logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. HOZIRGI ZAMON FALSAFASI

HOZIRGI ZAMON FALSAFASI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1627.1181640625 KB
Ko'chirib olish
• HOZ IRG I Z AMON FALSAFASI • Reja: • 1.Yangi davr falsafasi rivojidagi ijtimoiy siyosiy sharoit. • 2.Yangi davr G’arb va Sharq falsafasidagi asosiy muammolar. • 3.XX-XXI asr G’arb falsafasi. • Ma ’lu m ki, h a m m a z a m on la r d a h a m f a lsa f a o` z d a vr in in g d olza r b m u a m m ola r in i x a l etis h y o` lla r in i topis h ga h a r a ka t q ilga n . Х Х a s r ga kelib in s on iy a t f a n va tex n ika ta r a q q iy ot i s ox a s id a o` lka n y u tu q la r n i q u lga kir it d i. Lekin sh u b ila n b ir ga , a y n a n u s h b u a sr ijtim oiy s ils ila la r, ikkit a j a h on u r u s h i, ekologik in q ir oz, og` ir y o` q otis h la r d a vr i h a m b o` ld i. Bu esa f a ls a fi y fi kr n in g ta r a q q iy otid a o` z a ksin i topd i, u n in g tu r li y o` n a lis h va oq im la r i s h u g` u lla n ga n m u a m m ola r n in g s a lm og` i, m a q s a d -m u d d a os in i a n iq b elgila d i. Bu n in g n a tija s i s if a tid a , h oz ir gi d a v r f a ls a f a s id a n ix oy a td a x ilm a — x il oq im va y o` n a lis h la r m a vju d . • An’anaviy falsafada aql — inson mohiyatining belgilovchisi, deb t alqin et ilgan bo` lsa, endi rat sionalizmga qarshi insonning mavjudligi (ekzist ensializm) muammolari, hamda uning norat sional mohiyat i ilgari surila boshladi. Ya’ni ilgari ma’rifatparvarlik G` oyasi ustuvor bo` lsa, endilikda ko` proqinson huquqlariga e’t ibor kuchayib ketdi. Falsafa guyoki, mavx umlikdan aniqlik tomon bordi, umumiy emas, aniq-ravshan masalalarni x al qilish boshlandi. • An’anaviy falsafada hodisalar mex anika qonunlari asosida t ushuntirishga harakat qilingan bo` lsa, endi bunday t ahlil doirasidan chetda qolgan muammolar o` rganila boshlandi. • Yangicha falsafi y t afakkur ga asos solgan olimlar orasida ko` pchilik nemis olimi A r t ur Shopengauer  ( 1788 — 1860)  qarashlar ini t ilga oladi. Shopengauer olamdagi bar cha mavjud nar salar ni ir odaning namoyon bo` lishi, ir odani esa ongsiz kur -kur ona int ilish t ar zida t ushunadi. Max lukot lar ning inst inkt lar i, x at t i- haraqat lar i — ir odaning namoyon bo` lishidir. Inson faoliyat i ham aqldan begona bo` lgan ir odaning nat ijasidir. Shuning uchun inson mohiyat i ir r ot sional asosga ega. Aql esa tasodifi ydir. Inson hayot i doimo aylanib t o` r gan ir oda Qildiragiga bog` liqdir. • Shopengauer t a’limot ini davom et t irgan nemis faylasufi  Fr idr ix Nit sshe ( 1844-1900) fi k r icha, «bor liqning eng chuqur mohiyat i hok imiyat ga erishish uchun bo` lgan irodadir.» Nit sshe inson bor liqida max lo` g` lik va holiklik ni bir lashib ket ganini asoslab ber ishga harak at qildi. Uning diyor imizda bundan ikk i yarim ming yil muk addam shakllangan zar dusht iylik t a’limot ini o` r ganib yarat gan «Z ar dusht tavallosi» asar ida kuchli shax slarni t ar biyalash G ` oyasi ilgar i sur ilgan. U o` z or t idan ir odasiz kishilar ommasini yet aqlashga kodir bo` lgan irodasi kuchli shax slar ni tar biyalash t arafdor i bo` lgan. • Neot omizm — Х Х asr dagi eng yir ik diniy-falsafi y oqim bo` lib, u o` r t a asr lar dagi ( Х III asr ) Foma Akvinskiyning t a’limot ini qayt adan t ik ladi. U ( neo — yangi, t omizm — «foma», t ransk r ipsiyada «t oma» bo` lib o` zgar gan) Foma Akvinskiyning yangi, zamonaviy t a’limot i demakdir. Bu t a’limot ga ko` ra, ilm va e` t iqod o` r t asida t ula muvofi glik , uyg` unlik bor. Ular bir -bir ini t uldir ib t uradi, har ikk isi ham x udo t omonidan ber ilgan haqiqat . • Neot omizm vakillar i fi kr icha, ilm yet magan joyda e` t iqod qo` llanishi kerak . Lekin bu e’t igod kur -k ur ona, shunchaki ishonch bo` lmay, balk i mant iqan t eran anglangan e’t igod bo` lishi kerak. Х udoning mavjudligini falsafa t ur li mant iqiy usullar or qali isbot qilishi lozim. Shunday qilib, falsafaning vazifasi dinga x izmat qilishdan iborat dir. • Neot omist lar dunyoni, jamiyat ni x udo yarat gan, jamiyat t araqqiyot i x udoning r ejasi asosida boradi, deydilar. Diniy t eologiya oqimi bo` lganligidan neot omizm albat t a, ilox iy qadr iyat lar ni ust uvor k uyadi. • Neokant chilik X IX asr o` r talar ida shakllangan va Х Х asr boshlar ida r ivojlangan edi. Uning vakillar i I. Kant o` z davr ida kuygan ilmiy bilishning umumiyligi va zar ur iyat i haqidagi hamda t ajr ibaviy aql haqidagi muammolar ni t ahlil et adilar. Bu t a’limotga ko` ra, inson dunyoga bir mar t a keladi, shuning uchun har bir insonning hayot i o` zi uchun eng oliy maqsaddir. Shunday ekan, inson hayot idan kimdir o` z maqsadlar ini amalga oshir ish uchun vosit a sifat ida foydalanishi mumkin emas. Er kin mavjudot deganda, Kant izdoshlar i o` zi x ox lagan ishlar ni qiluvchi kishini emas, balki jamot chilik manfaat iga qar shi yur maydigan, unga zid ish qilmaydigan, ammo o` z x aq-huquqlar ini yax shi biladigan insonni nazar da t ut adilar. • Х Х asr ga kelib, fan va t ex nika t araqqiyot i bilan ilmiy t afakkur va t il muammolar ini falsafi y t ahlil qilishga kizikish nix oyat da or t di. Bu yo` nalishda ishlayot gan eng yir ik oqimlar ga neopozit ivizm, st r ukt uralizm va ger menevt ika kabi falsafi y qarash namoyondalar i misol bo` ladi. • Neopozit ivizm oqimining yir ik namoyandalar i Kar nap, Ayer, R assel, Vit gensht eyn va boshqalar dir. Neo — yangi; pozit iv — ijobiy degan ma’noni anglat adi • Str ukt uralizm ( asosiy vakillari Levi — St ross va Fuko) bilishda st rukt uraviy usulning ahamiyat ini mut loqlashtiradi. Bu oqim t arafdor lar i nar sa va hodisaning str ukt urasini bilish uning ob’ekt iv mohiyat ini bilish demakdir, deb x isoblaydilar. Masalan Levi- Str oss mifologik t afakko` rni t ahlil etib, turli joylarda yashagan qadimgi gabilalar va x alqlar yaratgan afsonalar ning umumiy st r ukt uraga ega ek anligini isbot qildi. Uning fi k richa, bu afsonalar ning asosiy mazmuni bir -biriga tula muvofi q keladi. Insoniyatning ilmiy t afakk ur i ham bu ta’limot ga ko` ra shunday pr insipga, umumiy mant iqga ega. • G ermenevtik a — qadimgi yunon afsonalaridagi x udolar ning x ox ish va ir odasini insoniyatga t ushuntir ib ber ish uchun yerga yubor ilgan elchisi — G er mes nomi bilan at aladi. • Х Х asrning 30 — yillariga kelib «ek zist ensial falsafa» rivojlandi. Ek zist ensiya — t om ma’noda mavjud bo` lmoq demakdir. Ek zest ensializm nix oyat da x ilma-x il yo` nalishdagi t a’limot larni insonning ma’naviy dunyosi, inson t akdiri, erk inligi G ` oyalari asosida umumlasht irdi. • Bu muammolarning t alqini, ayniqsa, ijodkor ziyolilar o` rt asida ommaviy t us oldi. Shuning uchun ek zist ensial falsafa bu davrda eng keng t arqalgan oqim bo` lib qoldi. • Ek zist ensializm vak illari asosan ik k i yo` nalishga bo` linadilar. Biri — dunyoviy ( Х aydeger, Sart r, Kamyu) va ik k inchisi diniy ( Yaspers, Marsel) bo` lib bunday bo` linish nisbiydir. • Х aydeger, Sart r, Kamyo` larning t a’limot iga ko` ra, inson o` zining yarat ish jarayonini o` zi erk in amalga oshiradi • Yangi zamon falsafasining yana bir oqimi pragmat izm A Ј Shda keng t arqalgan. Umuman olganda, «pragmat izm» foydali faoliyat ga undovchi, «foydaga» qanday qilib erishish yo` llar i va usullar i haqida mulox aza yurit uvchi t a’limot dir. Bunda «foyda» t ushunchasi «t ajriba», «haqiqat » t ushunchalari bilan aynanlasht iriladi. • Pragmat izm t a’limot ining yirik namoyandalari C h. Pirs, U. Djems, J. Dyui va boshqalardir. Ularning t a’limot ida olamning o` zgaruvchanligi o` z ifodasini t opgan. Ular t ajribani turli t asodif va k ut ilmagan vaziyat larni o` zida mujassamlashtirgan, ongimizdan t ezkor qarorlarni k abo` l qilishni t alab et uvchi hodisalar majmui sifatida ta’rifl aydilar. • Insonning x at osiz faoliyat ko` rsat ishi uchun uning x att i-haraqatlarini boshqar ib t ur uvchi vosit a — int ellekt dir. J. Dyui fi kricha, int ellekt insonni o` rab t o` rgan olamdan nusx a oladi, hamda unga mux itga moslashishga yordam beradi. Pragmat izm falsafasining maqsadi insonga olamda o` z o` rnini t opishga yor dam berishdan iborat . Dyui t ajriba nat ijasining «foydali» tomoniga e’tibor ini qarat adi. Djems fi kricha, haqiqat foydali bo` lgan narsa yok i hodisadir. • Pragmat izm A Ј Sh ijt imoiy-madaniy hayot ining qadriyat larini ifoda et ib, u yer dagi ishbilarmonlar, menedjerlar, siyosat chilar va davlat arboblari o` rt asida keng t arqalgan. Amerik aliklar bu t a’limot ning nazar iyotchilarini x alqning dunyoqarashi o` zgarishida, hozirgi amer ikacha hayot t amoyillar ini keng ommaga singdirishda kat ta x izmat qilgan faylasufl ar sifat ida qadr laydilar. Masalan, J. Dyuini «Amerik aning Arastusi» deya hur mat bilan t ilga oladilar. • Jamiyat t araqqiyotiga oid G ` oyalar t ahlili falsafada ant ik davrlar dan, Sugrot va Afl otun zamonlar idan boshlab shakllana boshlagan. Bu G ` oyalar ning r ivojida X VII-X VIII asrlar da yashagan it aliyalik faylasuf Dj. Viko, X VIII asr da yashagan I.G . G erder va ayniqsa, nemis falsafasining yirik namoyondasi Х egel katt a x issa qo` shganlar. Jamiyat t araqqiyot i t o` g` r isidagi ta’limotlar orasida tadr ijiy t araqqiyot va inqilobiy sakrashlar yo` lidan borishni ilgar i suradigan ta’limot lar t alaygina. Ko` pchilik t adrijiy yo` lni ma’qul ko` radi va biz yuqorida t ilga olgan faylasufl arning aksariyat i ana shunday qarash tarafdori. • Af su ski, b osh q a ch a q a r a y d iga n ta ’li m otl a r ha m b or. Ya n gi d a vr f a lsa f a sid a ta r q a lga n a n a shu n d a y oq i m l a r d a n b ir i m a r ksi zm  b o`li b , u n in g a sosch isi n em is iq tisod ch isi va f a y la su fi K. Ma r ksd ir ( 1818 — 1883) . Un i n g i jtim oiy f a l sa f a si ka pita lizm d a si n fi y ko` r a sh n i n g m u tloq a n togon izm d a r a ja siga kota r il ishi , ox ir -oq ib a t pr oleta r i a t d ikta tu r a sin in g o` r n a til ishi va sh u y o` l b ila n si n f siz ja m iy a tga o`tish n i ta r g` ib q ila d iga n va r ea l h a y otn i a ks ettir m a yd iga n n a za r iy a d ir. • Key in ch a l ik sob ik ittif okd a x u km r on m a f ko`r a ga a y la n ga n b u ta ’li m ot d a stla b K.  Ma r ks va F.  En gels yozga n «Kom m u n istik pa r tiy a m a n if esti»d a b a y on q ili n ga n . Un in g n a za r iy a sosla r i K. Ma r ksn i n g «Ka pita l», F.  En gelsn in g «An ti-Dy o` r in g» va «Ta b ia t d ia l ektika si » a sa r la r i d a ta ’r ifl a b b er ilga n b o`li b , ijtim oiy h a y otd a sa lb iy oq ib a tla r ga olib keld i. • Х Х asrga kelib jamiyat tarix iy taraqqiyotiga oid ta’limotlarni umumlashtirish natijasida ijtimoiy taraqqiyotning plyuralistik modeli, «lok al madaniyatlar» hamda «sivilizatsiyalarning x ilma-x illigi» konsepsiyalari shak llandi. Ularga ko` ra, jamiyat tarix i — o` ziga x os madaniyatlarning bir ligi emas, x ilma-x illigidan iborat. Shu ma’noda u organiq tabiatdagi hayot shakllarining rang-barangligiga kiyoslanadi. Demak, tabiat qanday x ilma-x illikning birligi bo` lsa, jamiyat ham ana shunday rang- baranglik ning uyg` unligidir.. • Bu G ` oyalar nemis faylasufi va sotsiologi O. Shpengler (1880-1936) va ingliz t ar ix chisi A. Toynbi (1889-1975) t a’limot lar ida har t omonlama asoslab ber ishga harak at qilindi. O. Shpengler o` zining «Yevropaning sunishi» nomli asar ida t arix ni bir — bir idan must asno bo` lgan madaniyat lar majmuidan iborat , deb x isoblaydi hamda mukammal rivojlangan 8 x il madaniyat ni ko` r sat adi. Bo` lar : arab, x ind, vavilon, x itoy, yunon-r im, vizant iya-arab madaniyat lari, mayya va r uss-sibir madaniyat lar idir. Madaniyat lar o` ziga x os diniy asosga ega bo` lib, ular ning har biri gat ’iy biologik mar omga ( r it mga) buysunadi. Va quyidagi asosiy davr larni bosib ut adi: t ug` ilish va bolalik, yoshlik va k amolot , kar ilik va sunish. Buning asosida madaniyat lar r ivojining ik ki bosqichi mavjud, deb ko` r sat iladi. Birinchi bosqich — madaniyat ravnaki ( sof madaniyat) va ikk inchisi — uning t anazzuli ( «sivilizat siya») . • O. Shpengler yevropot sent r izmga, ya’ni barcha madaniyatlar ni yevr opalasht ir ish G ` oyasiga qar shi chiqdi. Har bir madaniyat ning o` ziga x osligi, bir -bir idan must asno holda r ivojlanish G ` oyasini mut loqlasht irdi. Ular o` r t asidagi o` zar o aloqador lik ham mavjudligiga k am e’t ibor qarat di. • Yana bir olim A. Toynbi esa o` zining 12 jildlik «Tar ix ni o` r ganish» asar ida madaniyat lar ning lokal r ivojlanish G ` oyasini davom et t ir di. Bir oq uning t a’limot i Shpengler konsepsiyasidan o` zining ik ki jix at i bilan far qlanadi. Bir inchidan, insonda o` z hayot ini er kin belgilash imkoniyat i mavjudligini, t ar ix iy t araqqiyot zar ur iyat va er k inlikning o` zar o bir ligidan iborat ekanligini nazar da t ut sa, ik kinchidan, t ar ix iy t araqqiyot ning davr iy modeli dunyoviy dinlar ( buddizm, x r ist ianlik, islom) ning bar cha x alqlar ni yaqinlasht ir uvchi va jipslasht ir uvchi bosh omil G ` oyasi bilan boyit ilgan. • Bajar di:Ishmurat ova Mox chehra • Tekshir di: Allayor ova Mar habo • E’t ibor inggiz uchun rahmat !

• HOZ IRG I Z AMON FALSAFASI

• Reja: • 1.Yangi davr falsafasi rivojidagi ijtimoiy siyosiy sharoit. • 2.Yangi davr G’arb va Sharq falsafasidagi asosiy muammolar. • 3.XX-XXI asr G’arb falsafasi.

• Ma ’lu m ki, h a m m a z a m on la r d a h a m f a lsa f a o` z d a vr in in g d olza r b m u a m m ola r in i x a l etis h y o` lla r in i topis h ga h a r a ka t q ilga n . Х Х a s r ga kelib in s on iy a t f a n va tex n ika ta r a q q iy ot i s ox a s id a o` lka n y u tu q la r n i q u lga kir it d i. Lekin sh u b ila n b ir ga , a y n a n u s h b u a sr ijtim oiy s ils ila la r, ikkit a j a h on u r u s h i, ekologik in q ir oz, og` ir y o` q otis h la r d a vr i h a m b o` ld i. Bu esa f a ls a fi y fi kr n in g ta r a q q iy otid a o` z a ksin i topd i, u n in g tu r li y o` n a lis h va oq im la r i s h u g` u lla n ga n m u a m m ola r n in g s a lm og` i, m a q s a d -m u d d a os in i a n iq b elgila d i. Bu n in g n a tija s i s if a tid a , h oz ir gi d a v r f a ls a f a s id a n ix oy a td a x ilm a — x il oq im va y o` n a lis h la r m a vju d .

• An’anaviy falsafada aql — inson mohiyatining belgilovchisi, deb t alqin et ilgan bo` lsa, endi rat sionalizmga qarshi insonning mavjudligi (ekzist ensializm) muammolari, hamda uning norat sional mohiyat i ilgari surila boshladi. Ya’ni ilgari ma’rifatparvarlik G` oyasi ustuvor bo` lsa, endilikda ko` proqinson huquqlariga e’t ibor kuchayib ketdi. Falsafa guyoki, mavx umlikdan aniqlik tomon bordi, umumiy emas, aniq-ravshan masalalarni x al qilish boshlandi. • An’anaviy falsafada hodisalar mex anika qonunlari asosida t ushuntirishga harakat qilingan bo` lsa, endi bunday t ahlil doirasidan chetda qolgan muammolar o` rganila boshlandi.

• Yangicha falsafi y t afakkur ga asos solgan olimlar orasida ko` pchilik nemis olimi A r t ur Shopengauer  ( 1788 — 1860)  qarashlar ini t ilga oladi. Shopengauer olamdagi bar cha mavjud nar salar ni ir odaning namoyon bo` lishi, ir odani esa ongsiz kur -kur ona int ilish t ar zida t ushunadi. Max lukot lar ning inst inkt lar i, x at t i- haraqat lar i — ir odaning namoyon bo` lishidir. Inson faoliyat i ham aqldan begona bo` lgan ir odaning nat ijasidir. Shuning uchun inson mohiyat i ir r ot sional asosga ega. Aql esa tasodifi ydir. Inson hayot i doimo aylanib t o` r gan ir oda Qildiragiga bog` liqdir.

O'xshashlar

Hozirgi zamon ekologik xamkorlik yo’nalishlari
GEOGRAFIK KASHFIYOTLAR VA HOZIRGI ZAMON GEOGRAFIYASI
HOZIRGI ZAMON PSIXOLOGIYA FANINING TUZILISHI VA METODLARI
Eski o'zbek yozuvi. HOZIRGI–KELASI ZAMON FE’LI
HOZIRGI ZAMON PSIXOLOGIYA FANINING TUZILISHI VA METODLARI