logo

ТАДҚИҚОТ МЕТОДИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1054.216796875 KB
ТАДҚИҚОТ МЕТОДИ 
ВА МЕТОДОЛОГИЯС И Шуниси эътиборлики, юнон тилида усул ( methodos  – 
тадқиқот йўли, назария, таълимот) назарий фаолият 
қоидаси (тамойили) маъносини билдирса, араб тилидан 
олинган «усул» сўзи кўпроқ амалий фаолият йўлини, 
яъни, бир нарсани юзага чиқариш, амалга ошириш йўли, 
ҳаракат тарзи,  тартиби маъноларини ифодалайди. 
Усул – бу амалий ёки назарий натижага эришиш 
мақсадида татбиқ қилинадиган тушунча, қоида ва 
тамойиллар тизимидир. Бундай тизимдан фойдаланиш 
фаолиятимизга оқилоналик, тартибот, йўналиш ва 
энергетик ютуқ беради •
Ҳақиқатан ҳам фаолиятнинг қайси соҳасида бўлмасин, усулдан 
фойдаланиш бир қатор ижобий натижаларни беради:
•
- инсон фаолиятини тартиблаштиради;
•
- натижага эришиш йўлини қисқартиради;
•
- фаоллик ёки изланиш энергиясини тежаш имкониятини 
беради;
•
- самарадорлик коэфициентини бир неча баробар кўпайтиради.
•
Усул фаолият самарадорлигини таъминлайдиган тизимли 
қурол экан, унинг унсурлари ақлий, амалий ва технологик 
амаллар, қоидалар ва воситалардан ташкил топган. Табиий-ки, 
илмий тадқиқотда ақлий фаолият қоидалари, тамойиллари 
устувор ўринни эгаллайди               И лм ий тадқиқот ва усул
• Тадқиқот усулини тури, хислати ўрганилаётган объектнинг 
тузилиши, аниқроғи, мураккаблиги билан боғланган. Изланиш 
объекти қанчалик мураккаб бўлса, шунчалик такомиллашган 
билиш шакллари ва усулларни татбиқ қилишга тўғри келади. 
• Усулда объектив (объектни мазмунидан келиб чиқиш, 
хоссалари ва параметрлари мавжудлигини ҳисобга олиш) ва 
субъектив (изланиш мақсади, воситалари ва қоидалари 
мужассамланган ёндашув, тизим) томонлар бирлиги мавжуд 
экан, у ишлаб чиқилади. Шу боис, олимлар ҳар доим тадқиқот 
усули масалалари билан шуғулланишган. Ўйғониш  даврини  буюк  олими  Г.Галилей    олдинги  асрларда  ҳукм  сурган  схоластик  илми 
анъаналарини  кўзда  тўтиб,  ҳақиқатни  излашда  мушоҳадали  мулоҳазаларга  таяниш,  тан  олинган 
обрўли алломалар ёзишган мантларга ихтибос келтириш  эмас, балки кузатиш ва тажрибага асосланиш 
зарурлигини  таъкидлаган.  Шу  билан  бирга,  олимни  фикрича  объект  ҳақида  ишончли  билимга  эга 
бўлиш  учун  кузатиш  усули  билан  чекланмасдан,  резолютив  (таҳлилий)  ва  композитив  (синтетик, 
умумлаштирувчи) усулларни бирга қўшиб тадқиқот олиб бориш керак. 
Айни пайтда барча тадқиқот соҳаларигага татбиқ қилиниши мумкин бўлган универсал изланиш 
усулини ишлаб чиқишга қаратилган уринишлар пайдо бўлди. Француз олими ва файласуфи Р.Декарт 
(1596-1650) шундай усул сифатида ҳар қандай нарсани шубҳа остига олиш усулини тавсия қилди.  •
Бу усулнинг асосий қоидалари:
•
Ишончли бўлмаган билимни ҳақиқат сифатида қабул 
қилмаслик, мулоҳаза таркибига аниқ, шубҳа туғдирмайдиган 
ҳукмларни киритиш керак.
•
Тадқиқот қилинаётган ҳар бир муаммони аниқ англаш 
имкониятини берадиган даражада қисмларга бўлиш керак.
•
Предметни изчил, бир тартибда ўрганиш, бирламчи, содда 
унсурларини аниқлашдан  мураккаб хоссани тадқиқ қилишга  
босқичма-босқич ўтиш лозим.
•
Натижага бўлган ишончни мустаҳкамлаш учун тадқиқотда 
учрайдиган зиддият ва номувофиқликларни тўла рўйхатини 
тузиш, пайдо бўлганларини аниқлаб, бартараф этиш керак.             Методолог ия  тушунчаси
•
Илмий тадқиқот билан шуғуланадиган мутахассис 
изланиш объекти, предмети, тадбиқ қилинадиган 
усуллар, услубий ва концептуал воситалар тўғрисида 
мулоҳаза юритади. Бундай мулоҳаза методология илми 
предметини ташкил қилади.             Методолог ия  тушунчаси
Методологияни ўзини қуйидагича таърифлаш мумкин: методология – инсоннинг илмий 
ва амалий фаолиятини ташкил қилиш, тадқиқот фаолияти самарадорлигини 
таъминлайдиган усуллар, уларнинг билишдаги роли ва  аҳамияти, изланишда вужудга 
келадиган назарий ва услубий муаммоларнинг хусусияти ҳақидаги таълимотдир.          Тадқиқот усуллари тасниф и
•
Ҳозирги замон фан ҳар томонга 
илдиз отган, горизонтал ва 
вертикал алоқаларга эга бўлган, 
чексиз катаклардан иборат 
глобал голографик тузилмани 
эслатади. Тадқиқот объекти, 
предмети, қўйилган мақсад ва 
ишлаб чиқаришга татбиқ 
қилиш хусусиятига қараб 
бундай тузилма билиш 
соҳалари, тармоқлари ва 
йўналишларга бўлиниб кетади. 
Уларни таснифлашда биринчи 
навбатда фундаментал ва 
амалий-технологик фанларни 
фарқлайдилар. • Фундаментал фанларда 
(метематика, физика, умумий 
социология ва бошқалар) 
назарий билиш усуллардан, 
амалий-технологик фанларда 
(техникашунослик, қишлоқ 
хўжалиги фанлари, тиббий 
фанлар ва бошқалар) 
тажрибавий – экспериментал 
усуллардан фойдаланиш 
устувор аҳамиятга эга. •
Татбиқ қилиш соҳаларига қараб изланиш усуллари 3 та катта гуруҳга бўлинади. 
Биринчисига  энг умумий тадқиқот усуллари-фалсафий изланиш усуллари 
киради. Булар плюралистик ёндашув, танқидий рационализм, диалектик, 
герменевтик, феноменологик ва бошқа фалсафий тадқиқот усуллари бўлиб, улар 
назарий тафаккурни юқори қатламларида амал қилади. Бу қатламда илмий 
тадқиқот усулларини моҳияти, функциялари, ўзларига хос хусусиятлари таҳлил 
қилинади, янги ғоялар ва тамойилларнинг назарий ва услубий мазмуни, 
эвристик (ижодий) истиқболлари муҳокама қилинади. 
•
Иккинчисига  умумиллий тадқиқот усуллари киради. Бу  тадқиқот усулларидан 
фаннинг турли соҳалари ва тармоқларида фойдаланадилар, шу боис улар 
фанлараро, тармоқлараро татбиқ қилиш хислатига эга.
•
Умумилмий тадқиқот усулларини таснифлаш илмий билиш даражалари 
тушунчаси билан боғланган. Хусусан, эмпирик билиш даражасида кузатиш, 
таққослаш, эксперимент усуллари қўлланилади. Назарий тадқиқот соҳасида 
тузимли ёндашув, аксиомалаштириш, мавҳумлаштириш, формаллаштириш 
усулларидан фойдаланадилар. Ҳозирги  пайтда  умумилмий  мақомга  эга  бўлган  объектларни  синергетик  ёндашув   
тамойиллари  асосида  ўрганиш  кенг  тарқалмоқда.  Айни  пайтда  синергетик  тадқиқот 
методологияси ҳам шаклланмоқда.
Шундай усуллар мавжудки, улар ҳам эмпирик, ҳам назарий билиш даражасида қўлланилади. 
Масалан,  ахборотли  (информацион)  ёндашув,  моделлаштириш,  компьютерли  эксперимент  ва 
бошқалар.
Учинчи  гуруҳни    махсус  илмий  тадқиқот  усуллари    ташкил  қилади.  Барча  илмий 
йўналишларда  конкрет  тизимлар,  хоссалар  ва  қонуниятларни  ўрганиш  мақсаида  жузий  (махсус) 
илмий  усуллар  ишлаб  чиқилади.  Айтайлик,  физикада  спектрал  таҳлил  усули,  биологияда 
хроматографик  таҳлил  ва  моделлаштириш  усули,  математикада  тензор  ҳисоблаш  усули, 
маданиятшуносликда компаративистик тадқиқот усули ва бошқалар шулар жумласидандир.
Хулоса  қилиб  айтганда,  фанда  илмий  ютуқ  ва  самарадорликка  эришишни  муҳим  шартини 
тадқиқот  усулини  ишлаб  чиқиш  ва  татбиқ  қилиш,  фан  ва  технология  тараққиётига  жавобан  усул 
ва услубий ёндашувларни янгилаш ташкил қилади.

ТАДҚИҚОТ МЕТОДИ ВА МЕТОДОЛОГИЯС И

Шуниси эътиборлики, юнон тилида усул ( methodos – тадқиқот йўли, назария, таълимот) назарий фаолият қоидаси (тамойили) маъносини билдирса, араб тилидан олинган «усул» сўзи кўпроқ амалий фаолият йўлини, яъни, бир нарсани юзага чиқариш, амалга ошириш йўли, ҳаракат тарзи, тартиби маъноларини ифодалайди. Усул – бу амалий ёки назарий натижага эришиш мақсадида татбиқ қилинадиган тушунча, қоида ва тамойиллар тизимидир. Бундай тизимдан фойдаланиш фаолиятимизга оқилоналик, тартибот, йўналиш ва энергетик ютуқ беради

• Ҳақиқатан ҳам фаолиятнинг қайси соҳасида бўлмасин, усулдан фойдаланиш бир қатор ижобий натижаларни беради: • - инсон фаолиятини тартиблаштиради; • - натижага эришиш йўлини қисқартиради; • - фаоллик ёки изланиш энергиясини тежаш имкониятини беради; • - самарадорлик коэфициентини бир неча баробар кўпайтиради. • Усул фаолият самарадорлигини таъминлайдиган тизимли қурол экан, унинг унсурлари ақлий, амалий ва технологик амаллар, қоидалар ва воситалардан ташкил топган. Табиий-ки, илмий тадқиқотда ақлий фаолият қоидалари, тамойиллари устувор ўринни эгаллайди

И лм ий тадқиқот ва усул • Тадқиқот усулини тури, хислати ўрганилаётган объектнинг тузилиши, аниқроғи, мураккаблиги билан боғланган. Изланиш объекти қанчалик мураккаб бўлса, шунчалик такомиллашган билиш шакллари ва усулларни татбиқ қилишга тўғри келади. • Усулда объектив (объектни мазмунидан келиб чиқиш, хоссалари ва параметрлари мавжудлигини ҳисобга олиш) ва субъектив (изланиш мақсади, воситалари ва қоидалари мужассамланган ёндашув, тизим) томонлар бирлиги мавжуд экан, у ишлаб чиқилади. Шу боис, олимлар ҳар доим тадқиқот усули масалалари билан шуғулланишган.

Ўйғониш даврини буюк олими Г.Галилей олдинги асрларда ҳукм сурган схоластик илми анъаналарини кўзда тўтиб, ҳақиқатни излашда мушоҳадали мулоҳазаларга таяниш, тан олинган обрўли алломалар ёзишган мантларга ихтибос келтириш эмас, балки кузатиш ва тажрибага асосланиш зарурлигини таъкидлаган. Шу билан бирга, олимни фикрича объект ҳақида ишончли билимга эга бўлиш учун кузатиш усули билан чекланмасдан, резолютив (таҳлилий) ва композитив (синтетик, умумлаштирувчи) усулларни бирга қўшиб тадқиқот олиб бориш керак. Айни пайтда барча тадқиқот соҳаларигага татбиқ қилиниши мумкин бўлган универсал изланиш усулини ишлаб чиқишга қаратилган уринишлар пайдо бўлди. Француз олими ва файласуфи Р.Декарт (1596-1650) шундай усул сифатида ҳар қандай нарсани шубҳа остига олиш усулини тавсия қилди.