logo

ГЛОБАЛЛАШУВ ВА ГЛОБАЛ МУАММОЛАРНИНГ ФАЛСАФИЙ ЖИҲАТЛАРИ

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4680.57421875 KB
МАВЗУ. ГЛОБАЛЛАШУВ ВА ГЛОБАЛ 
МУАММОЛАРНИНГ ФАЛСАФИЙ  ЖИҲАТЛАРИ РЕЖ А:
1 Глобаллашув ҳодисаси ва 
глобалистика. 
2. Глобал муаммоларнинг турли 
даражалари. 
3. Ҳозирги даврнинг асосий глобал 
муаммоларининг таснифи. 
4. Техноген цивилизацияда тил ва 
коммуникация диалектикаси  Ж аҳон миқёсида юз берган 
жараёнлар таҳлили шуни 
кўрсатадики, ҳозирги вақтда 
инсоният учун ўткир,
  долзарб бўлиб турган глобал 
муаммолар қуйидагилардан 
иборат:  Ҳ ози рги  к у нда ги   глобал м у ам м олар :  
а) Ер ю зида ти нчлик ни  таъм инлаш  ва ялпи к и рги н 
у ру ш лари ни олдини  олиш  (у ру ш  ва ти нчли к  м уам м оси);
б)  А троф -м у ҳ и тни сам арали м у ҳ оф аза қ и ли ш  (эк ологи к  
м уам м о):
в)  А ҳ оли  сонини нг орта бориш и  би лан иш лаб чиқ ари ш  
ривож ланиш и м у таноси блиги га эриш иш  (дем ограф и к  
м уам м о);
г)  Е р ю зи ахолисини  зару р ози қ -ов қ ат ва энергия  
м анбалари  билан и ш ончли  таъм и нлаш ;
д)  О чли қ  қ аш ш оқ лик  ва қ оло қ лик ни  ту гати ш  у чу н   ю к сак  
ривож ланган ва улардан к ей и нда қ олган м ам лак атлар 
ў ртаси даги  к еск и н ф арқ ни бартараф  этиш ;
е)  Х авф ли к асалли к ларни ту гатиш ;
с )  И нсон м аънавий -ах лоқ и й м у ҳ и ти соф ли гини  
таъм и н лаш  (эти к ология м уам м оси) ва бош қ алар.     а)  Ер юзида тинчликни таъминлаш 
ва ялпи киргин урушларини олдини 
олиш (уруш ва тинчлик муаммоси); б)  А троф-муҳитни самарали 
му ҳ офаза қилиш (экологик 
муаммо):
в)  А ҳоли сонининг орта бориши 
билан ишлаб чиқариш ривожла -
ниши м у таносиблигига эришиш 
(демографик муаммо); г)  Е р юзи ахолисини зарур озиқ-
ов қ ат ва энергия манбалари билан 
ишончли таъминлаш
(демографик муаммо);
д)  О члиқ қашшоқлик ва қоло қ -
ликни тугатиш учун юксак 
ривожланган ва улардан ке -
йинда қолган мамлакатлар 
ўртасидаги кескин фарқни 
бартараф этиш; с )   И нсон маънавий-аҳло қ ий му ҳи ти 
софлигини таъмтшлаш (этикология 
муаммоси) ва бошқалар.  Би ри н чи си, м авж уд иж ти м ои й ту зу м ни нг таби ати , 
ту рли  м и нтақ а давлатлари нинг х и лм а-х ил 
м анф аатлари би лан тақ озо  эти лган м уам м олар.Кели б чи қ и ш и , чу қ у рлаш и б бори ш и , қ ўлам и  ва  ҳ ал 
эти ли ш и ни нг м у рак к абли ги  ж и ҳ атлари га к ў ра
  уларни  у ч гу ру ҳ га аж рати ш  м у м к и н:  
Ик к и нчи  гу ру ҳ и , « и нсон — ж ам ият»  ти зи м и  
до и ра-сидаги м у носабатлардан к елиб 
чи қ ади ган м уам м олар. 
Учи нчи си , « ж ам ият—табиат»  тизим и  дои раси даги  
м у носабатлардан к ели б ч иқ адиган м уам м олар.             Ҳ озирги вақтда энг катта глобал 
муаммо бўлган уруш ва тинчлик 
муаммосини ана шу тарзда жамият 
ички ривожланиши    
            жараёнлари майдонга келтирган.  
Ёзм а ёдгорли к ларни нг гу воҳ ли к  бери ш и ча, 
сў нгги  6 м и нг й и л давом и да, ер ю зи да 
15 м и нгдан зи ёд у ру ш лар соди р бўлган. 
Шу  давр и чи да ати ги  
300 й и лги на  у ру ш си з к ечган.  1820—1859 йилларда ер ю зида 1 м лрд . аҳ оли 
яш аган,   92 у ру ш да 800 м инг к иш и ҳ алок  
бўлган;  
1860-1899  йилларда  106  урушда  1,3  млн.  киши 
ҳалок бўлган; 
1900-1949 йилларда эса 117 та урушда 142,5 млн. 
одам қирилиб кетган.  Ам ерик али к  олим  Р.К ларк ни нг 
« Уру ш  и лм и  ва ти нчлик »
  к итобида к елтирилган м аълу м отларга к ў ра       Бизнинг давримизда ҳам
  мамлакатлар ўртасидаги муносабатлар 
соҳаларида зўравонликка интилиш, 
бунинг учун ялпи кириш қуролларини 
кўплаб ишлаб чиқиш билан
  ҳарбий устунликка эришиш 
у ёки бу давлатлар ташкил сиёсатининг 
муҳим йўналиши  бўлиб қолмокда . 1945 йил 6 ва 9 августида 
иккита кам қувватли атом бомбасининг 
америкаликлар томонидан 
Япониянинг Хиросима ва Нагасаки 
шаҳарлари устида портлатилганлиги 
оқибатлари ҳам буни яққол кўрсатган эди .  Ш уни эътиборга олиш керакки, ядровий 
фало к ат тасодифий юз бериши учун ҳам
  моддий замин яратилган .  
Масалан, техникавий хато, сиёсий янглишиш, 
қарши тарафнинг ниятларини нотўғри 
тушуниш ва  ҳ оказолар. 
Шунингдеқ жаҳон океанида автоном кезиб 
юрган атом сув   ости кемасидаги ту г мачани 
босиб юборишни тасаввур этиш мумкин.   Глобал муаммолардан яна бири  очлик 
қашшоқдик ва саводсизликни  олдини 
олиш учун ривожланган ва 
ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги 
зиддиятларни олдини олишдан иборат. Маълумки, жаҳон миқёсида очлик хавфи 
мавжудлиги биринчи марта БМТ томонидан 1950 
йилда тан олинган. 
Ўшанда инсониятнинг қарийиб ярми етарли 
миқдорда калорияли оқсил истеъмол 
қилаолмаётгани айтилган эди.   Халқаро ташкилотнинг   маълумотларига кўра, 
ривожланаётган мамлакатларда 
60-йилларда 60% аҳоли у ёки бу даражада 
очликдан азоб кўрган бўлса, 20% ахоли мунтазам 
очликдан қийналган. 
70—80-йилларда бу соҳада халқаро миқёсда анча 
иш қилинганига қарамай, муайян даражада 
очликка дучор бўлган аҳолининг мутлоқ 
миқдори 0,8 млрдни ташкил этган. Глобал м у ам м о си ф ати да 
ти нчли к ни  таъм и нлаш   ҳ арби й  
х араж атларни  к еск и н 
к ам ай ти ри ш ни  ҳ ам  та қ о зо этади .  
1900 йилдан бери ҳарбий ишга ажратилган 
маблағлар 30 мартадан кўпроқ ошиб, 
 90-йиллар бошида 500 млрд доллардан ҳам 
юқори бўлди.   Ҳарбий ёки у билан боғлиқ ишлаб 
чиқариш соҳаларида 60 млн. киши 
фаолият кўрсатган. 
Жумладан,  Мунтазам қўшинларда 25 
млн. дан ортиқ шахсий таркиб.  
10 млн. ярим ҳарбий қўшилма
Харбий муассасаларда ишловчи 5 
млн. фуқаровий касб эгаси бор.     Очли к  қ аш ш оқ ди к  ва 
саводси зли к ни  олди ни  оли ш .  
Глобал муаммолардан яна бири очлик, 
қашшоқлик ва саводсизликни олдини 
олиш учун ривожланган ва 
ривожланаётган мамлакатлар 
ўртасидаги зиддиятларни олдини 
олишдан иборат.  Таш қ и  ом и л  илгари мустамлака ёки 
қарам бўлган халқларнинг ўтмиши билан 
боғлиқдир. 
Ўтмишда улар нинг хўжалик ҳаёти зўрлик 
билан ўзгартирилган, к ў пинча тур ғ ун ҳолда 
бўлган қолоқ  сиёсий муносабатлар са қл аб 
қ олинган эди. Миллий мустақиллик қўлга 
киритилгандан кейин ҳам соби қ  
мустамлакаларда метрополиялар йирик 
марказ - ларининг иқтисодий таъсири са қл аб 
қ олинди.   Ривожланаётган мамлакатлардан 
олинаётган фойда зиён ва 
қарзларни фоизли қайтариш ҳамда 
келтирилган маҳсулотларга 
белгиланган монопол баҳодан 
фойдаланиш туфайли улар 
иқтисодиётига сарф этилган капитал 
маблағлардан бир неча марта кўп 
бўлмоқда.     Ер юзи да энг к ам  ри вож ланган м и нтақ а 
бўлган Аф ри к ада (Ж ану бий  Аф рик а 
респу бли к аси ни  к ў ш м аганда) ўлим , 
у м рнинг қ и сқ алиги , саводси зли қ  
қ аш ш оқ ли к  ду нё бў йи ча бири нчи  
ў риндали гига қ арам ай , бу  ердан 
ф ақ атги на АҚ Ш олган даром ад 1950 
йилдан 1975 йилгача 5436 м лн доллар 
бўлди  (ф ой да 200%  дан орти қ ). 
Кей инги 15 йи лда ҳ ам  бу  к ў рсатк ич сақ лаб 
қ олинди.  Кейинги вақтларда айниқса 
ичкиликбозлик ва бангиликнинг ўрни  
катта бўлмоқда .  
К ў пгина м ам лак атларда (м асалан, Эрон 
Ислом  Респу блик аси да, Ўзбек истон, 
Ф ранци яда,  A Қ Ш  ва бош қ а  
м ам лак атларда) нарк оти к  м оддаларни  
тар қ атганлик  у чу н о ғ и р ж азо чоралари 
белги ланган. 
БМТ дараж асида ҳ ам  зару р таш к и лотлар 
т у зи либ бу  иж ти м оий  иллатга қ арш и  
к у раш и лм о қ да.           « Энг қ ади м ий  к асб»  эгалари ҳ ам  эти к ологи явий  
м уам м они  к еск и нлаш тириш да  ў з « ҳ и ссаларини»  
қ ў ш м о қ да. 
Одам  ва ф ах ш  савдоси  к ў п м ам лак атларда 
ривож ланиб борм о қ да. 
Шим оли й  Овр ў пада порно - ф и льм лар, 
адаби ётлар чиқ ари ш дан олинаётган ф ой да  ў нлаб 
м лрд . доллардир.  
Чу нончи, ҳ аво  қ аро қ чили ги й ўли  билан тайёраларни 
оли б  қ о чиш , одам ларни гаровга оли ш  ва эвази га пул 
оли ш га ў ри ниш лар тез-тез р ў й  бери ш ини  ах борот 
воситалари тар қ ати б ту рибди. Эти к ологи яви й  м у ам м о .        Юқ ори даги лардан к ў ринадик и,  е рдаги 
ҳ аётни  са қ л аб  қ оли ш нинг асосий  
ш арти :  

ялпи қирғин урушларининг олдини 
олиш;

сайёрамизнинг бир қанча 
минтақалари халқлари қолоқлигини 
тугатиш;

инсоният жамияти мутаносиб 
ривожланишига эришиш;

маънавий муҳитни соғломлаштириш 
учун инсоният куч-ғайратларни 
бирлаштириш лозим бўлади.     Ер сат ҳ ида  

илк палеолит даври бошида 100—200 минг; 

сўнг  палеолит бошида— 1 млн; 

неолит боши да — 10 млн., охирида 50 млн; 

эрамиз бошларида — 230 млн. одам яшаган;  

сайёрамиздаги аҳолининг сони ҳозирги вақтда, 
5.5 млрд. дан ортди; 

ҳисоб-китобларга кўра, 2000 йилда ер юзидаги 
аҳолининг сони 6 мил	
 лиард 400 минг кишидан 
ортди.    Умуман, демографиявий портлашни 
изоҳлашда аҳолининг қайси жойни 
манзил қилганлигига ҳам аҳамият бериш 
лозим. 
Негаки, ривожланаётган мамлакатларда 
асосий аҳоли қишлоқларда, ривожланган 
минтақаларда эса шаҳарларда яшайди.  

Кейинги 20 йилда «учинчи дунё» қишлоқ 
аҳолиси 16% ўсди (2,47 млрд. киши) 

2020 йил охирида бу кўрсаткич 17% 
бўлиши кутилади.    Дунё бўйича ҳамшаҳарлар ва 
уларда яшовчи аҳоли тобора 
кўпайиб бормоқда. Бу соҳадаги 
ўсиш   :  

1974 йилдан 1994 йилгача 45% бўлди. 

Аср охирига кеиб, бу рақам 48% га (3 млрд. кишига) 
етди. 

70—80-йилларда бу соҳада халқаро миқёсда анча иш 
қилинганига қарамай, муайян даражада очликка 
дучор бўлган аҳолининг мутлоқ миқдори 0,8 млрдни 
ташкил этган.         Ижтимоий-иқтисодий шарт-
шароитларга (етарли ми қ дордаги 
мабла ғ нинг ажратилмаслиги, 
малакали мутахассислар 
етишмаслиги ва  ҳ.к. ) кўра, 
ж аҳ он аҳ оли си ни нг 40%  
водопровод су ви , к анали заци я ва 
сани тари я х и зм ати дан 
ф ой даланм ай ди .    Атроф -м у ҳ итни  
и ф лослани ш дан сақ лаш . Э кoлoгия 
с ў зининг мaънoси нимa?

бу aтaмa нeмис биoлoги  Э рнeст  Г eккeл 
тoмoнидaн 1866-69 йиллaрдa фaнгa oлиб 
кирилгaн. 

Э кoлoгия XX aсрнинг бoшлaригa кeлиб 
фaннинг мустaқил сoҳaси сифaтидa 
шaкллaнди.

 “ Э кoлoгия” сўзи грeкчa “oй-кўс” – “уй”, 
“турaр жoй” дeгaн мaънoлaрни aнглaтaди. 
М иллий aмaлиётгa “ Э кoлoгия” тушунчaси 
жудa сeкинлик билaн кириб кeлди. 

XIX aср oxири – XX aср бoшлaридa инглиз 
физиoлoги И.Бeрдoнсaндeрсoн, aмeрикaлик 
oлимлaр  С . Ф oрбe вa  К . Ш рeтeр  э кoлoгия 
тўғрисидa ёздилaр. 
Э кoлoгия ҳусусидa 
A ҚШ дa 1913-йилдa 
Ч . Э дaмснинг “ҳaй -
вoнлaр  э кoлoгиясини 
ўргaнишгa oид 
қўллaнмa”, 

инглиз зooлoги 
Ч . Э лтoннинг 
“ҳaйвoнлaр 
э кoлoгияси”  асарлари 
эътиборга моликдир , 
Э кoлoгия мaктaб aсoсчилaридaн зooлoг oлим
Д .  Н .  К aшкaрeвнинг “ҳaйвoнoт  э кoлoгияси aсoслaри” 
китoблaри ҳoзир ҳaм ўз қиммaтини йўқoтгaни йўқ.   Oлий  ўқув 
ю ртлaридa  1980-
йилдaн  бoшлaб 
“ Э кoлoгия   ҳуқуқи” 
ф aни ўтилa бoшлaди. 
Бу  ф aннинг 
aсoсий  м aқсaди 
бoшқa  ф aнлaр - дaн 
ф aрқ  қилиб,  у  ер,  сув, 
ҳaвo,  ер  oсти, 
ўрм oнлaр  ҳaм дa 
ўсим ликлaр  вa 
ҳaйвoнoт  дунёсини 
ҳуқуқий  м уҳoф aз a 
қилиш,  сoдир 
э тилaётгaн  ҳуқуқ 
буз aрлик,  нoжўя  
ҳaрaкaт - лaр, 
жинoя тлaр  учун 
жaвoбг aрлик  вa 
бoшқa  м aсaлaлaрни 
ўргaнишдaн ибoрaт.    Э к oлoгик  xaвф сизлик  вa aтрoф -м у ҳ итни  м у ҳ o -
ф aзa қ илиш  м у aм м oсигa қ aндaй  э ътибoр 
бeрил - м oқ дa ҳ aм дa бу ндaй  вaзият ни м aлaрдaн 
ибoрaт?

э кoлoгик xaвфсизлик муaммoси aллaқaчoн миллий вa 
минтaқaвий дoирaдaн чиқиб, бутун инсoниятнинг 
умумий муaммoсигa aйлaнгaн.   

Ю ртбoшимизнинг “Ўзбeкистoн XXIaср бўсaғaсидa: 
xaвфсизликкa тaҳдид, бaрқaрoрлик шaртлaри вa 
тaрaққиёт кaфoлaтлaри” aсaрининг ,  биринчи  бoби 
“Xaвфсизликкa тaҳдид”, дeб нoмлaниб, ундa aлoҳидa 
“ Э кoлoгик муaммoлaр” мaсaлaсигa кeнг  э ътибoр 
бeрилгaн.

ушбу aсaрдa  э кoлoгик вaзиятнинг қуйидaги сaбaблaри 
кўрсaтиб бeрилди:   
1- дaн,  ернинг чeклaнгaнлиги вa унинг    
                сифaт тaркиби пaстлиги билaн   бoғлиқ   
                ҳaвфнинг тўxтoвсиз oртиб бoриши;

2- дaн , сув зaxирaлaрининг, шу жумлaдaн ер    
                усти вa ер oсти сувлaрининг кeскин    
               тaқчиллиги ҳaмдa ифлoслaнгaнлиги ;
  3-дан,   рeспубликaнинг дaрёлaри, кaнaллaри,    
              сув oмбoрлaри вa ҳaттo ер oсти сувлaри   
              ҳaм ҳaр тaрaфлaмa инсoн фaoлияти   
              тaъсиригa учрaши;   
4- дaн , Oрoл дeнгизининг 
қуриб бoриш и.  

Мaркaзий Oсиёнинг бутун 
ҳудуди бўйлaб суғoриш 
тизимлaрини жaдaл сурaтдa 
қуриш и  кўплaб aҳoли 
пунктлaригa вa сaнoaт 
кoрxoнaлaригa сув бeриш 
бaрoбaридaн кeнг кўлaмдaги 
фoжea - Oрoл ҳaлoк 
бўлишининг сaбaбигa 
aйлaниши;

5- дaн, ҳaвo бўшлиғининг 
ифлoслaниши ҳaм да  
рeспубликaдa  э кoлoгик 
xaвфсизликкa сoлинaётгaн 
тaҳдид бўлиши. П рeзидeнт  И .  К aримoв  томонидан э кoлoгик 
xaвфсизликни кучaйтиришнинг қaндaй 
aсoсий йўнaлишлaри бeлгилaб бeрилди?

Aтрoф-муҳитни муҳoфaзa қилиш нуқтaи 
нaзaридaн қaрaгaндa, тoғ-кoн сaнoaтининг 
чиқиндилaрини ўзлaштиришни янaдa 
кeнгaйтириш ҳaмдa бузилгaн ерлaрни қaйтa 
ярo қ ли ҳoлгa кeлтириш муҳи м  aҳaмиятгa  э гa 
бўлaди.          Э кoлoгик кулфaтлaр чeгaрa 
билмaслигини нaзaрдa тутгaн 
ҳoлдa жaҳoн жaмoaтчилиги 
эъ тибoрини минтaқaнинг 
э кoлoгик муaммoлaригa 
қaрaтиш лoзим. 
Oрoл муaммoси бугунги 
кундa чинaкaм кeнг кўлaмли, 
бутун сaйёрaмизгa дaҳлдoр муaм -
мo бўлиб қoлгaнлигини, унинг 
тaъсири ҳoзирнинг ўзидaёқ 
биoлoгик мувoзaнaтни 
бузaётгaнлигини, бeпaён 
ҳудудлaрдa aҳoлининг 
гeнoфoндигa ҳaлoкaтли тaъсир 
кўрсaтaётгaнлигини нaзaрдa 
тутиш лoзим. ТА К РОРЛА Ш УЧУН СА ВОЛЛА Р
1. Одам, инсон, шахс ва индивид тушунчаларининг ўзига    
         хослиги нимада?
2.      Нима учун инсон фалсафанинг бош мавзуси деб 
ҳисобланади?
3.      Антропосоциогенез фанининг ўрганиш объекти нима?
4.      Антропология фанининг маъноси ва вазифалари 
нималардан иборат?
5.      Инсон танаси ва Руҳининг ўзаро боғлиқлиги ва улар 
ўртасидаги фарқлар  нималарда намоён бўлади?
6.      Истиқлолнинг инсонпарварлик моҳияти нималардан 
иборат?
7.      Гереонтология фани нимани тадқиқ этади? 
8.      Фалсафада улим ва мангулик муаммоси қандай 
изохланади?
9.      Инсоннинг биологик жиҳатларини тушунтириб беринг?
10. Демократик жамият қуриш жараёнида шахс ва 
эркинлиги ва қадриятлари     муаммоси қандай ҳал 
қилинмокда?

МАВЗУ. ГЛОБАЛЛАШУВ ВА ГЛОБАЛ МУАММОЛАРНИНГ ФАЛСАФИЙ ЖИҲАТЛАРИ

РЕЖ А: 1 Глобаллашув ҳодисаси ва глобалистика. 2. Глобал муаммоларнинг турли даражалари. 3. Ҳозирги даврнинг асосий глобал муаммоларининг таснифи. 4. Техноген цивилизацияда тил ва коммуникация диалектикаси

Ж аҳон миқёсида юз берган жараёнлар таҳлили шуни кўрсатадики, ҳозирги вақтда инсоният учун ўткир, долзарб бўлиб турган глобал муаммолар қуйидагилардан иборат:

Ҳ ози рги к у нда ги глобал м у ам м олар : а) Ер ю зида ти нчлик ни таъм инлаш ва ялпи к и рги н у ру ш лари ни олдини олиш (у ру ш ва ти нчли к м уам м оси); б) А троф -м у ҳ и тни сам арали м у ҳ оф аза қ и ли ш (эк ологи к м уам м о): в) А ҳ оли сонини нг орта бориш и би лан иш лаб чиқ ари ш ривож ланиш и м у таноси блиги га эриш иш (дем ограф и к м уам м о); г) Е р ю зи ахолисини зару р ози қ -ов қ ат ва энергия м анбалари билан и ш ончли таъм и нлаш ; д) О чли қ қ аш ш оқ лик ва қ оло қ лик ни ту гати ш у чу н ю к сак ривож ланган ва улардан к ей и нда қ олган м ам лак атлар ў ртаси даги к еск и н ф арқ ни бартараф этиш ; е) Х авф ли к асалли к ларни ту гатиш ; с ) И нсон м аънавий -ах лоқ и й м у ҳ и ти соф ли гини таъм и н лаш (эти к ология м уам м оси) ва бош қ алар.

а) Ер юзида тинчликни таъминлаш ва ялпи киргин урушларини олдини олиш (уруш ва тинчлик муаммоси); б) А троф-муҳитни самарали му ҳ офаза қилиш (экологик муаммо): в) А ҳоли сонининг орта бориши билан ишлаб чиқариш ривожла - ниши м у таносиблигига эришиш (демографик муаммо); г) Е р юзи ахолисини зарур озиқ- ов қ ат ва энергия манбалари билан ишончли таъминлаш (демографик муаммо); д) О члиқ қашшоқлик ва қоло қ - ликни тугатиш учун юксак ривожланган ва улардан ке - йинда қолган мамлакатлар ўртасидаги кескин фарқни бартараф этиш; с ) И нсон маънавий-аҳло қ ий му ҳи ти софлигини таъмтшлаш (этикология муаммоси) ва бошқалар.