvi,  atrof-
muhitning  ifloslanishi,  sh ovqin  va  h.k.  S h ahar 
hayotining  mohiyati  va  uning  muammolari  ilk 
sotsiologlarning  ko‘pchiliginining,  asosan  Maks 
Veber  va  Georg  Zimmellarning  e’tiborini  tortdi.  Ilk 
Amerika  sotsiologiya  maktabi  –  C h ikago  maktabi  – 
ma’lum  darajada  shahar  hayotiga  qiziqishi  va 
C h ikagodan  urbanizatsiya  va  uning  muammolarini 
o‘rganish  uchun  laboratoriya  sifatida  foydalanganligi 
natijasida tanildi.  Fan taraqqiyoti

Ilmiy texnologik 
ishlanmalar mahsuli 
jamiyatning barcha 
sohalariga kirib bordi, bu 
bilan fanning mavqei ortdi. 
Fanning nisbatan 
muvaffaqiyatli sohalarida 
band bo‘lganlar  (fizika, 
biologiya va ximiya) 
jamiyatda obro‘-e’tiborga 
ega bo‘ldilar. 
Sotsiologiyanin
g fan sifatidagi 
asosiy rivojlanish 
bosqichlari:  
klassik, 

noklassik, 

XX asr Amerika 
sotsiologiyasi kabi 
davr larga bo‘linadi.  Klassik sotsiologik 
qarashlar: 
Ijtimoiy  taraqqiyotning  murakkablashuvi  va 
ilmiy  bilimlarning  tabaqalanishi  Sotsiologiyaning 
«Falsafa»  dan  ajralib,  mustaqil  fanga  aylanishini 
muqarrar  qilib  qo‘ydi.  XIX  acpgacha  Sotsiologiya 
«Falsafa»  ning  tarkibiy  qismi  bo‘lib  keldi.  Jamiyat 
haqida «pozitiv fan» (haqiqiy fan) yaratishga urinish 
XIX asr o‘rtalarida yuzaga keldi. XIX asr boshlarida 
esa  Sotsiologiya  o‘ziga  xos  ilmiy  usullarga  ega 
bo‘lib, falsafadan to‘la ajralib chiqa boshladi.

Lekin  u  mustaqil  fan  sifatida  XIX  asrning  30-
yillarida  ilmiy  muomalaga  Sotsiologiya  atamasi 
kiritilgandan  so‘ng  shakllandi.  Yangi  fanga  fransuz 
faylasufi Ogyust Kont nom berdi. O.Kont va uning pozitivizm nazariyasi
O.Kont  
(1798-1857)
  « Sotsiologiya » 
Terminini birinchi 
bo’lib qo’llagan . P ozitivizm –  
О. Kont asos 
solgan, ijobiy 
bilimlarni alohida 
mavjud bo’lgan 
maxsus fanlarning 
natijasi va ularning 
uzviy birlashmasi 
natijasi sifatida 
qarovchi yo’nalish .     Конт «позитив» ( positive ) сўзини бир неча маънода 
шарҳлаган:
1)  мавҳумликка  қарама - қарши реал ;
2) бефойдаликка қарши фойда;
3) шубҳалига қарши ишончлилик;
4) ноаниққа қарши аниқлик;
5) салбийга қарши ижобий .
 
Уч босқи ч  қонуни :
Теологик босқич  (1300 йилгача) .  Конт уни фетишизм, политеизм ва 
монотеизмга ажратган. 
Метафизик босқич  (1300-1800). Конт уни ўтиш босқичи деб ҳам 
атаган. 
Позитив босқич  (1800-йиллардан кейинги давр). Ҳаёт жабҳаларининг 
барчаси уйғун ва бир маромда ривожланиши фан кашфиётларини бутун 
инсоният фойдаси учун ишлатиш имконини беради. Позитив 
босқичнинг яна бир хусусияти эгоизм устидан альтуризмнинг ғалабаси, 
моддий маданиятнинг жадал ривожланиши, адолат ва тинчликдир. Тараққиёт тур лари :
м оддий тараққиёт (ҳаётнинг ташқи 
шароитларини яхшилаш);
и нтеллектуал тараққиёт (интеллект ривожи, 
теологик ва метафизик дунёқарашдан 
позитив дунёқарашга ўтиш);
ахлоқий тараққиёт (гуруҳий бирлик ва 
ахлоқий муносабатларнинг ривожланиши). Э. Дюркгейм классик социология 
вакили 
Эмиль 
Дюркгейм
(1857-1917)
Механик ва 
органик 
бирдамлик
Аномия - бу 
жамият 
нормалари ва 
қадриятларининг 
бузилиши 
натижасида 
пайдо бўладиган 
ижтимоий ҳолат.
  «Аномия» 
терминини 
киритган Социологизм – 
sociologism –  
Э.Дюркгеймнинг 
социал фактларни 
предмет сифатида 
ўрганишга 
асосланган 
социологик 
концепцияси.     
Noklassik 
sotsiologik qarashlar: 
Sotsiologiyaning  noklassik 
qarashlari   nemis  faylasufi,  sotsiologi 
G.Zimmel  va  M.Veber  tomonidan 
ishlab  chiqilgan.  Ushbu  metodologiya 
asosida  jamiyat  va  tabiat 
qonunlarining  butunlay  qarama-qarshi 
ekanligi tushunchasi yotadi. М . В ебер  социологик таълимоти
 
Макс Вебер
(1864-1920)
«Ижтимоий ҳаракат» 
тушунчасини 
киритган. “ Тушунувчи”  социология  –  “Understanding”  sociology 
объектив  оламдаги  нарса  ва  ҳодисалар  ҳақида  тасаввур,  тушунча, 
ҳукмлар  ҳосил  қилиш  ва  уларни  онгдаги  мавжуд  билимлар  билан 
боғлашдан иборат ақлий жараён.
Анъанавий  хатти-ҳаракат  –  traditional  action  –  М.Веберга 
кўра,  эгалланган  одатлар,  анъаналар  асосида  келиб  чиқадиган 
хатти-ҳаракат.
Аффектив  хатти-ҳаракат  –  affective  action  –  М.Веберга 
кўра, ҳиссиёт ва эмоцияларга асосланган хатти-ҳаракат.
Мақсадли  оқилона  хатти-ҳаракат  –  goal-directed-rational 
action   –  М.Веберга  кўра,   ташқи  дунё  предметларив  ва  бошқа 
одамларга  ўз  мақсадига  эришиш  йўлидаги  шарт-шароит  ёки 
восита  сифатида  қарайдиган  ,  оқилона  йўналтирилган  хатти-
ҳаракат.
Қадриятли оқилона хатти-ҳаракат – value-rational action – 
М.Веберга  кўра,  инсоннинг  эътиқодида  белгиланган  маълум  бир 
хулқ-атвор кўринишидан келиб чиқадиган хатти-ҳаракат.
      Г . З иммель  ва 
унинг 
формал 
социологияси XX asr Amerika 
sotsiologiyasi XX  asrning  20-yillaridan  boshlab  Amerika 
shtatlari  jahon  sotsiologiyasi  rivojida  etakchi 
mavqeni  egalladi.  AQSHda  Sotsiologiyaning  fan 
sifatida  jadal  rivolanishida  quyidagi  omil  muhim 
rol  o‘ynadi.  Kapitalizmning  yuqori  bosqichga 
ko‘tarilishi,  Evropada  sinfiy  kurashning 
kuchayishi  natijasida  majud  ijtimoiy-iqtisodiy  va 
siyosiy  ziddiyatlarni  hal  etishga  qaratilgan 
empirik  tadqiqotlarning  katta  hajmda 
to‘planganligi  AQSHda  sotsiologiyaning  fan 
sifatida  jadal  rivojlanishiga  sabab  bo‘ldi.  Bu  erda 
Sotsiologiya  dastlab  universitet  fani  sifatida 
shakllandi.  1892  yilda  jahonda  birinchi  marta 
C h ikago  universitetida  sotsiologiya  kafedrasi  va 
fakulteti ochildi.  C h ikago  maktabi
Альбион Смолл Уэлиям Самнеру Чарльс Кули  
Георг Мид  ALLPPT.com _ Free PowerPoint Templates, Diagrams and Charts AQSHda 
s otsiologiya 
o‘zining ilk 
davridayoq amaliy-
empirik fan sifatida 
shakllandi.  ALLPPT.com _ Free PowerPoint Templates, Diagrams and Charts AQSH   hukumat i   va  mulk  egalari  sotsiologiyaga 
sotsial  ziddiyatlarni  hal  etish  quroli  sifatida,  ijtimoiy 
barqarorlikni  ta’minlash  vositasi,  ijtimoiy  nazorat  va 
boshqaruv  omili,  mehnat  unumdorligini  oshiruvchi 
kishilarning  moddiy  va  ma’naviy  munosabatlarini 
tartibga  solib  turishning  ilmiy  asosi  sifatida  jiddiy 
e’tibor  berib  kelmoqdalar.  Empirik  tadqiqotlar 
muntazam  ravishda  olib  borilishi,  fundamental 
metodologik  va  nazariy  asosning  ishlab  chiqarilganligi, 
uning  matematik  statistik,  kompyuter  texnologiyasi 
yuqori  darajadaligi,  modellashtirish  va  sotsial 
eksperimentlarning  yuqori  saviyada  olib  borilishi 
natijasida  hozirga  kelib  AQSHda  Sotsiologiya  aniq 
prognozlar beruvchi fanga aylangan.
  TEST 
JAVOBLARI 1. S
2. S
3. D
4. A
5. B

G‘arb sotsiologiyasi vujudga kelishining g‘oyaviy-nazariy va ijtimoiy-iqtisodiy zaminlari

Reja: 1. Sotsi ologik nazariyalar rivojiga ta’sir ko‘rsatgan sotsial omil lar 2. Intellektual kuchlar va sotsiologik nazariya taraqqiyoti 3. Sotsiologiya fanining tarixiy rivojlanish bosqichlari

Sotsi ologik nazariyalar rivojiga ta’sir ko‘rsatgan omil lar

 Har qaysi intellektual soha sotsial muhitning ta’siri ostida shakllanadi. Bu sotsiologiyaga nisbatan olinganda juda to‘g‘ri, chunki u na faqat sotsial muhitdan kelib chiqadi, balki bu muhitni o‘zining tadqiqot ob’ekti sifatida tanlaydi. Biz sotsiologiyaning rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan XIX va XX asr boshlarining sotsial jihatlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.

Siyosiy inqiloblar  1789 yildagi fransuz inqilobidan tortib to butun XIX asrni qamrab olgan bir qator siyosiy inqiloblar sotsiologik nazariyalarning rivojlanishida asosiy omil bo‘lib xizmat qildi. Bu inqiloblarning jamiyatga ta’siri juda kuchli bo‘lgan, buning natijasida ko‘plab ijobiy o‘zgarishlar amalga oshirilgan.