logo

Hozirgi o‘zbek tilida fonemalarning variantlashuvi, va fonetik jarayon. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. Nutqning fonetik bo‘linishi.

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1270.751953125 KB
  Hozirgi o‘zbek tilida fonemalarning variantlashuvi, va 
fonetik jarayon. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. 
Nutqning fonetik bo‘linishi. 
Reja:
1.  Fonetik  hodisalar. Fonetik hodisalar haqida ma’lumot. 
2.  Kombinator  omillar  ta’sirida  sodir  bo‘ladigan  jarayonlar: 
assimilyasiya, akkomodasiya, ularning turlari. 
3.  Pozision omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar: reduksiya, ochiq 
bo‘g‘indagi  unlilarda  sifat  o‘zgarishi,  ayrim  jarangli  undoshlarning  so‘z 
oxirida jarangsizlanishi. 
4.  Komibanator  va  pozision  omillarning  fonetik  jarayonlarda  birga 
ishtirok etish holatlari. 
5.  Pozision-sintagmatik  omillar  ta’sirida  bo‘ladigan  o‘zgarishlar:  tovush 
orttirilishi, tovush tushishi, metateza, dissimilyasiya. 
6.  Geminasiya, uning til va nutqdagi ahamiyati.
7.  Hozirgi  o‘zbek  tilida  urg‘u  va  bo‘g‘in.  Nutqning  fonetik  bo‘linishi 
Bo‘g‘in  (sillabema).  Bo‘g‘in  haqida  umumiy  tushuncha.  Bo‘g‘in  tuzilishi. 
Bo‘g‘in  markazi.  Bo‘g‘in  tiplari:  barkitilgan  bo‘g‘in,  berkitilmagan  bo‘g‘in, 
ochiq  bo‘g‘in,  yopiq  bo‘g‘in.  Bo‘g‘in  tiplarining  boshqacha  tasniflari. 
Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati. 
8.  Aksentuatsiya  va  intonatsiya.  Aksentuatsiyaning  urg‘ular  tizimi 
ekanligi. Urg‘u tiplari. So‘z urg‘usi, uning fonetik tabiatiga, o‘rniga va harakat 
qilish  belgisiga  ko‘ra  turlari.  Sintagma  urg‘usi.  Ayriuv  urg‘usi,  uning  turlari. 
Intonatsiya,  uning  prosodik  elementlari.  Intonatsiya  turlari.  Intonatsiyaning 
nutqdagi o‘rni. •
Fonetika -  tilshunoslikning fonetik birliklar, ular-ning fizik-akustik va h.k. xususiyatlari   haqida 
ma`lumot beruvchi bo‘limi.
Segment birliklar	
  - so‘z yoki morfema tarkibida (yoki nutq oqimida) gorizontal chiziq   bo‘ylab 
birin-ketin keladigan birliklar: nutq tovushi, bo‘g‘in, fonetik so‘z, takt, fraza.
Supersegment birliklar	
  - urg‘u, ohang, melodika, pauza kabi ustama hodisalar, ular   so‘zga, 
frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit holda aloqador bo‘lishi bilan segment birliklardan   farq qiladi.
Shakllantiruvchi vazifa –	
  fonetik birliklarning «qurilish materiali», leksema yoki
morfemalarning ifoda planidagi moddiy asos sifatidagi vazifalari.
Tanituvchi vazifa -	
  fonetik birliklarning so‘z qiyofasini «tanib olish» va shu orqali
so‘zning ma`nosini «eslab qolish» uchun xizmat qilishi.
Fonetik so‘z -	
  nutq tovushlarining ma`lum tartibda joylashuvidan tarkib topgan so‘zning   fonetik 
qiyofasi, leksemaning ifoda plani. 1. Fonetik  hodisalar. Fonetik 
hodisalar haqida ma’lumot.  •
Umumiy  fonetika  -   fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari 
haqida   ma`lumot beruvchi turi.
Xususiy fonetika -	
  fonetikaning muayyan bir til tovush-lari, ularning turlari, 
fizik-akustik   va artikulyatsion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi.
Tarixiy fonetika -
  xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan til tovush 
tizimini diaxron   planda va dinamik holatda (tarixiy taraqqiyotda) O‘rganadi.
Tavsifiy fonetika -
  xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan tilning fonetik 
tizimini   statika holatida (til taraqqiyotining oldingi bosqichlarida yuz bergan 
hodisalar bilan bog‘lamay)   O‘rganadi.
Qiyosiy fonetika	
  – qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab
O‘rganadigan fonetika.   Eksperimental (instrumental) fonetika - nutq tovushlari, 
urg‘u kabi birliklarning fizikakustik   va artikulyatsion xususiyatlarini maxsus 
asboblar vositasida o‘rganadigan fonetika. •
Tilning  tovush  tomoni,  fonetik  qurilishidir.  Tilning   tovush   tomoni   nutq  tovushlari 
bo‘g‘in, urg‘u, ohang (intonatsiya, melodika) kabi birliklarni o‘z ichiga oladi.  Fonetik 
birliklarning  fizik-akustik,  anatomik-fiziologik  va   lingvistik-  funktsional  asoslarini 
o‘rganish,  ularning  til  mexanizmidagi  rolini  aniqlashdan  iborat.   Bunday  maqsad 
uning  quyidagi	
  vazifalarini	  belgilaydi:  a)  tovush,  urg‘u,  melodika  kabi   birliklarning 
yuzaga  kelish  qonuniyatlarini  o‘rganish;  b)  talabalarni  yuqoridagi  qonuniyatlar  va  
shu  qonuniyatlarga  oid  ilmiy-nazariy  fikrlar  bilan  tanishtirish;  v)  adabiy  tilning 
fonetik-fonologik   tizimiga  oid  munozarali  masalalarni  aniqlash,  ularga  munosabat 
bildirish; g) talabalarda fonetik   tahlil ko‘nikmalarini shakllantirish; d) talabalarga shu 
sohada  ishlagan  fonetist  fonologlar  haqida  qisqacha  ma`lumot  berish.   Har  qanday 
tilning  fonetik  birliklari  dastlab  ikki  guruhga–segment  va  supersegment   birliklarga 
bo‘linadi:  a)	
  segment  birliklarga	  nutq  tovushlari  va  bo‘g‘in  kiradi.	  Bunday   birliklar  
so‘z  yoki  morfemalar  tarkibida  birin-ketin  keladi,  yotiq  (gorizontal)  yo‘nalishda  bir-
biriga   ulanib,  zanjirsimon  tarzda  joylashadi.  Masalan,	
  kitob	  so‘zidagi  ota’  tovush 
(k,i,t,o,b)  va  ikkita   bo‘g‘in( ki-tob )  segment  birliklar,  demak,  shu  so‘z  tarkibidagi 
qismlar  sanaladi.  b)	
  supersegment   birliklar ga  urg‘u,  ohang,  melodika,  pauzalar 
kiradi.  Bunday  birliklar  so‘zga,  frazaga,  gapga  yoki   nutqqa  yaxlit  aloqador  bo‘lib, 
ularni  so‘z,  gap  yoki  nutqdan  ajratilgan  holda  tasavvur  qilib   bo‘lmaydi.  Shuning 
uchun ularni	
  ustama hodisa	  (M.Mirtojiev) deb nomlash hollari ham   uchraydi.Fonetikaning predmeti 
va maqsadi	
  • Fonetik birliklar til tizimida quyidagi vazifalarni bajaradi:
•
1)  shakllantiruvchi vazifa	  (ruscha:	  obrazuyuhaya funktsiya ). Bunda fonetik 
birliklarning so‘z yoki morfemalar tarkibida yoxud gap va nutq tuzilishida 
qurilish materiali sifatida ishtirok etishi nazarda tutiladi. 
Chunonchi,	
  paxta	  so‘zining tarkib topishida 5ta tovush (p, a, x,t,a), ikkita 
bo‘g‘in (	
  pax-ta ) va bitta so‘z urg‘usi ( paxta ) «qurilish materiali» vazifasida 
qatnashgan, bu birliklarning shu tartibda joylashtirilishidan	
  paxta	  so‘zining	 
tovush   qiyofasi  -	
  fonetik so‘z  shakllangan. Ohang, melodika, pauza kabi 
supersegment birliklar esa gap qurilishida yoxud nutqning tarkib topishida 
ustama hodisa sifatida qatnashadi: darak, so‘roq va buyruq gaplarning o‘ziga 
xos intonatsiyalari, she`riy misralardagi ohang tovlanishlari bunga misol 
bo‘ladi; 
• 2 )  tanituvchi  vazifa	
  (ruscha:	  opoznavatel`naya  funktsiya ).  Bunda  fonetik  so‘z 
tarkibidagi fonetik birliklarning shu so‘zni va uning ma`nosini «tanib olish» va 
«eslab  qolish»  uchun  xizmat  qilishi  nazarda  tutiladi:  so‘z  va  uning  ma`nosi 
(yoxud  morfema  va  uning  ma`nosi)  shu  so‘zning  (yoki  morfemaning)  fonetik 
qobig‘i tufayligina inson xotirasida doimiy yashaydi.  •
1. Umumiy  fonetika .  Fonetikaning  bu  turi  barcha  tillarning  tovush  tomoni  uchun  umumiy  bo‘lgan 
qonuniyatlar  va  hodisalar  bilan  tanishtiradi.  Masalan,  barcha  tillarda   fonetik   birliklarning   fizik-
akustik  tabiati,  anatomik-fiziologik  (biologik)  asosi  va  lingvistik-funktsional  jihatlari  bor;  barcha 
tillarda  nutq  tovushlari  fonema  tiplariga  birlashadi,  barcha  tillarda  fonemalar  fonologik 
oppozitsiyalar  (ziddiyatlar)  va  korrelyatsiyalarni  yuzaga  keltiradi,  shular  orqali  fonologik  sistemalar 
shakllanadi. Tilning strukturaviy va sistemaviy xususiyatiga xos bo‘lgan bunday nazariy masalalarni 
ko‘rish  umumiy  fonetika  predmeti  sanaladi.  2. Xususiy  fonetika .  Fonetikaning  bu  turi  konkret  bir 
tilning  fonetik  tizimi  haqida  ma`lumot  beradi:  O‘zbek  tili  fonetikasi,  rus  tili  fonetikasi,  ingliz  tili 
fonetikasi  kabi.  Xususiy  fonetika  ayrim  olingan  bir  tilning  fonetik  tizimini  o‘rganishda  umumiy 
fonetika xulosalariga, shuningdek, fonetikaning boshqa turlarida to‘plangan tajribalarga tayanadi.
•
Uning quyidagi ikki turi bor:
•
a)	
  tavsifiy fonetika . Bunda ayrim olingan bir tilning fonetik tizimi,	  undagi   fonetik   hodisalar   va faktlar 
statik  holatda(shu  tilning  oldingi  tarixiy  taraqqiyoti  bilan  bog‘lanmay)  o‘rganiladi.  Xususan, 
«Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tili  fonetikasi»  ham  aslida  tavsifiy  fonetikadir,	
  chunki   unda   o‘zbek  tilining 
fonetik  tizimi,  bu  tizimda  mavjud  bo‘lgan  fonetik  faktlar  (unli  va  undosh  tovushlarning  miqdor  va 
sifat  belgilari,  tasnifi,  urg‘u,  bo‘g‘in  va  hokazolar)  hozirgi  o‘zbek  tilidaqanday  bo‘lsa, 
shundayligicha (tarixiy jarayon va faktlarga bog‘lanmay) o‘rganiladi. •
Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilining  tavsifiy  fonetikasi  «Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tili»  kursi 
bo‘yicha  nashr  etilgan  ko‘pchilik  darsliklarda,  shuningdek,  «Uzbekskiy  yazik»  (Reshetov 
V.V., 1959y.), «Osnovi fonetiki i grammatiki uzbekskogo yazika» (Reshetov V.V, 1965-y.), 
«Obshaya  xarakteristika  osobennostey  uzbekskogo  vokalizma»  (Reshetov  V.V.,  1949-y.), 
«Foneticheskaya sistema uzbekskogo literaturnogo yazika.» ADD(A. Mahmudov, 1980-y.), 
«Hozirgi  o‘zbek  adabiy  tili»  dan  metodik  ko‘rsatmalar  va  konspektiv  kurs:  fonetika, 
orfoepiya,  grafika  va  orfografiya  (Tursunova  T.,  Jamolxonov  H.,  1981-y.),  «O‘zbek  tili 
fonetikasi»  (Mirtojiev  M.M.,  1991-y.,  1-nashri;  1998-y.,  2-nashri),  «Hozirgi  o‘zbek  adabiy 
tili». M а `ruzalar matni (Jamolxonov H., 2000-y.) kabi ishlarda hamda «Sochetanie glasnix i 
soglasnix  v  sovremennom  uzbekskom  literaturnom  yazike»  (A.Ishaev.,  1985-y), 
“Reduktsiya  glasnix  v  uzbekskom  yazike:  tipi,  funktsiya,  programmirovanie» 
(S.Atamirzaeva,  X.  Yuldasheva,  D.  Mamatov,1985-y)  kabi  maqolalarda  bayon  etilgan; 
b)  tarixiy fonetika . Bunda ayrim olingan bir tilning fonetik tizimi, undagi fonetik hodisalar 
va  faktlar  shu  tilning  uzoq  tarixiy  taraqqiyoti  bilan  bog‘lab  o‘rganiladi,  shu  asosda 
muayyan tilning fonetik-fonologik tizimida yuz bergan tarixiy o‘zgarishlar ( divergentsiya, 
konvergentsiya faktlari, fonologik tizimdagi eskirish va yangilanish jarayonlari) aniqlanadi. 
Shunga ko‘ra u  diaxron fonetika	
  deb ham yuritiladi. O‘zbek tilshunosligida o‘zbek tilining 
tarixiy  fonetikasiga  oid  ma`lumotlar  V.V.  Reshetov,  F.Abdullaev,  G‘.Abdurahmonov,  A. 
Rustamov,  E.Fozilov,  Sh.Shukurov,  A.Mahmudov,  S.Ashirboev,  H.Ne`matov, 
B.To‘ychiboyev  kabi  tadqiqotchilarning  ishlarida  berilgan:  «Qadimgi  turkiy  til» 
(Abdurahmonov.G.,  Rustamov.A.,1982-y.),  “Fonetiko-morfologicheskie  osobennosti 
yazika  Alishera  Navai»,  ADD  (Rustamov  A.,  1966-y.),  «Nekotorie  voprosi  istoricheskoy 
fonetiki  uzbekskogo  yazika»  (A.Rustamov,  1985),  «K  istorii  utrato‘  singarmonizma  v 
uzbekskom yazike» (F.Abdullayev, 1985). • 3 .Q iyosiy  fonetika.  Fonetikaning  bu  turi  qardosh  tillarning  (masalan,  O‘zbek, 
qozoq,qirg‘iz,  turkman  va  boshqa  turkiy  tillarning)  fonetik  tizimidagi  umumiy  va 
xususiy  jihatlarni  aniqlash  imkonini  beradi:  «Sravnitel`naya  fonetika  tyurskix 
yazikov»  (A.M.  herbak,  1970),  «Sravnitel`no-  istoricheskaya  grammatika  tyurskix 
yazikov»(B.A.Serebrennikov, N.Z.Gadjieva,19h6) kabi ishlar shular jumlasidandir. 
O‘zbek  tilshunosligida  noqardosh  tillarning,  xususan,  O‘zbek  va  rus  tillarining 
fonetik tizimlarini qiyosiy o‘rganishga ham alohida e`tibor berilmoqda: «Russkaya 
grammatika  v  sopostavlenii  s  uzbekskim  yazokom»  (Polivanove.D.,  19qqy.), 
«Kratkiy  ocherk  fonetiki  russkogo  yazika  v  sopostavlenii  s  fonetikoy  uzbekskogo 
yazika»  (Kissen  I.A.,  1952y.),  «Kurs  sopostavitel`noy  grammatiki  russkogo  i 
uzbekskogo yazikov» (Kissen I.A., 1966, 1969, 1971, 1979 yillar), «Sopostavlenie 
foneticheskix yavleniy russkogo i uzbekskogo yazikov v rechevom potoke», AKD 
(Asfandiyarov  I.U.,  1968y.),  «O‘zbek  va  rus  tillarining  qiyosiy  grammatikasi» 
(Azizov O., Safaev A., Jamolxonov H. 1986y.) kabi ishlar buning dalili. O‘zbek va 
rus  tillari  fonetikasini  qiyosan  o‘rganish  rus  maktablarida  o‘zbek  tilini,  o‘zbek 
maktablarida  esa  rus  tilini  o‘qitish  uslubiyatini  takomillashtirish	
  nuqtai   nazaridan , 
shuningdek,  O‘zbek-rus  bilingvizmi  (ikki  tilliligi)  masalalarini,  bunday 
bilingvizmning  har  ikkala  til  strukturasi  va  sistemasiga  ta`sirini  aniqlash 
pozitsiyasidan  foydalidir. •
2.Eksperimental  (instrumental)  fonetika.  Fonetikaning  bu  turida  nutq 
tovushlarining  fizik-akustik  va  artikulyatsion  jihatlari  maxsus  asboblar 
(pnevmograf, ostsilograf, fonograf, spektrograf va boshqalar) yordamida tadqiq 
qilinadi,  shu  asosda  tovushlarning  sifat  va  miqdor  belgilari  (balandligi,  kuchi, 
tembri, spektri, cho‘ziqlik darajasi), ularning artikulyatsiyasi (hosil bo‘lish orni, 
usuli)  aniqlanadi.  Bunday  tadqiqot  natijalaridan  fonetik  birliklarning  fonologik 
jihatlarini  tavsiflashda  foydalaniladi.  O‘zbek  tilshunosligida  eksperimental 
fonetikaning  rivojlantirilishida  Mahmudov  Ahmadjon  va  Otamirzaeva  Sora 
kabi  fonetistlarning  xizmati  katta.  Bu  tilshunoslarning  qator  ishlarida  O‘zbek 
tili  fonetik  tizimining  tovushlari,  urg‘u,  bo‘g‘in  kabi  birliklari  ayni  shu  usulda 
tadqiq  qilingan:  «Unlilar»  (Mahmudov.A.,1992y).  «SoglasnO‘e  uzbekskogo 
literaturnogoyazika»  (Mahmudov  A.,  19h6y.),  «Sonornie  uzbekskogo  yazika» 
(Maxmudov,  A.,  19h0.),  «Slovesnoe  udarenie  v  uzbekskom  yazike» 
(Maxmudov.A., 1960.), «Zvukovoy sostav namanganskogo govora uzbekskogo 
yazika».  «Eksperimental`noe  issledovanie»,  AKD  (Atamirzaeva.S.,196q.), 
«Eksperimental`no  -  foneticheskoe  issledovanie  namanganskogo  govora 
uzbekskogo  yazika»  (Atamirzaeva.  S.,  1974y.),  «Akustiko-artikulyatsionniy	
 
analiz   uzbekskoy   rechi  primenitel`no  k  audiometrii»  (Atamirzaeva.  S.  v 
soavtorstve,  1979y.)  kabi  ishlar  fikrimizning  dalili. •
Kombinator  tovush  o zgarishlariʻ   –  qo shni  tovushlar  ta sirida,  shuningdek,  so zda  kuzatiladigan  boshqa 	ʻ ʼ ʻ
fonetik  holatlar  natijasida  yuzaga  keladigan  tovushlarning  o zgarishi:  urg u,  tovushning  so zdagi  o rni 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
(boshida, o rtasida, oxirida) va hokazo. boshqa so z bilan aytganda, Kombinator o zgarishlarining sabablari 	
ʻ ʻ ʻ
ma lum  tovushning,  aniqrog i,  uning  hosil  bo lishi  uchun  zarur  bo lgan  fiziologik  asarlarning 	
ʼ ʻ ʻ ʻ
(artikulyatsiyalarning) qo shni tovushlarning hosil bo lishi uchun zarur bo lgan boshqa turli fiziologik ishlar 	
ʻ ʻ ʻ
bilan birikma (“birikma”)dan iborat va hatto. butun bir so'z.
•
Assimilyatsiya   -  bir  tovushni  boshqasiga  o'xshatish.  Assimilyatsiya  bir  xil  turdagi  tovushlar  (unlilar  yoki 
undoshlar)  o'rtasida  sodir  bo'ladi.  Assimilyatsiya  to'liq  (bu  holda  assimilyatsiya  qilingan  tovush  unga 
o'xshatilganiga  to'liq  mos  keladi)  va  to'liq  bo'lmagan  (mos  ravishda,  assimilyatsiya  qilingan  tovushning 
o'zgarishining  bir  nechta  belgilari)  bo'lishi  mumkin.  O'z  yo'nalishi  bo'yicha  assimilyatsiya  progressiv 
(oldingi  tovush  keyingisiga  ta'sir  qiladi)  va  regressiv  (keyingi  tovush  oldingisiga  ta'sir  qiladi)  bo'lishi 
mumkin.  Assimilyatsiya  aloqa  (jarayonda  ishtirok  etuvchi  tovushlar  qo'shni)  va  uzoq  (odatiy  misol  - 
unlilarning  uyg'unligi)  bo'lishi  mumkin.  Assimilyatsiya  dissimilyatsiyaga,  ikki  tovushning  assimilyatsiya 
jarayoniga qarshi.  2. Kombinator omillar ta’sirida sodir 
bo‘ladigan jarayonlar: assimilyasiya, 
akkomodasiya, ularning turlari. •
Akkomodatsiya  (lotincha  accommodatio  -  moslashish)  -  qo'shni  undoshlar  va  unlilar  artikulyatsiyasining 
qisman moslashuvidan iborat bo'lgan tovushlarning kombinatsion o'zgarishlar turlaridan biri. Va. progressiv yoki 
regressiv  bo'lishi  mumkin.  Birinchi  holda,  keyingi  tovushning  ekskursiyasi  avvalgisining  rekursiyasiga 
moslashadi,  ikkinchi  holda,  aksincha.Ba'zi  tillar  unlilarning  undoshlar  bilan  joylashishi  bilan  tavsiflanadi, 
masalan,  rus  tilida  yumshoq  undoshlardan  keyin  orqa  yoki  o'rta  unlilar  [a],  [o],  [y]  ko'proq  oldingi  bo'ladi  (rad-
qator,  lot.  -muz,  kamon-  lyuk),  boshqalar  uchun  -  unlilar  bilan  undoshlar,  masalan,  fors  tilida  undoshlar  oldingi 
unlilardan  oldin  palatalizatsiya  qilinadi.Ba'zan  akkomodatsiya  koartikulyatsiyadan  to'liq  (tovush 
artikulyatsiyasining barcha bosqichlarida ustiga qo'yilgan) qisman qo'shilishi (faqat tovushning ekskursiyasi yoki 
rekursiyasini  qamrab  oladi)  sifatida  qarama-qarshi  qo'yiladi.  Biroq,  bu  atamalar  ko'pincha  bir-birining  o'rnida 
ishlatiladi.
•
Dissimilyatsiya  (lotin tilidan dis - "vaqt / irqlar" va o'xshashlik "o'xshash", ya'ni "o'xshashlik", "divergentsiya") - 
fonetika  va  fonologiyada  dissimilyatsiya  teskari  assimilyatsiya  jarayoni,  ya'ni  ikki  yoki  undan  ortiq 
assimilyatsiya  deb  tushuniladi.  bir  xil  yoki  turga  yaqin  tovushlar  talaffuzda  tobora  uzoqlashib  boradi.  Umuman 
olganda,  dissimilyatsiya  ikkita  bir  xil  yoki  o'xshash  (shakllanish  joyiga  ko'ra)  tovushlardan  birini  boshqasiga, 
artikulyatsiyasi  o'zgarmaganiga  kamroq  o'xshashga  almashtirishda  ifodalanadi.  Hodisa  sifatida  assimilyatsiya 
biroz kamroq sodir bo'ladi, garchi statistik ma'lumotlarga ko'ra, uning chastotasi o'ziga xos tilga qarab o'zgaradi.
•   •
Birlamchi FP harakatini belgilovchi fonetik shartlarning ikki guruhi 
mavjud : 
•
1.  Tovushning  umumiy  talaffuz,  artikulyatsiya  sharoitlarining  ta’siri,  ya’ni 
nutq  oqimidagi  o‘rni,  o‘rni  (urushli  yoki  urg‘usiz  bo‘g‘in,  pauzadan  oldingi 
yoki  keyin  tutgan  o‘rni,  fonetika  boshida  yoki  oxiridagi  holat.  so'z).  Umumiy 
talaffuz shartlari, tovushning fonetik so'z ichidagi o'rni ta'siridan kelib chiqqan 
tovushlarning o'zgarishi  pozitsion FP  deyiladi.
•
2.  Tovushlarning  bir-biriga  ta'siri,  o'zaro  ta'siri.  Qo'shni  (qo'shni)  yoki  qo'shni 
bo'lmagan  (bir-biridan  uzoq)  tovushlarning  o'zaro  ta'siri  tufayli  o'zgarishi 
kombinator FP deyiladi.  	
(< lot .  combinare  'birlashtirmoq, birlashtirmoq').3.  Pozision omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan 
jarayonlar: reduksiya, ochiq bo‘g‘indagi unlilarda 
sifat o‘zgarishi, ayrim jarangli undoshlarning so‘z 
oxirida jarangsizlanishi.  •
POSISIONAL FONETIK JARAYONLAR
•
Pozitsion  OPlar,  birinchi  navbatda,  unlilarni  qisqartirish  va  oxirgi  undosh 
undoshlarni hayratda qoldirishni o'z ichiga oladi.
•
1.1.  Unli  tovushning  qisqarishi  	
(<  lot  .  reductio  «ko chib  ketish,  qaytish, 	ʻ
orqaga  burilish»)  unlilarning  kuchsiz  holatda,  ya ni  urg usiz  bo g indagi 	
ʼ ʻ ʻ ʻ
artikulyatsiyasining  zaiflashishi  bo lib,  unlida  miqdoriy  va  sifat  o zgarishlarini 	
ʻ ʻ
keltirib  chiqaradi  va  hatto  uning  to liq  bo lishiga  olib  kelishi  mumkin. 	
ʻ ʻ
yo'qolishi.
•
Turli  tillardagi  urg'uli  va  urg'usiz  unlilar  (bo'g'inlar)  tovushidagi  farq  bir  xil 
emas.  Bu  ma'lum  bir  tilning  stressining  jismoniy  tabiatiga  bog'liq.  Shunday 
qilib,  ukrain  va  nemis  tillarida  urg'uli  va  urg'usiz  unlilarning  tovushida  ma'lum 
bir farq bor , ammo bu farq  rus va ingliz tillarida  bo'lgani kabi unchalik muhim 
emas . • Unli tovushlarni qisqartirish ikki xil bo'ladi.
• A.  Miqdor  kamayishi  -  urg‘usiz  bo‘g‘inlarning  unli  tovushlari  o‘z  kuchini  va 
uzunligini  yo‘qotib,  sifatini,  ya’ni  tembrini  saqlab  qoladigan  reduksiyadir. 
Shunday  qilib,  dub  so'zlar  qatorida   -  eman  -  dubovuk  va  bur  -  burg'ulash  - 
burg'ulash  [y]  tovushining  kuchsizligi  va  qisqaligi  urg‘uli  bo‘g‘indan 
uzoqlashganda  kuchayadi,  lekin  bu  tovush  o‘z  sifatini,  ya’ni  o‘ziga 	
 xos 
tembrini saqlab qoladi.
• B.  Sifat  reduksiya - urg‘usiz bo‘g‘inlarning unlilari nafaqat kuch va uzunligini, 
balki  tembrining  ayrim  belgilarini,  ya’ni  sifatini  ham  yo‘qotadigan 
reduksiyadir.  Sifat  qisqarish  darajasi  urg'usiz  bo'g'inning  urg'uli  bo'g'inga 
nisbatan  o'rniga  bog'liq  bo'lib,  sifat  jihatidan  qisqarishning  mavjudligi  bu 
tildagi  og'zaki  urg'uning  jismoniy  tabiati  bilan  belgilanadi.O'zining  jismoniy 
tabiatiga  ko'ra,  ukrain  tilida  og'zaki  stress  dinamik  (kuchli),  rus  tilida  esa 
dinamik-miqdoriy 	
 , ya'ni urg'uli bo'g'inlar ham kuchli, ham uzunroqdir.  •
Shunday  qilib,  ukrain  tilida  ekshalatsiya  qilingan  energiya  urg'usiz  bo'g'inlar  orasida 
ko'proq yoki kamroq teng taqsimlanadi, shuning uchun unli unlilar aniq va ifodali talaffuz 
qilinadi.  Shunday  qilib,  zamonaviy  ukrain  tilida  unli  tovushlarning  sifat  jihatidan 
qisqarishi  yo'q:  sut  [  milkó  ].  Ukraina  tilida  faqat  urg'usiz  [e]  va  [va]  kuchsiz  holatda  [  e 
va 
]  bilan  bir  xil,  shuningdek,  [y]  dan  oldin  va  urg'uli  [i]  dan  oldin  [o]  mos  keladigan 
ohangga ega bo'lib, yanada labial bo'ladi: [ zo  u 
zyl ´a ], [ ko  u 
zhyh ], [ so  u 
b'i ].
•
Rus  tilida  urg'u  ancha  kuchliroq,  chunki  urg'uli  bo'g'in  urg'usiz  bo'g'inga  qaraganda 
ko'proq  ekshalatsiyalangan  energiyaga  ega,  buning  natijasida  urg'uli  bo'g'in  urg'usiz 
bo'g'inlar  fonida  keskin  ajralib  turadi.  Ekshalatsiyalangan  energiya  unchalik  katta 
bo'lmagan bo'g'inlarga to'g'ri kelsa-da, ular o'rtasida qoldiq printsipiga ko'ra taqsimlanadi. 
Shu  sababli  urg‘usiz  bo‘g‘inlardagi  unlilar  sezilarli  o‘zgarishlarga  uchraydi.  Shunday 
qilib,  rus  tilida,  ukrain  tilidan  farqli  o'laroq,  unli  tovushlarning  sifat  jihatidan  qisqarishi 
mavjud:  sut  [ m'l^ko ],  soatlar  [ chie  s N 
sy ]. Taqqoslash variantlari rus tilining  vódy  [ vody 
],  suv  [  v^dá  ],  suvli  [  v'd'e  va 
n  ó  ]  kabi  so'zlarida  <o>  fonemalari  . 
i  ].  Birinchi  so'zda  bu 
orqa  qator  tovushi,  o'rta  ko'tarilish,  labializatsiya,  ikkinchisida,  u  orqa  -  o'rta  qator,  o'rta 
ko'tarilish,  labializatsiyalanmagan,  uchinchisida  -  o'rta  qator,  o'rta  ko'tarilish.  , 
labializatsiyalanmagan 	
 .   oldingi qator o' rta qat or or qa qator
Y uqori ko' tar ilish [va] [lar] [y]
Y uqori  o' rta 
ko' t arilish [ va  e 
] [b] [ s  e 
]  
O' rt acha 
ko' t arilish [e] [b] [haqida]
Pastki ko' tarish   [a] [ L ]  
  Labializatsiyalanm
agan LabiallashtirilganRus tilining unli tovushlari jadvali (qisqartirilganlarini hisobga olgan holda)
Juda  kuchli  pasayish  bilan,  stresssiz  unlilar  butunlay  yo'qolishi  mumkin:  ruscha  .  zháv  (o)  ronki  ,  provol  (o) 
ka  ,  sutol  (o)  ka,  all-t  (a)  ki  ,  s  (s)  soat  ,  (I)  van  (I)  wán  (  ov  )  ich  ;  Ingliz  _  men  _  band  [  maqsad  Bizi  ],  bu 
[  uning  ] . Ingliz  tilida  so nggi qisqartirilgan unlilar butunlay yo qoldi: 	
ʻ ʻ fase  'face' [ feis ],  game  'game' [ geim ], 
name	
  "ism"  [  neim  ].  Qadimgi  rus  tilida  zaif  pozitsiyalarda  [b]  va  [b  ]  qisqartirilgan  unlilarning  tushishi 
jarayoni sodir bo'ldi :  uyqu > cna  ,  ko'rish > ko'rish  . •
1.2.  Yakuniy jarangli  undoshlarni hayratda qoldirish pozitsion fonetik jarayonning 
yana  bir  turi  hisoblanadi,  ya’ni  ko‘p  tillarda  yakuniy  undoshlar  hayratda 
qoladi.Shuni  ta'kidlash  kerakki,  ba'zi  tillar  (rus,  belarus,  polyak,  nemis,  turk, 
turkman)  uchun  nomdagi  fonetik  jarayon  adabiy  talaffuz  normasi,  boshqa  tillar 
uchun esa (ukrain, ingliz, frantsuz, ispan) adabiy me’yorlardan chetga chiqish, ya’ni 
xatolikdir.   rus  .  hovuz  d  [rod  t  ],  boshqa  [  boshqa  to  ],  tish  b  [zu  p  ];  belarus  .  tog'  d 
[tog'  t  ],  zahad  [zahat],  arava  [vos];  polyak  _  kre  w  'qon'  [  kre  f  ],  kuli  g  'chanada 
uchish’ [ kuli  k  ],  krę  g  'umurtqa pog'onasi' [ kren  k  ];  nemis  .  Han  d  'qo'l' [ han  t  ], 
Bun  d  'union'  [  bun  t  ],  Zu  g  '  poezd  '  [  zu  k  ]  -  yuqoridagi  so'zlarda  oxirgi  jarangli 
undoshlar  kar  bo'ladi,  ya'ni  ular  juft  kar  sifatida  talaffuz  qilinadi.  .  Ushbu 
hodisaning  fiziologik  asosi  talaffuz  apparatining  dam  olish  holatiga  muddatidan 
oldin qaytishidir.
•
1.3.  Lenition  (  <  lotincha  lenis  «zaif,  sust»)  —  undosh  tovushlarning  ma lum 	
ʼ
pozitsiyalarda  artikulyatsiyasini  susaytirish  jarayoni.  Demak,  rus  tilida  so‘z 
oxiridagi bo‘g‘in yasovchi tovush [j] 	
 bo‘g‘insiz uvillash [ĭ] tarzida talaffuz qilinadi: 
my  [  mo  . 
ĭ  ].  Ispan  tilida  so‘z  boshidagi  [b]  va  [d]  undoshlari  portlovchi  sifatida, 
so‘z o‘rtasida esa yoriqlar tarzida talaffuz qilinadi. Kombinativ va pozitsion o'zgarishlar
•
Nutq oqimida tovushlar bir-biri bilan o'zaro aloqada bo'lib, o'ziga xos, faqat o'ziga xos qonunlarga 
bo'ysunadigan  ma'lum  fonetik  o'zgarishlarni  keltirib  chiqaradi.  Undosh  tovushlarga  boshqa 
undoshlar  yoki  unlilarga  unlilar  ta’sir  qilishi  mumkin.  Bunday  holda,  bir  xil  turdagi  artikulyar 
tovushlarning  o'zaro  ta'siri  haqida  gapiriladi.  Ammo  undoshlar  unlilarga  ta'sir  qilganda  yoki 
aksincha  unlilar  undoshlarga  ta'sir  qilganda,  har  xil  turdagi  tovushlarning  o'zaro  ta'siri  ham 
mumkin.  Ba'zi  tovushlarning  boshqalarga  ta'siridan  kelib  chiqadigan  o'zgarishlar  kombinatoryal 
deb  ataladi  (lotincha  combinare  "birlashtirmoq,  bog'lamoq").  Ushbu  o'zgarishlarning  aksariyatini 
talaffuzning  qulayligi  bilan  izohlash  mumkin.  Ba'zi  hollarda  ikkita  o'xshash  yoki  ikkita  bir  xil 
tovushni,  masalan,  ikkita  kar  yoki  ikkita  undoshni  talaffuz  qilish  osonroq.  Boshqa  hollarda, 
aksincha, ikkita bir xil qo'shni tovushni talaffuz qilish qiyinroq, masalan, ikkita to'xtash:  b + b, g + 
g  yoki ikkita affrikat:  h + h.  Talaffuzdagi ikkita bir xil tovush yoki bitta tovushga birlashadi. long 
(uyquli,  tanlangan)  yoki  bitta  tovush  kabi  talaffuz  qilinadi  ,  masalan,  o'zlashtirilgan  so'zlardagi 
qo'sh  undoshlar:  qisqartma,  agglyutinatsiya.  Ba'zi  hollarda,  ayniqsa,  tegishli  nomlarda,  to'liq 
uslubda yoki bo'g'inlar bo'yicha talaffuzda qo'sh undoshlar yoki unlilar ikkita bir xil tovush sifatida 
talaffuz  qilinishi  mumkin:  Chaadaev,  Gaaga,  Abbos,  Makka.  Ammo  kombinatsion  o'zgarishlar 
bilan bog'liq bo'lgan hamma narsa faqat talaffuzning qulayligi bilan bog'liq emas.  4.  Komibanator va pozision omillarning fonetik 
jarayonlarda birga ishtirok etish holatlari.  •
Nutq  markaziy  asab  tizimining  faoliyat  shakllaridan  biridir.  Shuning  uchun 
fonetik  o'zgarishlarning  tabiati  nafaqat  tovushlarning  akustik  va  artikulyar 
xususiyatlariga,  balki,  eng  muhimi,  xabarni  etkazish  vositasi  sifatida  til  bilan 
bog'liq  bo'lgan  omillarga  ham  bog'liq.  Nutqdagi  tovushlar  eng  xilma-xil 
o'zgarishlarga  uchraydi,  lekin  unchalik  muhim  emaski,  bu  o'zgarishlar  sodir 
bo'lgan  til  birligining  ma'nosi  yo'q  qilinadi.  Aynan  ma no  o zining  asl ʼ ʻ
ko rinishidagi  lisoniy  birlik  bilan  fonetik  o zgarishlar  natijasida  hosil  bo lgan 	
ʻ ʻ ʻ
lisoniy  birlik  o rtasidagi  ma no  umumiyligini  saqlaydigan  omildir.Bayonotning 	
ʻ ʼ
ma'nosi  va  uning  fonetik  o'zgarishi  tabiati  o'rtasidagi  bog'liqlik  19-asrning 
oxiridayoq  e'tiborni  tortdi.  Fransuz  tilshunosi  Pol  Passi  .  U  bu  fikrni  bir-birini 
to'ldiruvchi  ikkita  tamoyil  shaklida  shakllantirdi:  "bir.  Til  doimiy  ravishda 
ortiqcha  narsadan  xalos  bo'lishga  intiladi.  2.  Til  doimo  zarur  bo'lgan  narsani 
ta'kidlashga  intiladi»  [Qarang:  Martinet  1960,  p.  65].  Birinchi  holda,  ular  eng 
kam  harakat  qonuni  yoki  tejamkorlik  printsipi  ,  ikkinchidan,  zarur 
ma'lumotlarni  saqlash  printsipi  haqida  gapiradi.  Ikkala  tendentsiya  ham o'zaro 
bog'liq,  ammo  turli  yo'nalishlarda  ishlaydi.  Ular  ma'lum  bir  tilda  fonetik 
o'zgarishlarning  harakat  vektorini  aniqlaydi.  Bu  tendentsiyalarning  ro'yobga 
chiqishi qaysi tilni "ortiqcha" deb tanlaganiga va kerak bo'lganda nimani ajratib 
ko'rsatishiga bog'liq. • Fonetik  o zgarishlarning  yana  bir  turi ʻ pozitsion  o zgarishlardir 	ʻ (lotincha  positio 
“pozitsiya”  dan).  Kombinatorlardan  farqli  o'laroq,  bu  turdagi  o'zgarishlar  boshqa 
tovushlarning  ta'siriga  bog'liq  emas,  balki  ularning  pozitsiyasiga  bog'liq,  ya'ni.  bir 
so'z  bilan  aytganda  joylar.  Pozitsiya  o'zgarishlari  unli  va  undoshlarga  ham  bog'liq 
bo'lishi  mumkin.  Rus  tilidagi  unli  tovushlarning  pozitsion  o'zgarishlariga  misol 
sifatida  ularning  urg'usiz  holatda  qisqarishini  keltirish  mumkin.  Demak,  urg'usiz 
holatda  a,  o  unlilari  miqdoriy  qisqarishga  uchraydi,  ya'ni.  stress  ostidagidan  ko'ra 
qisqaroq talaffuz qilinadi va  sifat jihatidan  pasayish, ya'ni. bir xil talaffuz qilinadi. 
Garden  / lgrbt / va abracadabra /  lbrkldabr /  so'zlarida  a  va  o  unlilari to'liq uslubda 
turli  xil  davomiylik  darajasi  bilan  talaffuz  qilinadi:  birinchi  oldindan  urg'uli 
bo'g'inda va so'zning mutlaq boshida uzunroq, kamroq uzun - urg'uda. bo‘g‘inli va 
oldindan  urg‘uli  bo‘g‘inlarda.  Rus  tilidagi  undosh  tovushlarning  pozitsion 
o'zgarishlariga  misol  qilib  so'z  oxirida  jarangli  undoshlarni  hayratda  qoldirishdir. 
Bu  holatda  karlik  /  ovozlilikka  qarshi  bo'lgan  barcha  shovqinli  undoshlar  kar  deb 
talaffuz qilinadi. Boshqa hech qanday shartlar bu talaffuzga to'sqinlik qila olmaydi. 
So‘z  oxiridagi  jarangli  undoshlar  unlilardan  keyin  (non,  o‘simlik),  shovqinli 
undoshlardan  keyin  (poyezd,  miya,  sehrgar),  sonorantlardan  keyin  (serb,  ustun, 
savdolash,  fond)  hayratda  qoladi.  So'z  oxiridagi  sonorant  undoshlar 
hayratlanmaydi.  •
To'g'ri, istisnolar mavjud: ba'zi so'zlar bilan aytganda, M.V. Panov, so z oxiridagi sonorant undoshlari ʻ
kar  bo lishi  mumkin  (yoki  kar  bo lmasligi  ham  mumkin),  lekin  faqat  kar  undoshdan  keyin: 	
ʻ ʻ kosm 
(kosmosdan  jins  p.  ),  qichqiriq,  litr,  bo ron 	
ʻ [Panov  1967,  b.  36].  Berilgan  misollarda  hayratlanarlilik 
oldingi  unsiz  undoshning  ta'siri  tufayli  yuzaga  keladi.  Bu  endi  pozitsion  emas,  balki  kombinatsion 
o'zgarish  -  progressiv  assimilyatsiya.  Emotsional  nutqda  so'z  oxiridagi  sonorant  j  qanday  talaffuz 
qilinishi  mumkin.  Bunday  tovush,  masalan,  /  ltkro  ]/,  /  zna  )/  so'zlari  qandaydir  jahl  bilan,  jahl  bilan 
talaffuz qilinganda paydo bo'ladi [Panov 1967, s. 36; Panov 1979, b. 26]. Fonetik o'zgarishlar orasida 
spontan  o'zgarishlar  alohida  o'rin  tutadi  (lotincha  spontaneus  "o'z-o'zidan").  Ba'zan  ular  boshqacha 
nomlanadi  -  shartsiz.  Ushbu  atamaning  ma'nosini  quyidagicha  talqin  qilish  mumkin:  o'z-o'zidan 
o'zgarishlar  o'z-o'zidan,  o'zboshimchalik  bilan,  hech  qanday  tashqi  omillar  ishtirokisiz  sodir  bo'ladi. 
(Bir  so'z  bilan  aytganda,  shartsiz  o'zgarishlar.)  Lekin  bunday  qarash  til  amaliyotiga  to'g'ri  kelmaydi. 
Har bir til jarayoni doimo shartli. Yana bir narsa shundaki, u bir yoki bir nechta sabablarning harakati 
bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Sirtda yotgan yoki yashirin sabablar, ularning mazmuni va harakatlarida 
heterojen.  Zamonaviy  lingvistik  adabiyotda  "spontan",  "shartsiz"  so'zlari  juda  kam  qo'llaniladi. Agar 
ular  ishlatilsa,  bu  terminologik  belgilar  biroz  boshqacha  ma'noga  ega  bo'ladi:  fanga  ma'lum  bo'lgan 
fonetik jarayonlarning ta'siri bilan bir ma'noda tushuntirib bo'lmaydigan o'zgarishlar va shuning uchun 
ularni kombinatsion yoki pozitsion o'zgarishlar bilan bog'lab bo'lmaydi. Vaqt o‘tishi bilan til haqidagi 
bilimimiz  chuqurlashgan  sari,  ba’zi  shartsiz  o‘zgarishlar  shartli  bo‘lib  qoladi.O'z-o'zidan  sodir 
bo'ladigan  o'zgarishlar  haqida  aytilganlarni  ikkita  misol  bilan  ko'rsatamiz  -  tarixiy  fonetikadan  va 
zamonaviy og'zaki nutqdan. •
1. Shubha yo'qki,  yumshoq  va  pulpa  etimologik jihatdan bog'liq so'zlar bo'lib, bir xil proto-slavyan ildizidan  * m $ k 
-  hosil  bo'ladi.  Bunday  holda,  nima  uchun  ildiz  birinchi  so'zda  g,  ikkinchisida  esa  k  harfi  bilan  tugashi  aniq 
emas.Bu taxmindan voz kechish kerak, chunki, masalan,  yumshoq so'zida  biz kutilgan k dan foydalanmaymiz, lekin 
r.Bu  masalaga  oydinlik  kiritmaydi  va  birinchi  so zdagi ʻ r  undosh  sifatida  talaffuz  qilinadi,  lekin  uning  jufti  k  emas, 
balki  x.  Bir  ildizning  ikkita  variantining  fonetik  xususiyatlariga  ko'ra  shakllanishi  sabablarini  izlash  savolga  javob 
bermaydi: nima uchun  r?  Rus tilidagi  k / g  muqobilligi fonetikdir:  k  so'zning mutlaq oxirida,  g  - oxirgi unlidan oldin 
ishlatiladi: ro / k /, take / k / -  shoxlar, banklar.  Misolda  yumshoq - / yumshoq -  almashinishi fonetik emas. Shuning 
uchun  g  ning  ko'rinishi  tubdan  yumshoq  degan  xulosaga  kelish  tabiiydir  -  o'z-o'zidan  o'zgarishlar  soniga  ishora 
qiladi.  Ushbu  xulosa  boshqa  slavyan  tillaridan  olingan  ma'lumotlar  bilan  tasdiqlangan.  Chorshanba:  ukrain. 
yumshoq,  belarus,  yumshoq,  jinsi.  miekki,  chex.  mekky,  bulg.  mek  va boshqalar. Slavyan tillarining hech birida, hatto 
rus  tiliga  eng  yaqin  bo'lgan  Sharqiy  slavyan  tillarida  ham  yumshoq-  kabi  ildiz  yo'q  ,  lekin  yumshoq-  kabi  ildizlar 
mavjud  ,  bu  esa  ushbu  hodisaning  o'ziga  xosligini  ,  o'ziga  xosligini,  "  parcha  ishini"  ko'rsatadi.  .  Bu  o'z-o'zidan 
paydo  bo'ladigan  o'zgarishlar  noyobdir,  kombinatsion  o'zgarishlar  esa  tizimli  va  muntazamdir.  Ulardan  birinchisi 
yakka misollarda uchraydi, ikkinchisi ko'p, ba'zan esa son-sanoqsiz misollarni  qamrab oladi. Yumshoq- ildizidagi k 
ni  r  bilan  almashtirishning  boshqa  tushuntirishlari  ham  mavjud  .  Shunday  qilib,  P.Ya.  Chernix  rus  tilidagi  yumshoq 
shakli yorug'lik  qo'shimchasining ta'siri ostida paydo bo'lgan deb taxmin qiladi [Chernix, 1-jild, p. 552-553].  •
Bu  gipoteza  asossiz  emas.  Uning  foydasiga  quyidagi  fikrlarni  keltirish  mumkin. 
Yumshoq  va  engil  so'zlari  ma'lum  bir  ma'noga  ega  bo'lib,  bir-biriga  ma'lum  ta'sir 
ko'rsatadigan  bir  hil  a'zo  sifatida  ishlatilishi  mumkin.  Rus  tilidagi  qo'shni 
undoshlarning turlicha yozilishi bilan 14-asrdan keyin  myakky  va  lgky so'zlari bir-
biri  bilan  undosh  bo'lib  qoldi.  Ularning  uchinchi  harf  -  /-  hkyy  /  dan  boshlab  bir 
xil  talaffuzi  yozma  ravishda  bir  xil  o'xshashlikka  ega  bo'lishiga  yordam  berdi. 
Natijada,  myakky  asl  shakli  yozma  ravishda  yangi  shakl  bilan  almashtirildi 
yumshoq  ,  oldingi  talaffuzini  saqlab  qolgan  .  Bunday  jarayon  endi  o'z-o'zidan 
emas  ,  balki  juda  shartli  o'zgarishdir,  uni  analogiya  bo'yicha  o'zgarish  deb  atash 
mumkin . O‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan o‘zgarishlar va o‘zgarishlarni o‘xshashlik 
yo‘li  bilan  birlashtirib  turuvchi  yagona  narsa  ularning  o‘ziga  xosligi  va  o‘ziga 
xosligidir.  Ularning  sababiy  bog'liqligini  farqlaydi.  Agar  analogiya  bo'yicha 
o'zgarishlar  ma'lum  bir  hodisani  keltirib  chiqargan  tashqi  sababni  ko'rsatsa,  o'z-
o'zidan o'zgarishlar tashqi sabab aniqlanmaganligini bildiradi. •
2.  Og'zaki  nutqda,  ayniqsa,  o'z-o'zidan  talaffuz  qilinadigan  va  so'zlovchi  tomonidan 
boshqarilmaydigan  hollarda  noodatiy  so'zlar  paydo  bo'lishi  mumkin.  S.  Marshakning  she'ridagi 
"chalg'ituvchi  odam"  so'rovini  solishtiring  :  Tramvayda  to'xtash  mumkinmi  /  Poezd  stantsiyasi  . 
Xuddi  shu  toifadagi  o'zgarishlar  grammatik  shakllardagi  bo'tqa  -  sariyog'dagi  boshlang'ich 
undoshlarni  qayta  joylashtirish  natijasida  olingan  turg'un  birikma  turini  o'z  ichiga  oladi  :  Masha 
qal'a  bilan  buzilmaydi.  Og'zaki  nutqda  ularning  fonetik  va/yoki  morfologik  tuzilishining 
buzilishi  natijasida  hosil  bo'lgan  til  birliklari,  odatda  so'zlar  (  kvazi  -so'zlar;  "so'zlar  kabi" 
birliklar)  tilning  sirpanishlari  deb  ataladi.  Sinxron  tarjima  bilan  frantsuz  inqilobining  mashhur 
shiori  quyidagi  iborani  oldi:  “Erkinlik,  tenglik  va  cho'tka  stvo  ".  Og'zaki  nutqda  g'ayrioddiy 
so'kinish  so'zi  aytilgan.  Shuning  uchun  bu  so'zda  o'z-o'zidan  o'zgarish  sodir  bo'lgan  deb  taxmin 
qilish  tabiiy  ko'rinadi.  Lekin  haqiqatda  bu  erda  oldingi  tenglik  so'zining  fonetik  tuzilishining 
keyingisiga ta'siri bo'lgan, buning natijasida bu so'zlarning fonetik yaqinlashuvi sodir bo'lgan. Bu 
jarayon  assimilyatsiya  deb  ataladi  .  Shunga  o'xshash  misollar  oddiy  rus  tilida  so'zlashuvchilar 
nutqida ham, radio va televidenie diktorlarining nutqida ham uchraydi:  Adam jivsya (= uylanadi) 
Eva',  sizga  muvaffaqiyatlar  tilaymiz (= muvaffaqiyat)',  u  o'z mamlakatini ifodalaydi (=  vakili).  , 
avtomobil  halokatlarida  (=falokatlar)  bir  necha  yuz  kishi  halok  bo'ldi.  Til  birliklarining  tovush 
tarkibi  buzilganiga  qaramay,  ularning  ma'nosi  tanib  bo'lmas  darajada  o'zgarmaydi.  Berilgan 
bo‘laklarning  umumiy  mazmuni,  qo‘shni  til  birliklarining  ma’nosi  ham  ma’noning  saqlanishiga 
xizmat  qiladi.  O'z-o'zidan  paydo  bo'ladigan,  fonetik  jihatdan  tushunarsiz  o'zgarishlarga 
o'zgaruvchan  g / f (yugurish - yugurish, yugurish - yugurish), x / w (paxmoq - bekamu, qo'rquv - 
qo'rqinchli),  k  /  h  (zulmat  -  qorong'i,  qorong'i  -  ma'yus),  y  /  u  (  tovush  -  jiringlash),  n'/  a  (esda 
tuting  -  xotira'/  a/  t  ).  Ushbu  o'zgarishlar  fonetik  jihatdan  zamonaviy  til  nuqtai  nazaridan 
tushunarsizdir.  Lekin  ular  til  tarixi  nuqtai  nazaridan  tushunarli.  Shuning  uchun  tovushlarning 
bunday o'zgarishi - undoshlar ham, unlilar ham tarixiy deb ataladi. Fonetik o'zgarishlarni aniqlash usullari
•
Har  qanday  o'zgarish  -  moddiy  jismning  fazoda  harakatlanishi  yoki  vaqt  bo'yicha  til 
birligining  o'zgarishi  -  kuzatilgan  ob'ektning  holati  kamida  ikki  nuqtada  -  fazoda 
yoki  vaqt  ichida  taqqoslansagina  aniqlanishi  mumkin.  Birinchi  nuqtadagi  ob'ektni 
shartli  ravishda  boshlang'ich  yoki  boshlang'ich  shakl,  ikkinchi  nuqtada  esa  hosila 
shakl deb atash mumkin. Tahlil qilingan materialga qarab, dastlabki shakllarning uch 
turini  ajratish  mumkin.  Birinchidan,  yozma  so'z  va  og'zaki  so'zni  taqqoslash 
natijasida  olingan  asl  shakllar.  Ulardan  birinchisi  asl,  ikkinchisi  esa  hosiladir.  Til 
birligining  yozma  shakli,  qoida  tariqasida,  uning  qadimgi  talaffuzini  aks  ettiradi. Til 
birligining  yozilishi  va  talaffuzini  solishtirish  orqali  uning  vaqt  o‘tishi  bilan 
o‘zgarishini  aniqlash  mumkin.  Bundan  tashqari,  yozma  shakl  o'ziga  xos  umumiy 
belgi  bo'lib,  unga  talaffuzda  ishlatiladigan  tovushlarning  xilma-xilligi  va  ularning 
turli  til  birliklari  tarkibidagi  birikmalari  kamayadi.  Ikkinchidan,  o'zlashtirilgan 
so'zlarning asl shakli butunlay boshqacha shaklda paydo bo'ladi. Qarzga olingan so'z 
o'zining asl xususiyatlarini yo'qotadi va uni fonetik jihatdan to'liq yoki qisman asosiy 
til  so'zlariga  yaqinlashtiradigan  xususiyatlarga  ega  bo'ladi.  Asl  shaklni  tanlashda, 
birinchi  navbatda  ,  o'zlashtirilgan  so'zning  manba  tilidagi  tovush  tarkibini  hisobga 
olish kerak.  Ayrim hollarda chet so‘zning uzatilishiga uning imlosi ham ta’sir qilishi 
mumkin, bu esa har doim ham asl tilda tovush ifodasiga ega bo‘lavermaydi.  •
Shuning  uchun  uning  talaffuzini  emas,  balki  manba  tildagi  imlosini  ham  hisobga 
olish  kerak.  Uchinchidan,  so‘zlashuv  leksemalarini  tahlil  qilishda  adabiy  til 
leksemalarini  boshlang‘ich  shakl  sifatida  ko‘rib  chiqish  odat  tusiga  kirgan. 
O‘zlashtirilgan  so‘z  odatda  qabul  qiluvchi  tilning  xalq  tiliga  bevosita  manba 
tilidan  emas, balki  adabiy til vositasi orqali kiradi. Shuning uchun ham adabiy til 
chet  tili  leksemasining  ko`chishida  vositachi  bo`lib,  uning  uchun  birlamchi  shakl 
bo`lib,  shu  asosda  shakllangan.  Fonetik  o'zgarishlar  turini  aniqlash  asosiy  va 
ikkilamchi shakllarning u yoki bu tanloviga bog'liq. Shunday qilib,  Dushanbening 
to'g'ri  nomi  odatda  Dushambe  deb  talaffuz  qilinadi  .  Agar  birinchi  shaklni 
boshlang'ich  shakl,  ikkinchisini  esa  hosila  deb  hisoblasak,  ikkinchi  so'zda 
shakllanish joyida  assimilyatsiya sodir bo'lgan. Oldingi til undoshi  n o rnida ʻ lab-
lab  undoshi  o rniga  keyingi  undoshga  o xshab,  lab-lab 	
ʻ ʻ m  talaffuz  etila  boshlandi 
6.  Biroq,  ikkinchi  shakl  boshlang ich  shakl  hisoblansa  (bu  so z  30-yillarda 	
ʻ ʻ
yozilganidek -  Dyushambe , Dushambe )  va hosila - birinchi, keyin birinchi so'zda 
dissimilyatsiya sodir bo'lgan, hosil bo'lgan joyda ham sodir bo'lgan: asl shakldagi 
mb  -  ham  labial,  nb  hosilasi  -  oldingi  til  va  lab.  Shuni  ta'kidlash  kerakki, 
Dushanbe  so'zining  qadimgi  imlosida  arab  alifbosi  vositalaridan  foydalangan 
holda " nun " harfi  /n/  tovushiga mos keladi . Shuning uchun etimologik jihatdan 
n  bilan imlo asli hisoblanadi. •
N U T Q   J A R AY O N I D A   F O N E T I K   O ’ Z G A R I S H L A R .
•
 
•
Nutq jarayonida talaffuz qulayligiga erishish uchun ketma-ket kelayotgan tovushlarning o`zaro ta`siri natijasida 
o`zgarishlarga  uchrashi  fonetik  hodisa  deyiladi.Fonetik  hodisalarga  asosga  qo ` shimcha  qo ` shilishi  bilan  yuz 
beradigan  tovush tushishi ,  tovush almashishi ,  tovush orttirilishi hodisalari kiradi .
•
Tovush  tushishi   - bunga  ko ` ra  asosga  qo ` shimcha  qo ` shilishi  natijasida  asosda  unli  yoki  undosh  tovush  tushib 
qoladi .  Masalan: past,  sust	
  ulug`  so`zlariga  – ay   fe’l  yasovchi  qo`shimchasi  qo`shilsa  tovush  tushadi:	  pasay, 
susay. ulg`ay yig`I kabi so`zlarga	
  la fe`l yasovchi qo`shimchasi qo`shilganda	  i unlisi tushib qoladi ikki, olti, 
yetti kabi sonlarga jamlovchi son qo`shimchasi qo`shilsa (-ov, -ala, -ovlon) asosdagi	
  i  	unlisi tushib qoladi:	  ikkov, 
yettalasi,  oltov.   men,  sen  kabi  olmoshlariga  qaratqich  va  tushum  kelishiklari  qo`shimchasi  (– ni,-
ning)    	
qo`shilsa:	  meni,  seni,  mening,  sening.   bag`ir,  ko`ngil,  shahar  kabi  so`zlarga  egalik  qo`shimchasi 
qo`shilsa ikkinchi bo`g`indagi a, i, u kabi unlilar tushib qoladi:	
  shahri, ko`ngli, bag`rim, burni   kabi. Unli bilan 
tugovchi  va  unli  bilan  boshlanuvchi  ikki  so`zning  qo`shilishi  natijasida  unli  tovushning  biri  tushib  qoladi 
bora  oladi-boroladi   ekan  edi  emishto`liqsiz	
   fe`llari  ham  ba`zan  nutqimizda	   o`zidan  oldin  kelgan  so`zga 
qo`shilib ketib,   eunlisi tushib qoladi   borarmish,borardi5.  Pozision-sintagmatik omillar ta’sirida bo‘ladigan 
o‘zgarishlar: tovush orttirilishi tovush orttirilishi, tovush 
tushishi, metateza, dissimilyasiya.  •
Tovush orttirilishi - bunda asosga qo`shimcha qo`shilishi bilan asos tarkibida undosh tovushlar orttiriladi:
•
a chi,  isi,  sasi,qot  kabi    so`zlarga	  –q,-iq  	so`z  yasovchi  qo`shimchasi  qo`shilsa  tovush  orttiriladi:	  achchiq, 
issiq, sassiq, qattiq  	
  u, bu, shu  ko`rsatish olmoshlariga jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishiklari (–ga, -da, 
-dan)  hamda  – day,
   -cha  	qo`shimchalari  qo`shilsa	  –n  	tovushi  orttiriladi:	  unga,  bunga,  shunga,  unda, 
bundan, shundan, shuncha, bunday.  
•
Tovush  almashishi  (o`zgarishi)- bunda  asosga  qo`shimcha  qo`shilganda  bir  tovush  boshqa  tovushga 
almashadi:
•
·	
         bo`ya,  tara,  sana,  sayla,  tanla kabi  so`zlariga  – q  	yoki  – v  	qo`shimchalari  qo`shilsa,  asosdagi  -a 
tovushi	
   -o  tovushiga  almashadi:	  bo`yoq,  sanoq,  taroq,  saylov,  tanlov,  yosh,  son,  ot  	  kabi  so`zlarga  –a	  
qo`shimchasi	
   qo`shilsa:	  son+a   =sana,ot+a=ata.   -ga,  -gani,  -guncha kabi  – g  	tovushi  bilan  boshlanuvchi 
qo`shimchalar  oxiri  – k ,  q  tovushlari  bilan  tugagan  so`zlarga  qo`shilsa,  asos  yoki	
   qo`shimcha  tarkibida 
tovush  almashadi:  t ekkuncha,  terakka,chiqqani,  buloqqa,  oqquncha. oxiri  – k, -q  	
tovushlari  bilan 
tugaydigan  so`zlarga  egalik  qo`shimchasi  qo`shilganda  asos  tarkibidagi  jarangsiz  tovush  jarangli 
tovushga  almashadi:	
  b u l oq +i -b u l og`i ,   y u r a k+i -y u r a gi ,   t i l a k+i -ti l a gi ,   b i l a k+i -
b i l a gi .   Lekin	
  id r ok,   h u q u q ,   m a s h q ,  p a r k,   kabi  so`zlarga  egalik  qo`shimchasi  qo`shilsa.  tovush 
almashishi yuz bermaydi:	
  i d roki , m a sh q i ,  hu q u q i ,  p a r ki   kabi.   • Metateza  (qadimgi  yunoncha  mét?des,  o‘rin  almashish)  —  so‘zlardagi  tovush  yoki  bo‘g‘inlarning 
assimilyatsiya  yoki  dissimilyatsiya  asosida  o‘zaro  almashinishi.  Bu  ko'pincha  bir  tildan  so'z  boshqa  tilga 
o'tganda,  ya'ni  xorijiy  so'zlarni  o'zlashtirganda,  so'z  shahar  adabiy  tilidan  dialektlarga  o'tganda  va  bolalar 
kattalar  nutqini  o'rganganda,  masalan:  o'zlashtirilgan  so'zlarda:  plastinka  (  avvalroq:  talerka,  qarang:  Polsha 
talerz,  shved  tallrik,  xuddi  shu  ma'nodagi  nemis  Teller).  So‘zlar  shevaga  aylanganda:  Vedmed  (ayiq  o‘rnida), 
Ralek  (do‘kon  o‘rnida),  Tojikiston  (Tojikiston  o‘rnida);  Bolalar  tilida  kattalar  nutqini  o'zlashtirganda:  marul 
(qaldirg'ochdan, ya'ni otdan), makeika (kameikadan, ya'ni skameykadan) va boshqalar.
• Dissimilyasiya  ( tilshunoslikda )  —  nutqiy  hodisa.  Muayyan  so zdagi  bir-biriga  o xshagan  yoki  qisman 	ʻ ʻ
o xshash  tovushlardan  birining  hosil  bo lishi  o rniga,  usuliga  ko ra  farq  etuvchi  boshqa  tovushga  o xshashi. 	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Dissimilyasiya  assimilyasiya  qarama-qarshi  fonetik  hrdisa  bo lib,  u  assimilyasiya  darajasida  keng  tarqalgan 	
ʻ
emas,  chunki  ko p  hollarda  unda  sonor  tovushlarga  ega  bo lgan  so zlargina  Dissimilyasiyaga  uchraydi. 	
ʻ ʻ ʻ
Dissimilyasiya	
  adabiy   tillarga  	nisbatan	  shevalarda  	ko proq.	ʻ
•
Dissimilyasiyaning ikki turi mavjud:
• a) kontakt Dissimilyasiya (mas,	
  tramvay — tranvay );
• b) distakt Dissimilyasiya (mas,
  zarar — zaral, avtobus — aptobus ).
•   •
Geminatsiya   yoki  ikki  baravar  ko'payish  (  lat.  gemino  -  "juft")  -  fonetikada 
undosh tovushning  uzunroq talaffuzi . Geminatsiya turli sabablarga ko'ra yuzaga keladi va turli 
funktsiyalarni  bajarishi  mumkin.  Ritorikada  _	
 geminatsiya  -  stilistik  maqsadlarda  bir  xil  so'z 
yoki jumlaning bir qismining kontaktli takrorlanishi.
•
Ritorikada  gemination   Geminatsiyada  xuddi  shu  element  o'quvchining  e'tiborini  jalb  qilish 
yoki  kerakli  ovozli  tasvirni  yaratish  uchun  shaklni  o'zgartirmasdan  va  boshqa  elementlarni 
kesishmasdan takrorlanadi .   Geminatsiya - qo'shimcha raqam (qarang): ekspressivlikni oshirish 
uchun  bir  xil  so'z  yoki  iboraning  kamida  uchta  kontaktli  takrorlanishi.  Hissiy  kuchayish 
effektini  yaratadi:  Majnun  bo‘lib,  o‘zimni  qarilik  oyog‘iga  tashlayman:  /  -  O‘chir,  jim,  jim, 
jim!  (I.  Lisnyanskaya);  harakatning  davomiyligi  yoki  takrorlanishini,  bir  hil  hodisalarning 
ko‘pligini  bildiradi:  Quvmoq,  quvmoq,  quvmoq,  quvmoq  /  Issiq  qonda!  (R.  Rojdestvenskiy); 
O'tlar,  o'tlar,  o'tlar  vaqti  yo'q  edi  /  Kumush  shudringdan  egilib  (I.  Yushin);  odamlarning 
yakdilligini  ta'kidlaydi:  Va  shunday  bo'ldi:  "Esingizdami?",  "Esingizdami?",  "Esingizdami?" 
(V. Astafiev); [.Elvira] - Karmen tirik, Karmen tirik, Karmen tirik [Irina] - Tirik, tirik [Raisa] - 
Tirik, tirik (Kolyadaga. "Karmen tirik" spektaklining finali). 6. Geminasiya, uning til va nutqdagi 
ahamiyati. 7.  Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. Nutqning fonetik 
bo‘linishi Bo‘g‘in (sillabema). Bo‘g‘in haqida umumiy tushuncha. 
Bo‘g‘in tuzilishi. Bo‘g‘in markazi. Bo‘g‘in tiplari: barkitilgan 
bo‘g‘in, berkitilmagan bo‘g‘in, ochiq bo‘g‘in, yopiq bo‘g‘in. 
Bo‘g‘in tiplarining boshqacha tasniflari. Bo‘g‘inning til va 
nutqdagi ahamiyati.
Bo‘g‘in  bir  havo  zarbi  bilan  aytiladigan  tovush  yoki  tovushlar  birikmasidir. 
Masalan,  ona(o-na),  ota(o-ta),  bola(bo-la )  kabi.  Bo‘g‘in  nutq  oqimining 
tovushdan  katta,  so‘zdan  kichik  (ba`zan  bir  so‘zga  teng)  segment  birligidir. 
Fonologik nuqtai nazardan bo‘g‘in  sillabema  deyiladi, uni O‘rganadigan soha esa 
sillabika  deb  nomlanadi.  Bo‘g‘in  unlisiz  tuzilmaydi,  shuning  uchun  unli  tovush 
bo‘g‘inning markazi hisoblanadi- u undoshlarni o‘ziga tortib, bir havo zarbi bilan 
aytiladigan  fonetik  bo‘lakni  (bo‘g‘inni)  hosil  qiladi.  Undoshlar  o‘zicha  bo‘g‘in 
yasamaydi  (sonorlar  bundan  mustasno).  Ular  unlidan  oldin   kelganda  kuchsiz 
boshlanib,  kuchli  tugaydi.  kitob  so‘zidagi  «ki-»  bo‘g‘ini  boshida  kelgan  «k» 
undoshi  shunday.  Undosh  tovush  unlidan  keyin  kelganda,  kuchli  boshlanadi, 
so‘ng  kuchsizlanib  tugaydi,  kitob  so‘zidagi  «-tob»  bo‘g‘ini  oxirida  kelgan  «b» 
undoshi  shunday.  Ba`zan  ikki  bo‘g‘in  orasida  ikkita  bir  xil  undosh  yonma-yon 
kelib qoladi,  muddat (mud-dat)  kabi.  •
Bu  hodisa  geminatsiya  sanaladi.  Bunda  ikkala  «dd»  bir  tovushdek  talaffuz  etiladi,  binobarin, 
kuchli  boshlanib,  kuchli  tugaydi,  oralig‘ida  esa  bir  oz  pasayish  kuzatiladi.  Bular  ikki 
balandlikka  ega   undoshlar  sanaladi.  Demak,  bo‘g‘in  tuzilishida  undoshlar  kuchsiz 
boshlanuvchi,  kuchli  tugovchi  va  ikki  balandlikka  ega  xarakterida  bo‘ladi.  Shunga  ko‘ra 
bo‘g‘in  uch  qismga  bo‘linadi.  a)  bo‘g‘in  boshi-  bo‘g‘in  yasovchi  tovushning  (unlining) 
balandligigacha  bo‘lgan  qism.  b)  bo‘g‘in  markazi  (bo‘g‘in  balandligi).  v)  bo‘g‘in  markazidan 
keyingi qism (bo‘g‘in balandligidan so‘nggi qism).
•
Unli  (V)  yoki  unli qundosh  (VC)  tipidagi bo‘g‘inning  boshi  nulga  teng  bo‘ladi,  oqta  (birinchi 
bo‘g‘in  boshi  nulga  teng),  olqma  (birinchi  bo‘g‘in  boshi  nulga  teng).  undoshqunli  (CV)  
tipidagi  bo‘g‘inning  oxiri  ham  nulga  teng,  olqma  («-ma»  bo‘g‘inining  oxiri  nulga  teng)  kabi.  
O‘zbek tilidagi umumturkiy so‘zlarda, a) boshi nulga teng bo‘g‘in faqat so‘z boshida uchraydi,  
oqta, uchqta  kabi. b) boshi nulga teng bo‘lgan bo‘g‘in birinchi bo‘g‘indan keyin qo‘llanmaydi.  
Bu  tipdagi  bo‘g‘inning  so‘z  o‘rtasida  yoki  oxirida  kelishi  faqat  arabcha  va  ruscha  leksik  
o‘zlashmalarda  uchraydi,  ma-o-rif  (arabcha),  a-or-ta  (ruscha-baynalmilal)  kabi.  v)  oxiri  nulga  
teng  (CV  tipidagi) bo‘g‘in  so‘zning  barcha  qismlarida  qo‘llanishi  mumkin,  boqla,  daqla  kabi. 
g)   bo‘g‘in  boshida  undoshlarning  qatorlashib  kelishi  faqat  ruscha-baynalmilal  so‘zlarda 
uchraydi,  traktor  (birinchi bo‘g‘in sxemasi- CCVC) kabi. • Bo‘g‘in tiplari
• 1) berkitilgan bo‘g‘in . U undosh bilan boshlanadi,  olti  so‘zining ikkinchi bo‘g‘ini (-ti).
• 2) berkitilmagan bo‘g‘in . U unli tovush bilan boshlanadi,  olti  so‘zining birinchi bo‘g‘ini
• (ol-).  q) yopiq  bo‘g‘in .  U  undosh  bilan  tugaydi,  olti  so‘zining  birinchi  bo‘g‘ini  (ol-).  4) ochiq 
bo‘g‘in .  U  unli  bilan  tugaydi,  olti  so‘zining  oxirgi  bo‘g‘ini  (-ti).  Tasnifning  bu  turida  o-ta,  o-na 
so‘zlaridagi  bir  unlidan  iborat  bo‘g‘in,  shuningdek,  tartib,   maktab  so‘zlaridagi  «un-
doshqunliqundosh» (CVC) tipidagi bo‘g‘inlar nazardan chetda qolgan.
• Shuning uchun mavjud adabiyotlarda bo‘g‘in tiplari tasnifining boshqa ko‘rinishlari ham
• uchraydi. Masalan, M. Mirtojiev bo‘g‘in tiplarini shunday tasnif qiladi,
• 1) ochiq boshlanuvchi ochiq bo‘g‘in ,  aqna,oqla,iqliq  kabi so‘zlarning birinchi bo‘g‘ini.
• g‘) ochiq boshlanuvchi yopiq bo‘g‘in ,  olqtin, ilqgak, asqliy, arsqlon  kabi so‘zlarning
• birinchi bo‘g‘ini.
• q) yopiq  boshlanuvchi  yopiq  bo‘gin,  borqmoq,  qiyqshiq,  nonqvoy,  rasqsom  kabi  so‘zlarning 
barcha bo‘g‘inlari.
• 4) yopiq boshlanuvchi ochiq bo‘g‘in , daqla, qoqra, saqra kabi so‘zlarning barcha
• bo‘g‘inlari. •
M.Mirtojiev  unli  va  undoshlardagi  ovoz  va  shovqin  miqdori  har  xil  bo‘lishini  nazarda 
tutib,  bo‘g‘inning  akustik  tasnifini  ham  beradi.  U  shunday  deydi,  «Unli  va  undosh 
tovushlar  tarkibida,  bizga  ma`lumki,  un  va  shovqin  miqdori  turlichadir.  Agar  ularni  ball 
tizimiga  asoslangan  shkala  bo‘yicha  hisoblasak,  unlilar  4  ball,  sonorlar  q  ball,  jaranglilar 
g‘  ball,  jarangsizlar  esa  1  ball  deb  qaralishi  mumkin.  Shunga  ko‘ra  bo‘g‘in  tovushlarini 
tavsiflasak, bo‘g‘inlar har xil turlarga bo‘linadi. Albatta, bunda bo‘g‘inning boshi va oxiri 
nazarda tutiladi,
•
1) silliq  (bo‘g‘in boshi va oxiri yo‘q, kesilgan holatda). Masalan, aqeqroqplan so‘zining
•
birinchi va ikkinchi bo‘g‘ini shunday.
•
2) kuchayuvchi  (yopiq boshlanuvchi ochiq bo‘g‘in tiplari e`tiborda tutiladi). Masalan,  ma,
•
de, shu, bu  so‘zlarini tarkib toptirgan bo‘g‘in shunday.
•
q) pasayuvchi  (ochiq boshlanuvchi yopiq bo‘g‘in tiplari e`tiborda tutiladi). Masalan,  ot, ol,
•
it, et  kabi.
•
4) kuchayuvchi-pasayuvchi  (to‘la, ya`ni yopiq boshlanuvchi yopiq bo‘-g‘in...tiplari
•
e`tiborda tutiladi). Masalan,  ko‘z,non, bir, tur  kabi. • Shuni  ham  aytib  o‘tish  kerakki,  briqgaqdir  so‘zining  birinchi  bo‘g‘ini  ham  kuchayuvchi   bo‘g‘in  deb 
qaraladi. Ammo uning bo‘g‘in boshi ikki undoshdan iborat. Shunga qaramay ular ball shkalasiga ko‘ra har 
xil,  ya`ni  g‘-q-4  deb  olinadi.  Unda  tovushlar  kuchayib  borganligi  kuzatiladi...»(16,4q-44).  Ilmiy 
adabiyotlarda  bo‘g‘in  tiplari  tasnifining  yana  boshqa  turlari  ham  bor.  Xususan,  taniqli  fonetist  A. 
Mahmudov bo‘g‘inlarni quyidagicha tasnif qiladi,
•
1 )to‘la ochiq bo‘g‘in . U faqat unlidan iborat bo‘ladi,  aqna, aqka, oqpa  so‘zlarining birinchi bo‘g‘ini.
• 2) to‘la  yopiq  bo‘g‘in .  Bunday  bo‘g‘in  undosh  bilan  boshlanib,  undosh  bilan  tugaydi,  tartib,  tar-vuz 
so‘zlaridangi barcha bo‘g‘inlar.
•
q) boshi  yopiq  bo‘g‘in .  Bunday  bo‘g‘in  undosh  bilan  boshlanib,  unli  bilan  tugaydi,  boqla,   taqna 
so‘zlaridagi barcha bo‘g‘inlar.
• 4) oxiri  yopiq  bo‘g‘in .  Bunday  bo‘g‘in  unli  bilan  boshlanib,  undosh  bilan  tugaydi,  orqtiq,   O‘rqta 
so‘zlarining birinchi bo‘g‘inlari.
• Muallif to‘la yopiq bo‘g‘in strukturasi 7 xil bo‘lishini ta`kidlaydi,
•
1)CVC  -bet,kuch.  g‘)CCVC-qrim,plan.  q)CVCC-  qirq,  hind.  4)CCVCC  –Dnepr,sport.   O‘)CVCCS–
tekst,punkt.  6)CCCVC–  shtraf,skver.  7)CCVCCC–Dnestr,Bratsk.  Boshi  yopiq  bo‘g‘in  uchga  bo‘linadi, 
1)CV–bu.  2)  CCV– drama,smena  so‘zlarining  birinchi  bo‘g‘ini.  q)  CCCV– Brno  kabi.   Oxiri  yopiq 
bo‘g‘inning  to‘rt  xil  bo‘lishi  aniqlanadi,  1)VC-O‘q,  el,uy.  2)VCC-  ayt,ilm,ark.  q)VCCC-  Omsk. 
4)VCCCC-  Ernst.   Shunday  qilib,  muallif  O‘zbek  tilidagi  bo‘g‘inlar  O‘n  besh  strukturada 
ifodalanayotganligini ko‘rsatadi1. Bunda O‘zbek tilining O‘z va o‘zlashgan qatlam so‘zlari birga qaralgan. •
Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati  quyidagilardan iborat,
•
1.  So‘zning,  xususan,  fonetik  so‘zning  shakllanishida  «qurilish  materiali»  va  qoliplovchi 
vazifalarni bajaradi. Ayrim tillarda bo‘g‘inning distinktiv (tafovutlash, farqlash) funktsiyasi ham 
bor.  Masalan,  koreys,  v`etnam,  xitoy  tillarida  bo‘g‘in  ohang  turiga  qarab  so‘z  ma`nosini 
farqlaydi,  ayni  shu  xususiyati  bo‘lgan  tillarda  u  sillabema  hisoblanadi.  O‘zbek  tilida 
bo‘g‘inning bu funktsiyasi nihoyatda kuchsizdir.
•
2. bo‘g‘inning pedagogik-metodik ahamiyati ham bor, birinchi sinf O‘quvchilarini to‘g‘ri   o‘qish 
va  to‘g‘ri  yozishga  O‘rgatishda,  ularda  to‘g‘ri  talaffuz  va  imlo  ko‘nikmalarini  shakllantirishda 
bo‘g‘inlab o‘qitish va bo‘g‘inlab yozdirish yaxshi natija beradi.
•
3.Orfografiya qoidalarining bir qismi bo‘g‘in ko‘chirilishiga asoslanadi.
•
4.Bo‘g‘inning  she`riyatdagi  turoqlarni,  ohangdoshlik  va  musiqiylikni  ta`minlovchi  vosita  
sifatidagi  roli  ham  katta.  U  she`riy  misralardagi  ritmni  yuzaga  keltiruvchi  asosiy  unsurlardan 
biri, ayni paytda vazn O‘lchovi bo‘lib xizmat qiladi.
•
Urg‘u  so‘z tarkibidagi bo‘g‘inlardan birining boshqasiga nisbatan kuchliroq ovoz bilan   aytilishi 
yoki  gaplardagi  ayrim  bo‘laklarning,  nutq  oqimidagi  ayrim  frazalarning  maxsus  ohang  bilan 
ta`kidlanishidir.  Urg‘u  muayyan  til  fonetik-fonologik  tizimining  supersegment  birligi  sanaladi. 
Tilning  qaysi  sathidagi  birliklarga  aloqador  bo‘lishiga  ko‘ra  urg‘uning  quyidagi  tiplari  O‘zaro 
farqlanadi, 1) so‘z urg‘usi. 2) sintagma urg‘usi. q) ayiruv (ta`kidlov) urg‘usi. •
So‘z  urg‘usi  bevosita  so‘zga  aloqador  bo‘lgan,  so‘z  tarkibidagi  bo‘g‘inlardan  biriga   tushadigan  urg‘udir. 
Fonetik tabiatiga, tushadigan orniga va harakat qilish belgisiga ko‘ra so‘z urg‘usi har xil bo‘ladi.
•
1.Fonetik  tabiatiga  ko‘ra  so‘z  urg‘usi  dinamik,  kvantitativ,  tipik  ottenkali  va  tonik  (musiqiy)  xarakterlarda 
bo‘lishi  mumkin,   a)  dinamik  urg‘u  (zarb  urg‘usi).  Urg‘uning  bu  turi  so‘z  tarkibidagi  bo‘g‘inlardan  birining,  
ayniqsa,  undagi  unli  tovushning  kuchli  zarb  bilan  talaffuz  qilinishiga  asoslanadi.  Kuchli  zarb  va  baland  ovoz 
dinamik  urg‘uning  akustik  belgisi  bo‘lsa,  shu  ovozni  yuzaga  keltiruvchi  nutq  a`zolari  muskullarining 
kuchlanishi  (tortilishi,  taranglashishi)  bunday  urg‘uning  fiziologik  belgisi  sanaladi.  Dinamik  urg‘uli  bo‘g‘inda 
kuchli zarbning bo‘lishi uning shu so‘z tarkibidagi boshqa bo‘g‘inlardan ajralib turishini ta`minlaydi.
•
b)  kvantitativ  urg‘u.  Urg‘uning  bu  turi  urg‘uli  bo‘g‘indagi  unli  tovushning  cho‘ziq  (davomli)  talaffuz  etilishi 
bilan xarakterlanadi.
•
v) tipik  ottenkali  urg‘u  (sifat  urg‘usi).  Urg‘uning  bu  turi  bo‘g‘indagi  unlining  o‘ziga  xos   tipik  ottenkasi  (sifat 
belgisi) saqlangan bo‘lishi bilan xarakterlanadi, shu belgisiga ko‘ra u   urg‘usiz bo‘g‘indan farqlanadi.
•
. • g)  tonik  (musiqiy)  urg‘u.  Urg‘uning  bu  turini  olgan  bo‘g‘in  ovoz  tonining  o‘zgarishi  bilan   urg‘usiz 
bo‘g‘inlardan  farq  qiladi.  Demak,  tonik  urg‘uda  un  paychalari  chastotasi  tezlashadi,  ovoz  toni  esa 
balandlashadi.   Ko‘pchilik  tillarning  so‘z  urg‘usida  yuqoridagi  fonetik  (fizik-akustik)  belgilardan  bir 
nechasi  birga  ishtirok  etadi,  ammo  ulardan  bittasi,  ba`zan,  ikkitasi  shu  til  uchun  etakchi  belgi 
hisoblanadi.  Masalan,  rus  tilidagi  so‘z  urg‘usida  tonik  (musiqiy)  urg‘u  belgisi  yo‘q,  qolgan 
belgilarning  barchasi  bor,  cho‘ziqlik  mavjud,  bo‘g‘indagi  unlining  asosiy  sifat  (akustik)  belgilari 
saqlangan, zarb ham ishtirok etadi. quyidagi misollarning qiyosida buni yaqqol anglab olish mumkin, 
a)  oltin  (O‘zb.)  va  karatin  (rus.),  ovsin  (O‘zb.)  va  apel`sin  (rus.)  so‘zlarining  barchasida  oxirgi 
bo‘g‘in urg‘ulidir, barcha urg‘uli bo‘g‘inlarda «i» unlisi qatnashgan, ammo ruscha  karantin, apel`sin 
so‘zlaridagi  «i»  unlisi  O‘zbekcha  oltin,  ovsin  so‘zlaridagi  «i»  dan  cho‘ziqroq  talaffuz  etilmoqda. 
Bunday  tafovutni  mavzu  (O‘zb.)  va  meduza  (rus.),  mangu  (O‘zb.)  va  mangusta  (rus.)  so‘zlarining 
urg‘uli  bo‘g‘inlaridagi  «u»  unlisi  qiyosida  ham  ko‘ramiz.  Rus  tili  fonetistlarining  ta`kidlashicha, 
ruscha  unli  fonemalarning  urg‘uli  bo‘g‘indagi  cho‘ziqlik  darajasi  urg‘usiz  bo‘g‘indan  bir  yarim 
barobar ortiqdir1 •
b)  gorod  (im.padej,ed.chislo)-  goroda  (im.padej,mn.chislo),  voda  (im.padej,ed. chislo)-
•
vodO‘  (im.padej,mn.chislo)-  vodO‘  (rod. padej, ed.chislo). Keltirilgan so‘zlarning barcha
•
grammatik  shakllarida  lab-lab,  o‘rta  keng  «o»  unlisi  qatnashgan,  ammo  u  o‘zining  ana  shu  sifat 
belgilarini  (lab-lab,  o‘rta  keng  «o»  uchun  tipik  ottenkalarni)  faqat  urg‘uli  bo‘g‘inda  saqlagan, 
urg‘usiz  bo‘g‘inlarda  esa  bu  belgilar  o‘zgarib,  «o»  unlisi  qisqa  «a»  (lablanmagan,  quyi  keng  unli) 
tarzida  talaffuz  qilinmoqda,  garada,  vada,  vadO‘  kabi.  Unli  fonemaning  asosiy  (tipik)  ottenkasi 
namoyon bo‘lishi uchun so‘z urg‘usining qanday ahamiyati borligini shu misollar tahlilidan anglab 
olish  mumkin.  Shuning  uchun  ham  so‘z  urg‘usining  fonetik  tabiatini  baholashda  rus  tilshunoslari 
birinchi  o‘ringa  sifat  belgilarini  (unli  fonemadagi  asosiy  ottenkalarning  saqlanish  darijasini), 
ikkinchi o‘ringa cho‘ziqlik belgisini va, nihoyat, uchinchi o‘ringa zarb belgisini qo‘yadilar2.
•
O‘zbek  tilida  ham  musiqiy  urg‘u  yo‘q,  ammo  unda  cho‘ziqlik  belgisi  va  zarb  bor.  Bu  belgilar 
urg‘uli  bo‘g‘inni  shu  so‘zdagi  urg‘usiz  bo‘g‘inlardan  ajratish  imkonini  beradi.  Bunda  shuni  ham 
ta`kidlash  kerakki,  so‘z  urg‘usining  cho‘ziqlik  darajasi  rus  va  O‘zbek  tillarida  bir  xil  emas,  rus 
tilidagi  so‘z  urg‘usining  cho‘ziqlik  belgisi  O‘zbek  tilidagidan  ko‘proq  darajada  seziladi.  Buni 
yuqorida  oltin  va  karantin,  ovsin  va  apel`sin  so‘zlari  qiyosida  ham  ko‘rib  o‘tdik.  Demak,  O‘zbek 
tilidagi  so‘z  urg‘usida  zarb  birinchi  o‘rinda  turadi,  shunga  ko‘ra  uni  dinamik  urg‘u  deb  baholash 
maqsadga  muvofiqdir.  Musiqiy  (tonik,  melodik)  urg‘u  yapon,  xitoy,  koreys  tillariga  xosdir. 
Urg‘uning  bu  turi  boshqa  fonetik  belgilar,  xususan,  zarb  urg‘usi  bilan  aralash  holda  shved, norvej, 
serb, xorvat va  litva tillarida ham uchraydi. 8.  Aksentuatsiya va intonatsiya. Aksentuatsiyaning urg‘ular 
tizimi ekanligi. Urg‘u tiplari. So‘z urg‘usi, uning fonetik tabiatiga, 
o‘rniga va harakat qilish belgisiga ko‘ra turlari. Sintagma urg‘usi. 
Ayriuv urg‘usi, uning turlari. Intonatsiya, uning prosodik 
elementlari. Intonatsiya turlari. Intonatsiyaning nutqdagi o‘rni.
Urg`u  so`z  tarkibidagi  bo`g`inlardan  birining  boshqasiga  nisbatan  kuchliroq  ovoz 
bilan  aytilishi  yoki  gaplardagi  ayrim  bo`laklarning,  nutq  oqimidagi  ayrim 
frazalarning  maxsus  ohang  bilan  ta’kidlanishidir.  Urg`u  muayyan  til  fonetik-
fonologik  tizimining  supersegment  birligi  sanaladi.  Tilning  qaysi  sathidagi 
birliklarga aloqador bo`lishiga ko`ra urg`uning quyidagi tiplari o`zaro farqlanadi: 1) 
so`z urg`usi; 2) sintagma urg`usi; 3) ayiruv (ta’kidlov) urg`usi.So`z urg`usi bevosita 
so`zga  aloqador  bo`lgan,  so`z  tarkibidagi  bo`g`inlardan  biriga  tushadigan  urg`udir. 
Fonetik  tabiatiga,  tushadigan  o`rniga  va  harakat  qilish  belgisiga  ko`ra  so`z  urg`usi 
har  xil  bo`ladi.1.Fonetik  tabiatiga  ko`raso`z  urg`usi  dinamik  kvantitativ,  tipik 
ottenkali va tonik (musiqiy) xarakterlarda bo`lishi mumkin: •
1.dinamik urg`u  (zarb urg`usi).  Urg`uning bu turi so`z tarkibidagi bo`g`inlardan 
birining,  ayniqsa,  undagi  unli  tovushning  kuchli  zarb  bilan  talaffuz  qilinishiga 
asoslanadi. Kuchli zarb va baland ovoz dinamik urg`uning akustik belgisi bo`lsa, 
shu  ovozni  yuzaga  keltiruvchi  nutq  a’zolari  muskullarining  kuchlanishi 
(tortilishi,  taranglashishi)  bunday  urg`uning  fiziologik  belgisi  sanaladi.  Dinamik 
urg`uli  bo`g`inda  kuchli  zarbning  bo`lishi  uning  shu  so`z  tarkibidagi  boshqa 
bo`g`inlardan ajralib turishini ta’minlaydi;
•
2.Kvantitativ  urg`u.   Urg`uning  bu  turi  urg`uli  bo`g`indagi  unli  tovushning 
cho`ziq
•
(davomli) talaffuz etilishi bilan xarakterlanadi;
• v) tipik  ottenkali  urg`u	
  (sifat  urg`usi).  Urg`uning  bu  turi  bo`g`indagi  unlining 
o`ziga  xos  tipik  ottenkasi  (sifat  belgisi)  saqlangan  bo`lishi  bilan  xarakterlanadi, 
shu belgisiga ko`ra u urg`usiz bo`g`indan farqlanadi; •
g)  tonik  (musiqiy)  urg`u.  	Urg`uning  bu  turini  olgan  bo`g`in  ovoz  tonining  o`zgarishi  bilan 
urg`usiz  bo`g`inlardan  farq  qiladi.  Demak,  tonik  urg`uda  un  paychalari  chastotasi  tezlashadi, 
ovoz toni esa balandlashadi.
•
Ko`pchilik  tillarning  so`z  urg`usida  yuqoridagi  fonetik  (fizik-akustik)  belgilardan  bir  nechasi 
birga  ishtirok  etadi,  ammo  ulardan  bittasi,  ba’zan,  ikkitasi  shu  til  uchun  yetakchi  belgi 
hisoblanadi.  Masalan:  rus  tilidagi  so`z  urg`usida  tonik  (musiqiy)  urg`u  belgisi  yo`q,  qolgan 
belgilarning  barchasi  bor:  cho`ziqlik  mavjud,  bo`g`indagi  unlining  asosiy  sifat  (akustik) 
belgilari  saqlangan,  zarb  ham  ishtirok  etadi.  Quyidagi  misollarning  qiyosida  buni  yaqqol 
anglab  olish  mumkin:  a)	
  oltin  	(o`zb.)  va	  karantin  	(rus.),  ovsin  (o`zb.)  va	  apelsin (rus.) 
so`zlarining  barchasida  oxirgi  bo`g`in  urg`ulidir,  barcha  urg`uli  bo`g`inlarda  «i»  unlisi 
qatnashgan,  ammo  ruscha	
  karantin,  apelsin  	so`zlaridagi  «i»  unlisi  o`zbekcha	  oltin, 
ovsin	
  so`zlaridagi  «i»  dan  cho`ziqroq  talaffuz  etilmoqda.  Bunday  tafovutni  mavzu  (o`zb.)  va 
meduza (rus.), mangu (o`zb.) va mangusta (rus.) so`zlarining urg`uli bo`g`inlaridagi «u» unlisi 
qiyosida  ham  ko`ramiz.  Rus  tili  fonetistlarining  ta’kidlashicha,  ruscha  unli  fonemalarning 
urg`uli bo`g`indagi cho`ziqlik darajasi urg`usiz bo`g`indan bir yarim barobar ortiqdir; •
b) город (им.падеж, ед. число)- города (им. падеж, мн. число),  вода	  (им. падеж, ед. число)-	  вод  	(им. 
падеж, мн. число) –	
  вод  	(род. падеж, ед. число).
•
Keltirilgan   so`zlarning   barchagrammatik   shakllarida   lab-lab,  o`rtakeng  «o»  unlisiqatnashgan, 
ammouo`zininganashusifatbelgilarini  (lab-lab,  o`rtakeng  «o»  uchuntipikottenkalarni) 
faqaturg`ulibo`g`indasaqlagan,  urg`usizbo`g`inlardaesabubelgilaro`zgarib,  «o»  unlisiqisqa  «a» 
(lablanmagan,  quyikengunli)  tarzidatalaffuzqilinmoqda:	
  гарада,  вада,  вад	  kabi.  Unli  fonemaning  asosiy 
(tipik)  ottenkasi  namoyon  bo`lishi  uchun  so`z  urg`usining  qanday  ahamiyati  borligini  shu  misollar 
tahlilidan  anglab  olish  mumkin.  Shuning  uchun  ham  so`z  urg`usining  fonetik  tabiatini  baholashda  rus 
tilshunoslari birinchi o`ringa sifat belgilarini (unli fonemadagi asosiy ottenkalarning saqlanish darajasini), 
ikkinchi o`ringa cho`ziqlik belgisini va nihoyat, uchinchi o`ringa zarb belgisini qo`yadilar 2
.
• O`zbek  tilida  ham  musiqiy  urg`u  yo`q,  ammo  unda  cho`ziqlik  belgisi  va  zarb  bor.  Bu  belgilar  urg`uli 
bo`g`inni  shu  so`zdagi  urg`usiz  bo`g`inlardan  ajratish  imkonini  beradi.  Bunda  shuni  ham  ta’kidlash 
kerakki,  so`z  urg`usining  cho`ziqlik  darajasi  rus  va  o`zbek  tillarida  bir  xil  emas:  rus  tilidagi  so`z 
urg`usining  cho`ziqlik  belgisi  o`zbek  tilidagidan  ko`proq  darajada  seziladi.  Buni 
yuqorida	
  oltin	  va	  karantin,  ovsin	  va  	apelsin	  so`zlari  qiyosida  ham  ko`rib  o`tdik.  Demak,  o`zbek  tilidagi 
so`z  urg`usida  zarb  birinchi  o`rinda  turadi,  shunga  ko`ra  uni  dinamik  urg`u  deb  baholash  maqsadga 
muvofiqdir. •
3. Harakat qilish belgisiga ko`ra  so`z urg`usi ko`chadigan va ko`chmaydigan turlarga bo`linadi:
• ko`chadigan urg`u	
  muayyan tildagi so`zlarda, ayniqsa, ularning turli grammatik shakllarida bir bo`g`indan 
boshqa  bo`g`inga  o`tib  turadi,  demak,  harakatda  bo`ladi.  Bu  xususiyat  rus  tilida  ko`proq  uchraydi. 
Masalan:	
  загнать - загнан - загонять ;  задать - задалзадала ;  рана - ранение  	Rus  tilidagi  urg`uning  turli 
o`rinlarga  ko`chishi  hatto  bir  so`zning  o`zida  ham  uchraydi:	
  докрасна - докрасна ,  залиты - залиты , 
казаки - казаки ,  иначе - иначе ,  загиб - загиб  	
kabi.  Bu  xususiyat  rus  tilidagi  erkin  urg`uning  harakatchanlik 
belgisidir.  Bunday  belgi  (harakat  qilish,  ko`chish)  o`zbek  tilidagi  bog`langan  urg`uda  ham  uchraydi. 
Masalan:	
  temir-temirchi-temirchilik	  kabi.
• Demak,  so`z  urg`usining  harakat  qilish,  ko`chish  belgisi  erkin  urg`uli  tillarda  ham,  bog`langan  urg`uli 
tillarda  ham  bor,  ammo  ulardan  birida  (masalan,  rus  tilida)  ko`chish  turli  yo`nalishda  –  oldingi  bo`g`indan 
keyingi  bo`g`inga  yoki,  aksincha,  keyingi  bo`g`indan  oldingi  bo`g`inlarga  qarab  bo`ladi. 
Masalan:	
  трава  	(urg`u  so`zning  oxirgi  bo`g`inida)-	  трав  	(urg`u  oxirgi  bo`g`indan  oldingi  bo`g`inga 
ko`chgan),	
  видно  	(urg`u  birinchi  bo`g`inda)-	  видать  	(urg`u  oxirgi  bo`g`inga  ko`chgan)  kabi.  O`zbek 
tilidagi  ko`chish  esa  asosan  bir  yo`nalishda  sodir  bo`ladi:  urg`u  o`zak  oxiridagi  qo`shimchalarga  tomon 
harakat  qiladi.  Masalan,	
  shahar-shaharlik-shaharliklar  	kabi.  Demak,  o`zbek  tilidagi  so`z  urg`usining 
harakat  qilishi  bu  tildagi  urg`uning  oxirgi  bo`g`inga  bog`langanlik  belgisiga  xilof  emas,  aksincha,  u  ayni 
shu me’yor talabi asosida oxirgi bo`g`inga ko`chmoqda. •
O`zbek  tilida  so`z  urg`usining  oldingi  bo`g`inga  qarab  ko`chishi  juda  kam 
uchraydi:  yangi  (yangi  uy)  va  yangi  (yangi  kelib-ketdi)  kabi.  	Bulardan  tashqari,  so`z 
ma’nolari  kuchaytirilganda,  bu  ma’nolarga  uslubiy  bo`yoq  qo`shish  zarurati  bo`lganda 
yuzaga  keltiriladigan  geminatsiya  (bir  xil  undoshlarning  qavatlanishi)  hodisasida  ham 
urg`uning  oldingi  bo`g`inlarga  ko`chirilishi  kuzatiladi:	
  maza  qilmoq  –  mazza  qilmoq, 
yashamagur- yashshamagur	
  kabi. Bunday paylarda urg`u fonostilistik vositaga aylanadi.
•
ko`chmaydigan  urg`u  	
so`z  tarkibidagi  bitta  bo`g`inga  bog`langan  bo`lib,  u  boshqa 
bo`g`inlarga  o`tmaydi:  rus  tilidagi	
  завод,  народ,  работать so`zlarining  turlanishi  va 
tuslanishida  bu  hodisa  kuzatiladi:
  народ-народ-народов  –  народами  –  для  народа; 
работать-работаю  –  работаешь  –  работает  –  работают  –  проработай  – 
проработали	
  O`zbek  tilida  bu  xususiyat  ayrim  olmoshlarning  turlanishida 
kuzatiladi:	
  hamma-hammani- hammaning – hammaga- hammada- hammadan; barcha – 
barchani- barchaning – barchaga- barchada – barchadan	
  kabi. •
O`zbek  tilidagi  qo`shma  va  juft  so`zlarda  urg`u  ikki  va  undan  ortiq  bo`lishi  ham  mumkin.  Bunday 
paytlarda  oxirgi  bo`g`indagi  zarb  kuchliroq  bo`ladi  va  asosiy  urg`u  sanaladi,  qolgan  urg`ular  ikkinchi 
darajali  hisoblanadi:  kaltakesak,  temirbeton,  gultojixo`roz,  aka-uka,  qozon-tovoq  	kabi.  Bunday 
ikkinchi  darajali  urg`ular,  rus  tilida  ham  uchraydi:	
  железобетон ,  самопроизвольность ,  темно -
синий kabi.
•
So`z urg`usining til va nutqdagi roli: a) so`zning fonetik qobig`ini bir butun (kompleks) holatda ushlab 
turuvchi markaz bo`ladi; b) nutq oqimida so`zni boshqa so`zdan ajratib olishga yordam beradi; v) so`z 
urg`usining  harakatchan  turi  so`zlarning  leksik  va  grammatik  ma’nolarini  farqlashi  ham  mumkin;  g) 
nutqda  fonostilistik  vosita  bo`la  oladi.  Keyingi  ikki  holat  urg`uning  fonologik  va  aksentologik 
xususiyatlari sanaladi.
•
Sintagma  urg`usi  –  nutq  oqimining  ma’no  jihatdan  muhim  bo`lgan  qismini  (sintagmani)  alohida 
ta’kidlash, ajratish uchun qo`llangan urg`u. Sintagmani aniqlash mezoni ikkitadir: a) semantik mezon; 
b)  sintaktik  mezon.  Bu  mezonlar  sintagmaning  grammatik-semantik  jihatdan  yaxlit  bir  butun 
konstruksiya  ekanligidan  kelib  chiqadi.  Sintagma  urg`usi  fraza  (gap)  ichidagi  mazmunan  yaxlit, 
grammatik  jihatdan  bir  butun  bo`lgan  qismni  maxsus  ta’kidlash,  uni  shu  fraza  (gap)  ichidagi  boshqa 
sintagmalardan ajratish uchun xizmat qiladigan fonetik vositadir. •
Buni  quyidagi  nutqiy  parcha  tahlilida  ko`rib  chiqaylik:  «Iqtisodiy  va  siyosiy  sohalardagi  barcha 
islohotlarimizning  pirovard  maqsadi  yurtimizda  yashayotgan  barcha  fuqarolar  uchun  munosib  hayot 
sharoitlarini  tashkil  qilib  berishdan  iboratdir.  Aynan  shuning  uchun  ham  ma’naviy  jihatdan  mukammal 
rivojlangan  insonni  tarbiyalash,  ta’lim  va  maorifni  yuksaltirish,  milliy  uyg`onish  g`oyasini  ro`yobga 
chiqaradigan  yangi  avlodni  voyaga  etkazish  davlatimizning  eng  muhim  vazifalaridan  biri  bo`lib  qoladi.» 
(Prezident  I.  Karimovning  1995  yil  fevral  oyidagi  O`zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  birinchi 
sessiyasidagi ma’ruzasidan.)Yuqoridagi nutqiy parchada ikkita sodda yoyiq gap bor: 1. «Iqtisodiy va siyosiy 
sohalardagi  barcha  islohotlarimizning  pirovard  maqsadi  yurtimizda  yashayotgan  barcha  fuqarolar  uchun 
munosib  hayot  sharoitlarini  tashkil  qilib  berishdan  iboratdir».  2.»Aynan  shuning  uchun  ham  ma’naviy 
jihatdan  mukammal  rivojlangan  insonni  tarbiyalash,  ta’lim  va  maorifni  yuksaltirish,  milliy  uyg`onish 
g`oyasini ro`yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga etkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri 
bo`lib qoladi». Har bir gap nutqning fonetik bo`linishida bir frazaga teng bo`lishini hisobga olsak keltirilgan 
nutqiy  parchada  ikkita  fraza  borligi  ma’lum  bo`ladi.  Frazalar,  ma’lumki,  katta  pauzalar  bilan  birbiridan 
ajratiladi  (pauza  ham  fonetik  vosita  –  intonatsiyaning  tarkibiy  uzvlaridan  biri).  Har  bir  fraza  taktlarga 
(sintagmalarga)  bo`linadi.  Demak,  sintagmalar  frazaning  kichikroq  (qisqaroq)  pauzalar  bilan  ajratiladigan 
parchalaridir.  Yuqoridagi  ikki  frazadan  birinchisida  quyidagi  parchalar  –  sintagmalar  bor:  a)  «Iqtisodiy  va 
siyosiy  sohalardagi  barcha  islohotlarimizning  pirovard  maqsadi»;  b)  «yurtimizda  yashayotgan  barcha 
fuqarolar uchun munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir». •
Bu sintagmalardan birinchisi alohida urg`u (sintagma urg`usi) bilan yakunlangan bo`lib, 
uning  fonetik  tabiati  quyidagi  belgilarga  ega:  sintagma  oxiridagi  «maqsadi»  so`zining 
so`nggi  bo`g`ini  ochiq  bo`lib,  bu  bo`g`indagi  «i»  unlisi  cho`ziq  talaffuz  etilmoqda 
(kvantitativ urg`u), tovush toni ko`tarilgan (ton belgisi), kuchi esa intensivlashgan (zarb 
belgisi),  bu  hol  shu  sintagmaning  ma’nosini  alohida  ta’kidlash  imkonini  bergan. 
Sintagma  urg`usidan  so`ng  kelgan  qisqa  pauza  birinchi  va  ikkinchi  sintagmalarni  bir-
biridan  ajratish  vazifasini  bajargan.  (16,54-56).  Sintagma  urg`usining  o`rni  kuzatilgan 
maqsad  va  nutq  situatsiyasiga  qarab  o`zgartirilishi  ham  mumkin.  Bunday  paytda  u 
gapning grammatik jihatlariga ham ta’sir qiladi. Qiyos qiling:  Bu shifokor – Dilbarning 
onasi.  (Bu  shifokor-ega  sostavi;  Dilbarning  onasi  –  kesim  sostavi).Bu  –  shifokor 
Dilbarning onasi. (Bu – ega, shifokor Dilbarning onasi – kesim sostavi).	
 
•
Ayiruv  urg`usi  –  gap  bo`laklaridan  birini  alohida  ta’kidlash  uchun  yoki  so`zlovchining 
his-hayajoni,  voqelikka  munosabatini  maxsus  ifodalash  maqsadida  qo`llanadigan 
urg`u . u ikki turga bo`linadi: logik urg`u (mantiq urg`usi) va emfatik urg`u. •
1. Logik  urg`u  –  tinglovchining  e’tiborini  gap  bo`laklaridan  biriga  alohida  jalb  etish,  shu  bo`lak 
orqali  ifodalangan  ma’noni  maxsus  ta’kidlash  uchun  qo`llanadigan  urg`u.  Gapning  logik  urg`u 
olgan  bo`lagi  odatda  boshqa  bo`laklardan  kuchliroq  talaffuz  etiladi.  Qiyos  qiling:  1) Men 
universitetda  o`qiyman  (boshqa  birov  emas,  men…).  2)  Men  universitetda  o`qiyman  (litseyda 
emas, universitetda…).3) Men universitetda o`qiyman (ishlamayman, o`qiyman…)	
  kabi.
•
Logik  urg`u  ob’yekti  bo`lgan  bo`lakning  leksik  urg`uli  bo`g`ini  boshqa  bo`g`inlardan  kuchliroq, 
undagi unli esa ancha cho`ziq talaffuz etiladi.
•
2. Emfatik  urg`u	
  (emotsional  urg`u).  Urg`uning  bu  turi  ham  biror  gap  bo`lagini  alohida 
ta’kidlashga  asoslanadi,  ammo  logik  urg`uda  bo`lakning  (so`zning)  ma’no  tomoni  ta’kidlansa, 
emfatik urg`uda shu ma’no bilan birga so`zlovchining his-hayajoni, voqelikka bo`lgan sub’yektiv 
munosabatini  ifodalash  ham  maqsad  qilinadi:  bu  urg`u  gapdagi  so`zning  ta’sirchanligini 
kuchaytirishga  xizmat  qiladi.  Masalan:  « Eh,  qanday  go`zal  manzara!  Tabiat  shu  daraja  go`zalki, 
ko`rib  bahri  diling  ochiladi!»  B u  gapda	
  qanday	  va	  go`zal  	so`zlariga,  aniqrog`i,  shu  so`zlardagi 
«qan-»  va  «-zal»  bo`g`inlariga  emfatik  urg`u  tushgan:  shu  bo`g`inlardagi  unli  tovush  ancha 
cho`ziq va maxsus ton bilan talaffuz etilgan. •
Sintagma  (yun.  syntagma  —  qandaydir  birikkan,  birga  qo shilgan  narsa)  —  1) 	ʻ
og zaki  nutq  yoki  yozilgan  matndan  tegishli  ran  doirasida  muayyan 	
ʻ
intonatsionmazmuniy birlik sifatida ajratib olinadigan bo lak, parcha. Ushbu ma noda 	
ʻ ʼ
S.  bir  so zdan,  so zlar  guruhidan  va  bir  butun  gapdan  iborat  bo lishi  mumkin. Ayrim 	
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlarda S. bilan so z birikmasini tenglashtirish hollari ham uchraydi. Lekin nutq 	
ʻ
jarayonini  kuzatish  S.  va  so z  birikmasi  aynan  bir  narsa  emasligini,  har  doim  ham 	
ʻ
birbiriga  teng  kelavermasligini  ko rsatadi.  Masalan,  "Biz,  yoshlar,  mustaqil 	
ʻ
vatanimizni  sevamiz"  gapida  3  ta  S.  va  2  ta  so z  birikmasi  mavjud.  Minimal 	
ʻ
intonatsionmazmuniy  birlik  bo lgan  S.lar  gapning  ritmik  guruhlarini  tashkil  etadi, 	
ʻ
ya ni  gapda  qancha  ritmik  guruh  bo lsa,  shuncha  S.  bo ladi.  Gapni  S.larga  bo luvchi 	
ʼ ʻ ʻ ʻ
asosiy vositalarga nutq melodikasi, tezligi, maromi, pauza, so z urg usi kabilar kiradi. 	
ʻ ʻ
S. qismlarining biri (ko pincha, oxirgisi) bosh urg u (mantiqiy urg u)ga ega bo ladi va 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bu  qism  S.ning  intonatsion  markazini  tashkil  qiladi.  S.lar  uning  tarkibidagi 
so zlarning  o zaro  aloqasiga  ko ra  (predikativ  S,  atributiv  S,  relyativ  S,  ob yektiv  S); 	
ʻ ʻ ʻ ʼ
gapda tutgan o rniga ko ra (tugallanma S, boshlanma S); ularning intonatsion zanjirini 	
ʻ ʻ
shakllantirish  turiga  kura  (tugallangan  S,  tugallanmagan  S,  kirish  S,  zidlovchi  S, 
izoxlovchi  S.)  tavsiflanadi;  2)  aniklovchi  —  aniqlanmish  aloqasi  bilan  bog langan 	
ʻ
ikki  yoki  undan  ortiq  til  birliklarining  izchilligi;  so zlar  izchilligi  (tashqi  S.)  va 	
ʻ
morfemalar  izchilligi  (ichki  S.)  o zaro  farutnadi.  Mas,  "uycha"  birligi  ichki  S.  bo lib, 	
ʻ ʻ
undagi  "uy"  —  aniqlanmish,  "cha"  esa  aniklovchi  qismdir;  "kichkina  uy"  birligi  esa 
tashqi  S.  bo lib,  "uy"  —  aniqlanmish  qism,  "kichkina"  —  aniklovchi  qismdir.  "S." 	
ʻ
terminini ushbu ma noda dastlab shveysariyalik olim F.D.Sossyur qo llagan.	
ʼ ʻ •
Intonatsiya, uning elementlari va maqsadi
•
Ovozning  akustik  tavsifida  tembr  tushunchasi  asosiy  bo'lgani  kabi  ,  intonatsiya  tushunchasi  iborani 
tavsiflashda  muhim  ahamiyatga  ega  bo'lib  chiqadi  ,  chunki  intonatsiya  nutqning  ritmik-melodik 
tuzilishini belgilaydi .
•
Intonatsiya  elementlari  quyidagilardir:  1)  nutq  ohangi  ,  2)  urg'u  ,  3)  pauza  ,  4)  nutq  tezligi  ,  5)  ovoz 
tembri .
•
Intonatsiyaning  etakchi  elementlari  ohang  va  stressdir  ;  Intonatsiya  birliklari  ularga  asoslanadi  - 
inonema (bu atama V. A. Artemov tomonidan taklif qilingan ) va sintagma ( takt ). Nutqning ohangi - 
ovozning  ohangdagi  harakati.  Bo‘g‘in  va  so‘zning  ohangi  musiqiy,  politonik  urg‘u  hosil  qiladi. 
Iboraning ohangi uning intonatsion naqshini yaratadi, bu intonatsiya modeli - intotonema (intonatsiya 
konstruktsiyasi) asosida yotadi.
•
Yaqin  o'tmishda  ohang  notalar  yordamida  tasvirlangan  (buni,  masalan, V. A.  Bogoroditskiy  qilgan  ). 
Endi  grafik  egri  chiziqdan  foydalaniladi,  u  harakatni  (qavariq  yoki  qavariq)  va  ohang  harakatining 
boshlanishi va oxirini tasvirlaydi. Koordinatalar ko'rinishidagi grafik gertsdagi vertikal balandlikni va 
gorizontal  vaqtni  o'lchaydi;  qattiq  chiziq  ko'pincha  faqat  unlilarni  talaffuz  qilishda  asosiy  ohangning 
harakatini  ko'rsatadi.  So'roq  gapning  ohangi  Bu  faktlarmi?  savol  qo yilgan  so zning  urg uli ʻ ʻ ʻ
bo g inida ohangning ko tarilishi bilan tavsiflanadi. Hikoya va undov so‘z birikmalarining o‘ziga xos 	
ʻ ʻ ʻ
intonatsiyalari  bilan  bir  qatorda  izolyatsiya,  tushuntirish,  sanab  o‘tish  va  boshqa  intonatsiya  turlari 
mavjud. 1. Jamolxonov H. Hozirgi O‘zbek adabiy tili. Oliy o ‘quv yurtlari uchun darslik. – Toshkent: O‘zME, 2013.
2.Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan va 
texnologiyalar, 2009.
3. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010.
4.Rahimov S., Umurqulov B. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: O'qituvchi, 2003.  5.  Jamolxonov H. O‘zbek tilining 
nazariy fonetikasi. O‘quv qo‘llanma. –Toshkent: Fan, 2009.
6.  Mirtojiev M. O‘zbek tili fonetikasi. – Toshkent: Fan, 2013.
  7.  Nazarov K., Egamberdiev B. O‘zbek tili ishora-imlo qoidalari. (Punktuatsiya). Oliy o‘quv yurtlari filologiya fakultetlari 
talabalari uchui qo‘llanma.  – Toshkent: O‘qituvchi, 1996.
8. Ne’matov H, Bozorov O. Til va nutq. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989.
9. Ne’matov H, Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
10.   Nurmonov  A.  O‘zbek  tilshunosligi  tarixi.  Oliy  o‘quv  yurtlari  o‘zbek  filologiyasi  fakulьtetlari  talabalari  uchun  o‘quv 
qo‘llanma. – Toshkent: O‘zbekiston, 2002.
11.  Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo‘jaeva S. O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi. – Toshkent: Fan, 1992.
12.  O‘rinboev B. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida sintaktik munosabatlar. (O‘quv qo‘llanma). – Samarqand: SamDU nashri, 2002.
13.  Hojiyev  A.  O‘zbek  tili  so‘z  yasalishi  tizimi.  Oliy  o‘quv  yurtlarining  filologiya  fakul’tetlari  o‘qituvchi  va  talabalari  uchun 
qo‘llanma. – Toshkent: O‘qituvchi, 2007.
14.Irisqulov M. Tilshunoslikka kirish. Darslik. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2009. ADABIYOTLAR: •
 
1. http ://  www . lingvist . tu
2. http ://  www.til.sk.uz
3. http://  www.ziyouz.com
4. http://www.krugosvet.ru/ articles/82/1008254/print.htm ; 
5. www.jstor.org/stable/4167399//   www.ling-phil.ox.ac.uk/bib_hist_ling .
6. http://www.ling.ed .ac.uk/linguist/
7. www.jstor.org/stable/4167399 //   
8. wikipedia.org/wiki// 
9. http://dshinin.ru/SC/Russian/www.hi-edu.ru/x-books-free/ xboo … 
•
  Internet  S aytlari

Hozirgi o‘zbek tilida fonemalarning variantlashuvi, va fonetik jarayon. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. Nutqning fonetik bo‘linishi. Reja: 1. Fonetik hodisalar. Fonetik hodisalar haqida ma’lumot. 2. Kombinator omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar: assimilyasiya, akkomodasiya, ularning turlari. 3. Pozision omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar: reduksiya, ochiq bo‘g‘indagi unlilarda sifat o‘zgarishi, ayrim jarangli undoshlarning so‘z oxirida jarangsizlanishi. 4. Komibanator va pozision omillarning fonetik jarayonlarda birga ishtirok etish holatlari. 5. Pozision-sintagmatik omillar ta’sirida bo‘ladigan o‘zgarishlar: tovush orttirilishi, tovush tushishi, metateza, dissimilyasiya. 6. Geminasiya, uning til va nutqdagi ahamiyati. 7. Hozirgi o‘zbek tilida urg‘u va bo‘g‘in. Nutqning fonetik bo‘linishi Bo‘g‘in (sillabema). Bo‘g‘in haqida umumiy tushuncha. Bo‘g‘in tuzilishi. Bo‘g‘in markazi. Bo‘g‘in tiplari: barkitilgan bo‘g‘in, berkitilmagan bo‘g‘in, ochiq bo‘g‘in, yopiq bo‘g‘in. Bo‘g‘in tiplarining boshqacha tasniflari. Bo‘g‘inning til va nutqdagi ahamiyati. 8. Aksentuatsiya va intonatsiya. Aksentuatsiyaning urg‘ular tizimi ekanligi. Urg‘u tiplari. So‘z urg‘usi, uning fonetik tabiatiga, o‘rniga va harakat qilish belgisiga ko‘ra turlari. Sintagma urg‘usi. Ayriuv urg‘usi, uning turlari. Intonatsiya, uning prosodik elementlari. Intonatsiya turlari. Intonatsiyaning nutqdagi o‘rni.

• Fonetika - tilshunoslikning fonetik birliklar, ular-ning fizik-akustik va h.k. xususiyatlari haqida ma`lumot beruvchi bo‘limi. Segment birliklar - so‘z yoki morfema tarkibida (yoki nutq oqimida) gorizontal chiziq bo‘ylab birin-ketin keladigan birliklar: nutq tovushi, bo‘g‘in, fonetik so‘z, takt, fraza. Supersegment birliklar - urg‘u, ohang, melodika, pauza kabi ustama hodisalar, ular so‘zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit holda aloqador bo‘lishi bilan segment birliklardan farq qiladi. Shakllantiruvchi vazifa – fonetik birliklarning «qurilish materiali», leksema yoki morfemalarning ifoda planidagi moddiy asos sifatidagi vazifalari. Tanituvchi vazifa - fonetik birliklarning so‘z qiyofasini «tanib olish» va shu orqali so‘zning ma`nosini «eslab qolish» uchun xizmat qilishi. Fonetik so‘z - nutq tovushlarining ma`lum tartibda joylashuvidan tarkib topgan so‘zning fonetik qiyofasi, leksemaning ifoda plani. 1. Fonetik hodisalar. Fonetik hodisalar haqida ma’lumot.

• Umumiy fonetika - fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari haqida ma`lumot beruvchi turi. Xususiy fonetika - fonetikaning muayyan bir til tovush-lari, ularning turlari, fizik-akustik va artikulyatsion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi. Tarixiy fonetika - xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan til tovush tizimini diaxron planda va dinamik holatda (tarixiy taraqqiyotda) O‘rganadi. Tavsifiy fonetika - xususiy fonetikaning ichki bir turi. U muayyan tilning fonetik tizimini statika holatida (til taraqqiyotining oldingi bosqichlarida yuz bergan hodisalar bilan bog‘lamay) O‘rganadi. Qiyosiy fonetika – qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab O‘rganadigan fonetika. Eksperimental (instrumental) fonetika - nutq tovushlari, urg‘u kabi birliklarning fizikakustik va artikulyatsion xususiyatlarini maxsus asboblar vositasida o‘rganadigan fonetika.

• Tilning tovush tomoni, fonetik qurilishidir. Tilning tovush tomoni nutq tovushlari bo‘g‘in, urg‘u, ohang (intonatsiya, melodika) kabi birliklarni o‘z ichiga oladi. Fonetik birliklarning fizik-akustik, anatomik-fiziologik va lingvistik- funktsional asoslarini o‘rganish, ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan iborat. Bunday maqsad uning quyidagi vazifalarini belgilaydi: a) tovush, urg‘u, melodika kabi birliklarning yuzaga kelish qonuniyatlarini o‘rganish; b) talabalarni yuqoridagi qonuniyatlar va shu qonuniyatlarga oid ilmiy-nazariy fikrlar bilan tanishtirish; v) adabiy tilning fonetik-fonologik tizimiga oid munozarali masalalarni aniqlash, ularga munosabat bildirish; g) talabalarda fonetik tahlil ko‘nikmalarini shakllantirish; d) talabalarga shu sohada ishlagan fonetist fonologlar haqida qisqacha ma`lumot berish. Har qanday tilning fonetik birliklari dastlab ikki guruhga–segment va supersegment birliklarga bo‘linadi: a) segment birliklarga nutq tovushlari va bo‘g‘in kiradi. Bunday birliklar so‘z yoki morfemalar tarkibida birin-ketin keladi, yotiq (gorizontal) yo‘nalishda bir- biriga ulanib, zanjirsimon tarzda joylashadi. Masalan, kitob so‘zidagi ota’ tovush (k,i,t,o,b) va ikkita bo‘g‘in( ki-tob ) segment birliklar, demak, shu so‘z tarkibidagi qismlar sanaladi. b) supersegment birliklar ga urg‘u, ohang, melodika, pauzalar kiradi. Bunday birliklar so‘zga, frazaga, gapga yoki nutqqa yaxlit aloqador bo‘lib, ularni so‘z, gap yoki nutqdan ajratilgan holda tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun ularni ustama hodisa (M.Mirtojiev) deb nomlash hollari ham uchraydi.Fonetikaning predmeti va maqsadi

• Fonetik birliklar til tizimida quyidagi vazifalarni bajaradi: • 1) shakllantiruvchi vazifa (ruscha: obrazuyuhaya funktsiya ). Bunda fonetik birliklarning so‘z yoki morfemalar tarkibida yoxud gap va nutq tuzilishida qurilish materiali sifatida ishtirok etishi nazarda tutiladi. Chunonchi, paxta so‘zining tarkib topishida 5ta tovush (p, a, x,t,a), ikkita bo‘g‘in ( pax-ta ) va bitta so‘z urg‘usi ( paxta ) «qurilish materiali» vazifasida qatnashgan, bu birliklarning shu tartibda joylashtirilishidan paxta so‘zining tovush qiyofasi - fonetik so‘z shakllangan. Ohang, melodika, pauza kabi supersegment birliklar esa gap qurilishida yoxud nutqning tarkib topishida ustama hodisa sifatida qatnashadi: darak, so‘roq va buyruq gaplarning o‘ziga xos intonatsiyalari, she`riy misralardagi ohang tovlanishlari bunga misol bo‘ladi; • 2 ) tanituvchi vazifa (ruscha: opoznavatel`naya funktsiya ). Bunda fonetik so‘z tarkibidagi fonetik birliklarning shu so‘zni va uning ma`nosini «tanib olish» va «eslab qolish» uchun xizmat qilishi nazarda tutiladi: so‘z va uning ma`nosi (yoxud morfema va uning ma`nosi) shu so‘zning (yoki morfemaning) fonetik qobig‘i tufayligina inson xotirasida doimiy yashaydi.