logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. HOZIRGI ZAMON FALSAFASI

HOZIRGI ZAMON FALSAFASI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1627.1181640625 KB
Ko'chirib olish
• HOZ IRG I Z AMON FALSAFASI • Reja: • 1.Yangi davr falsafasi rivojidagi ijtimoiy siyosiy sharoit. • 2.Yangi davr G’arb va Sharq falsafasidagi asosiy muammolar. • 3.XX-XXI asr G’arb falsafasi. • Ma ’lu m ki, h a m m a z a m on la r d a h a m f a lsa f a o` z d a vr in in g d olza r b m u a m m ola r in i x a l etis h y o` lla r in i topis h ga h a r a ka t q ilga n . Х Х a s r ga kelib in s on iy a t f a n va tex n ika ta r a q q iy ot i s ox a s id a o` lka n y u tu q la r n i q u lga kir it d i. Lekin sh u b ila n b ir ga , a y n a n u s h b u a sr ijtim oiy s ils ila la r, ikkit a j a h on u r u s h i, ekologik in q ir oz, og` ir y o` q otis h la r d a vr i h a m b o` ld i. Bu esa f a ls a fi y fi kr n in g ta r a q q iy otid a o` z a ksin i topd i, u n in g tu r li y o` n a lis h va oq im la r i s h u g` u lla n ga n m u a m m ola r n in g s a lm og` i, m a q s a d -m u d d a os in i a n iq b elgila d i. Bu n in g n a tija s i s if a tid a , h oz ir gi d a v r f a ls a f a s id a n ix oy a td a x ilm a — x il oq im va y o` n a lis h la r m a vju d . • An’anaviy falsafada aql — inson mohiyatining belgilovchisi, deb t alqin et ilgan bo` lsa, endi rat sionalizmga qarshi insonning mavjudligi (ekzist ensializm) muammolari, hamda uning norat sional mohiyat i ilgari surila boshladi. Ya’ni ilgari ma’rifatparvarlik G` oyasi ustuvor bo` lsa, endilikda ko` proqinson huquqlariga e’t ibor kuchayib ketdi. Falsafa guyoki, mavx umlikdan aniqlik tomon bordi, umumiy emas, aniq-ravshan masalalarni x al qilish boshlandi. • An’anaviy falsafada hodisalar mex anika qonunlari asosida t ushuntirishga harakat qilingan bo` lsa, endi bunday t ahlil doirasidan chetda qolgan muammolar o` rganila boshlandi. • Yangicha falsafi y t afakkur ga asos solgan olimlar orasida ko` pchilik nemis olimi A r t ur Shopengauer  ( 1788 — 1860)  qarashlar ini t ilga oladi. Shopengauer olamdagi bar cha mavjud nar salar ni ir odaning namoyon bo` lishi, ir odani esa ongsiz kur -kur ona int ilish t ar zida t ushunadi. Max lukot lar ning inst inkt lar i, x at t i- haraqat lar i — ir odaning namoyon bo` lishidir. Inson faoliyat i ham aqldan begona bo` lgan ir odaning nat ijasidir. Shuning uchun inson mohiyat i ir r ot sional asosga ega. Aql esa tasodifi ydir. Inson hayot i doimo aylanib t o` r gan ir oda Qildiragiga bog` liqdir. • Shopengauer t a’limot ini davom et t irgan nemis faylasufi  Fr idr ix Nit sshe ( 1844-1900) fi k r icha, «bor liqning eng chuqur mohiyat i hok imiyat ga erishish uchun bo` lgan irodadir.» Nit sshe inson bor liqida max lo` g` lik va holiklik ni bir lashib ket ganini asoslab ber ishga harak at qildi. Uning diyor imizda bundan ikk i yarim ming yil muk addam shakllangan zar dusht iylik t a’limot ini o` r ganib yarat gan «Z ar dusht tavallosi» asar ida kuchli shax slarni t ar biyalash G ` oyasi ilgar i sur ilgan. U o` z or t idan ir odasiz kishilar ommasini yet aqlashga kodir bo` lgan irodasi kuchli shax slar ni tar biyalash t arafdor i bo` lgan. • Neot omizm — Х Х asr dagi eng yir ik diniy-falsafi y oqim bo` lib, u o` r t a asr lar dagi ( Х III asr ) Foma Akvinskiyning t a’limot ini qayt adan t ik ladi. U ( neo — yangi, t omizm — «foma», t ransk r ipsiyada «t oma» bo` lib o` zgar gan) Foma Akvinskiyning yangi, zamonaviy t a’limot i demakdir. Bu t a’limot ga ko` ra, ilm va e` t iqod o` r t asida t ula muvofi glik , uyg` unlik bor. Ular bir -bir ini t uldir ib t uradi, har ikk isi ham x udo t omonidan ber ilgan haqiqat . • Neot omizm vakillar i fi kr icha, ilm yet magan joyda e` t iqod qo` llanishi kerak . Lekin bu e’t igod kur -k ur ona, shunchaki ishonch bo` lmay, balk i mant iqan t eran anglangan e’t igod bo` lishi kerak. Х udoning mavjudligini falsafa t ur li mant iqiy usullar or qali isbot qilishi lozim. Shunday qilib, falsafaning vazifasi dinga x izmat qilishdan iborat dir. • Neot omist lar dunyoni, jamiyat ni x udo yarat gan, jamiyat t araqqiyot i x udoning r ejasi asosida boradi, deydilar. Diniy t eologiya oqimi bo` lganligidan neot omizm albat t a, ilox iy qadr iyat lar ni ust uvor k uyadi. • Neokant chilik X IX asr o` r talar ida shakllangan va Х Х asr boshlar ida r ivojlangan edi. Uning vakillar i I. Kant o` z davr ida kuygan ilmiy bilishning umumiyligi va zar ur iyat i haqidagi hamda t ajr ibaviy aql haqidagi muammolar ni t ahlil et adilar. Bu t a’limotga ko` ra, inson dunyoga bir mar t a keladi, shuning uchun har bir insonning hayot i o` zi uchun eng oliy maqsaddir. Shunday ekan, inson hayot idan kimdir o` z maqsadlar ini amalga oshir ish uchun vosit a sifat ida foydalanishi mumkin emas. Er kin mavjudot deganda, Kant izdoshlar i o` zi x ox lagan ishlar ni qiluvchi kishini emas, balki jamot chilik manfaat iga qar shi yur maydigan, unga zid ish qilmaydigan, ammo o` z x aq-huquqlar ini yax shi biladigan insonni nazar da t ut adilar. • Х Х asr ga kelib, fan va t ex nika t araqqiyot i bilan ilmiy t afakkur va t il muammolar ini falsafi y t ahlil qilishga kizikish nix oyat da or t di. Bu yo` nalishda ishlayot gan eng yir ik oqimlar ga neopozit ivizm, st r ukt uralizm va ger menevt ika kabi falsafi y qarash namoyondalar i misol bo` ladi. • Neopozit ivizm oqimining yir ik namoyandalar i Kar nap, Ayer, R assel, Vit gensht eyn va boshqalar dir. Neo — yangi; pozit iv — ijobiy degan ma’noni anglat adi • Str ukt uralizm ( asosiy vakillari Levi — St ross va Fuko) bilishda st rukt uraviy usulning ahamiyat ini mut loqlashtiradi. Bu oqim t arafdor lar i nar sa va hodisaning str ukt urasini bilish uning ob’ekt iv mohiyat ini bilish demakdir, deb x isoblaydilar. Masalan Levi- Str oss mifologik t afakko` rni t ahlil etib, turli joylarda yashagan qadimgi gabilalar va x alqlar yaratgan afsonalar ning umumiy st r ukt uraga ega ek anligini isbot qildi. Uning fi k richa, bu afsonalar ning asosiy mazmuni bir -biriga tula muvofi q keladi. Insoniyatning ilmiy t afakk ur i ham bu ta’limot ga ko` ra shunday pr insipga, umumiy mant iqga ega. • G ermenevtik a — qadimgi yunon afsonalaridagi x udolar ning x ox ish va ir odasini insoniyatga t ushuntir ib ber ish uchun yerga yubor ilgan elchisi — G er mes nomi bilan at aladi. • Х Х asrning 30 — yillariga kelib «ek zist ensial falsafa» rivojlandi. Ek zist ensiya — t om ma’noda mavjud bo` lmoq demakdir. Ek zest ensializm nix oyat da x ilma-x il yo` nalishdagi t a’limot larni insonning ma’naviy dunyosi, inson t akdiri, erk inligi G ` oyalari asosida umumlasht irdi. • Bu muammolarning t alqini, ayniqsa, ijodkor ziyolilar o` rt asida ommaviy t us oldi. Shuning uchun ek zist ensial falsafa bu davrda eng keng t arqalgan oqim bo` lib qoldi. • Ek zist ensializm vak illari asosan ik k i yo` nalishga bo` linadilar. Biri — dunyoviy ( Х aydeger, Sart r, Kamyu) va ik k inchisi diniy ( Yaspers, Marsel) bo` lib bunday bo` linish nisbiydir. • Х aydeger, Sart r, Kamyo` larning t a’limot iga ko` ra, inson o` zining yarat ish jarayonini o` zi erk in amalga oshiradi • Yangi zamon falsafasining yana bir oqimi pragmat izm A Ј Shda keng t arqalgan. Umuman olganda, «pragmat izm» foydali faoliyat ga undovchi, «foydaga» qanday qilib erishish yo` llar i va usullar i haqida mulox aza yurit uvchi t a’limot dir. Bunda «foyda» t ushunchasi «t ajriba», «haqiqat » t ushunchalari bilan aynanlasht iriladi. • Pragmat izm t a’limot ining yirik namoyandalari C h. Pirs, U. Djems, J. Dyui va boshqalardir. Ularning t a’limot ida olamning o` zgaruvchanligi o` z ifodasini t opgan. Ular t ajribani turli t asodif va k ut ilmagan vaziyat larni o` zida mujassamlashtirgan, ongimizdan t ezkor qarorlarni k abo` l qilishni t alab et uvchi hodisalar majmui sifatida ta’rifl aydilar. • Insonning x at osiz faoliyat ko` rsat ishi uchun uning x att i-haraqatlarini boshqar ib t ur uvchi vosit a — int ellekt dir. J. Dyui fi kricha, int ellekt insonni o` rab t o` rgan olamdan nusx a oladi, hamda unga mux itga moslashishga yordam beradi. Pragmat izm falsafasining maqsadi insonga olamda o` z o` rnini t opishga yor dam berishdan iborat . Dyui t ajriba nat ijasining «foydali» tomoniga e’tibor ini qarat adi. Djems fi kricha, haqiqat foydali bo` lgan narsa yok i hodisadir. • Pragmat izm A Ј Sh ijt imoiy-madaniy hayot ining qadriyat larini ifoda et ib, u yer dagi ishbilarmonlar, menedjerlar, siyosat chilar va davlat arboblari o` rt asida keng t arqalgan. Amerik aliklar bu t a’limot ning nazar iyotchilarini x alqning dunyoqarashi o` zgarishida, hozirgi amer ikacha hayot t amoyillar ini keng ommaga singdirishda kat ta x izmat qilgan faylasufl ar sifat ida qadr laydilar. Masalan, J. Dyuini «Amerik aning Arastusi» deya hur mat bilan t ilga oladilar. • Jamiyat t araqqiyotiga oid G ` oyalar t ahlili falsafada ant ik davrlar dan, Sugrot va Afl otun zamonlar idan boshlab shakllana boshlagan. Bu G ` oyalar ning r ivojida X VII-X VIII asrlar da yashagan it aliyalik faylasuf Dj. Viko, X VIII asr da yashagan I.G . G erder va ayniqsa, nemis falsafasining yirik namoyondasi Х egel katt a x issa qo` shganlar. Jamiyat t araqqiyot i t o` g` r isidagi ta’limotlar orasida tadr ijiy t araqqiyot va inqilobiy sakrashlar yo` lidan borishni ilgar i suradigan ta’limot lar t alaygina. Ko` pchilik t adrijiy yo` lni ma’qul ko` radi va biz yuqorida t ilga olgan faylasufl arning aksariyat i ana shunday qarash tarafdori. • Af su ski, b osh q a ch a q a r a y d iga n ta ’li m otl a r ha m b or. Ya n gi d a vr f a lsa f a sid a ta r q a lga n a n a shu n d a y oq i m l a r d a n b ir i m a r ksi zm  b o`li b , u n in g a sosch isi n em is iq tisod ch isi va f a y la su fi K. Ma r ksd ir ( 1818 — 1883) . Un i n g i jtim oiy f a l sa f a si ka pita lizm d a si n fi y ko` r a sh n i n g m u tloq a n togon izm d a r a ja siga kota r il ishi , ox ir -oq ib a t pr oleta r i a t d ikta tu r a sin in g o` r n a til ishi va sh u y o` l b ila n si n f siz ja m iy a tga o`tish n i ta r g` ib q ila d iga n va r ea l h a y otn i a ks ettir m a yd iga n n a za r iy a d ir. • Key in ch a l ik sob ik ittif okd a x u km r on m a f ko`r a ga a y la n ga n b u ta ’li m ot d a stla b K.  Ma r ks va F.  En gels yozga n «Kom m u n istik pa r tiy a m a n if esti»d a b a y on q ili n ga n . Un in g n a za r iy a sosla r i K. Ma r ksn i n g «Ka pita l», F.  En gelsn in g «An ti-Dy o` r in g» va «Ta b ia t d ia l ektika si » a sa r la r i d a ta ’r ifl a b b er ilga n b o`li b , ijtim oiy h a y otd a sa lb iy oq ib a tla r ga olib keld i. • Х Х asrga kelib jamiyat tarix iy taraqqiyotiga oid ta’limotlarni umumlashtirish natijasida ijtimoiy taraqqiyotning plyuralistik modeli, «lok al madaniyatlar» hamda «sivilizatsiyalarning x ilma-x illigi» konsepsiyalari shak llandi. Ularga ko` ra, jamiyat tarix i — o` ziga x os madaniyatlarning bir ligi emas, x ilma-x illigidan iborat. Shu ma’noda u organiq tabiatdagi hayot shakllarining rang-barangligiga kiyoslanadi. Demak, tabiat qanday x ilma-x illikning birligi bo` lsa, jamiyat ham ana shunday rang- baranglik ning uyg` unligidir.. • Bu G ` oyalar nemis faylasufi va sotsiologi O. Shpengler (1880-1936) va ingliz t ar ix chisi A. Toynbi (1889-1975) t a’limot lar ida har t omonlama asoslab ber ishga harak at qilindi. O. Shpengler o` zining «Yevropaning sunishi» nomli asar ida t arix ni bir — bir idan must asno bo` lgan madaniyat lar majmuidan iborat , deb x isoblaydi hamda mukammal rivojlangan 8 x il madaniyat ni ko` r sat adi. Bo` lar : arab, x ind, vavilon, x itoy, yunon-r im, vizant iya-arab madaniyat lari, mayya va r uss-sibir madaniyat lar idir. Madaniyat lar o` ziga x os diniy asosga ega bo` lib, ular ning har biri gat ’iy biologik mar omga ( r it mga) buysunadi. Va quyidagi asosiy davr larni bosib ut adi: t ug` ilish va bolalik, yoshlik va k amolot , kar ilik va sunish. Buning asosida madaniyat lar r ivojining ik ki bosqichi mavjud, deb ko` r sat iladi. Birinchi bosqich — madaniyat ravnaki ( sof madaniyat) va ikk inchisi — uning t anazzuli ( «sivilizat siya») . • O. Shpengler yevropot sent r izmga, ya’ni barcha madaniyatlar ni yevr opalasht ir ish G ` oyasiga qar shi chiqdi. Har bir madaniyat ning o` ziga x osligi, bir -bir idan must asno holda r ivojlanish G ` oyasini mut loqlasht irdi. Ular o` r t asidagi o` zar o aloqador lik ham mavjudligiga k am e’t ibor qarat di. • Yana bir olim A. Toynbi esa o` zining 12 jildlik «Tar ix ni o` r ganish» asar ida madaniyat lar ning lokal r ivojlanish G ` oyasini davom et t ir di. Bir oq uning t a’limot i Shpengler konsepsiyasidan o` zining ik ki jix at i bilan far qlanadi. Bir inchidan, insonda o` z hayot ini er kin belgilash imkoniyat i mavjudligini, t ar ix iy t araqqiyot zar ur iyat va er k inlikning o` zar o bir ligidan iborat ekanligini nazar da t ut sa, ik kinchidan, t ar ix iy t araqqiyot ning davr iy modeli dunyoviy dinlar ( buddizm, x r ist ianlik, islom) ning bar cha x alqlar ni yaqinlasht ir uvchi va jipslasht ir uvchi bosh omil G ` oyasi bilan boyit ilgan. • Bajar di:Ishmurat ova Mox chehra • Tekshir di: Allayor ova Mar habo • E’t ibor inggiz uchun rahmat !

• HOZ IRG I Z AMON FALSAFASI

• Reja: • 1.Yangi davr falsafasi rivojidagi ijtimoiy siyosiy sharoit. • 2.Yangi davr G’arb va Sharq falsafasidagi asosiy muammolar. • 3.XX-XXI asr G’arb falsafasi.

• Ma ’lu m ki, h a m m a z a m on la r d a h a m f a lsa f a o` z d a vr in in g d olza r b m u a m m ola r in i x a l etis h y o` lla r in i topis h ga h a r a ka t q ilga n . Х Х a s r ga kelib in s on iy a t f a n va tex n ika ta r a q q iy ot i s ox a s id a o` lka n y u tu q la r n i q u lga kir it d i. Lekin sh u b ila n b ir ga , a y n a n u s h b u a sr ijtim oiy s ils ila la r, ikkit a j a h on u r u s h i, ekologik in q ir oz, og` ir y o` q otis h la r d a vr i h a m b o` ld i. Bu esa f a ls a fi y fi kr n in g ta r a q q iy otid a o` z a ksin i topd i, u n in g tu r li y o` n a lis h va oq im la r i s h u g` u lla n ga n m u a m m ola r n in g s a lm og` i, m a q s a d -m u d d a os in i a n iq b elgila d i. Bu n in g n a tija s i s if a tid a , h oz ir gi d a v r f a ls a f a s id a n ix oy a td a x ilm a — x il oq im va y o` n a lis h la r m a vju d .

• An’anaviy falsafada aql — inson mohiyatining belgilovchisi, deb t alqin et ilgan bo` lsa, endi rat sionalizmga qarshi insonning mavjudligi (ekzist ensializm) muammolari, hamda uning norat sional mohiyat i ilgari surila boshladi. Ya’ni ilgari ma’rifatparvarlik G` oyasi ustuvor bo` lsa, endilikda ko` proqinson huquqlariga e’t ibor kuchayib ketdi. Falsafa guyoki, mavx umlikdan aniqlik tomon bordi, umumiy emas, aniq-ravshan masalalarni x al qilish boshlandi. • An’anaviy falsafada hodisalar mex anika qonunlari asosida t ushuntirishga harakat qilingan bo` lsa, endi bunday t ahlil doirasidan chetda qolgan muammolar o` rganila boshlandi.

• Yangicha falsafi y t afakkur ga asos solgan olimlar orasida ko` pchilik nemis olimi A r t ur Shopengauer  ( 1788 — 1860)  qarashlar ini t ilga oladi. Shopengauer olamdagi bar cha mavjud nar salar ni ir odaning namoyon bo` lishi, ir odani esa ongsiz kur -kur ona int ilish t ar zida t ushunadi. Max lukot lar ning inst inkt lar i, x at t i- haraqat lar i — ir odaning namoyon bo` lishidir. Inson faoliyat i ham aqldan begona bo` lgan ir odaning nat ijasidir. Shuning uchun inson mohiyat i ir r ot sional asosga ega. Aql esa tasodifi ydir. Inson hayot i doimo aylanib t o` r gan ir oda Qildiragiga bog` liqdir.

O'xshashlar

Hozirgi zamon ekologik xamkorlik yo’nalishlari
GEOGRAFIK KASHFIYOTLAR VA HOZIRGI ZAMON GEOGRAFIYASI
HOZIRGI ZAMON PSIXOLOGIYA FANINING TUZILISHI VA METODLARI
Eski o'zbek yozuvi. HOZIRGI–KELASI ZAMON FE’LI
Ong Falsafasi