ISLOM SIVILIZATSIYASI VA UNING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI Reja: l.Islom dini paydo boʻlishi ll. Islom sivilizatsiyasi

I slomgacha A rabist onda t urli xi l dinlar mavjud e di. Se mit qabilalari an’analariga ko‘ra, Quyosh, Oy, t abiat ning bejilov k uchlari, t urli xudolar va ruhlarga sig‘inganlar. Har bir qabilaning o‘z xudolari, t ot e m yok i f e t ishlari mavj ud bo‘lgan. Ular gohida bir-biriga qarama-qarshi edi. Qabilaning diniy t asavvurlari f aqat mazk ur qabila a’zolarininggina birligini t a’minlagan, umumarab dini esa yo‘q edi. I bt idoiy din shak llari va ko‘pxudolilik bilan birga yak k axudolilik k a asoslangan din t urlari ham yoyilgan. A rablar qadimdan y ak k axudolilik k a e’t iqod qilgan y ahudiylar bilan yonma-y on y ashaganlar. Efi opiya A rabist onning bir qismini bosib olganidan keyin xrist ianlik (islomgacha Efi opiy ada davlat dini sif at ida qabul qilingan) keng y oy ila boshlagan. Sosoniy lar davlat i A rabist onda zardusht iy lik ning ke ng yoyilishiga shart - sharoit yarat gan. Oqibat da arablar orasida ibt idoiy din shak llari bilan birga yak k axudolilik k a sig‘inuvchilarning ham soni ort ib borgan. VI asrda J anubiy A rabist onda hanifl ar (arabchada – chi nak am e’t iqod qiluvchilar, t aqvodorlar de gan ma’nolarni anglat adi), ya’ni y ak k a xudolik k a da’vat e t uvchilar harak at i keng yoyilgan. Ul arni « hanifl ar» deb at alganligining sababi hozirgacha aniq e mas. A y ri m manbalarda harak at isht irokchilari ning ko‘pchiligi « banu hanif a» urug‘idan chiqqanligi bois shunday nom berilganligi qay d et iladi. Ular sanamlar, f e t ishlar va t urli xudolarga sig‘ini shni qoralab, yagona xudoga sig‘inishni da’vat qilganlar. A y rim hanifl ar o‘z xudolarini « Olloh» (arabchada – al-iloh yok i semit t ilida – al yok i el so‘zidan olingan bo‘lib, xudo, Olloh degan ma’nolarni anglat adi) deb at aganlar. Hanifl ar harak at i boshlangan davrda Olloh quraysh qabilasining sanami hisoblangan. Mazk ur harak at isht irokchilari juda ko‘p bo‘lgan, lek in islom vujudga kelganidan keyin ular t o‘g‘risida ma’lumot beruvchi manbalar deyarli y o‘q qilib t ashlangan. Qur ’on va boshqa manbalarda Sajjoh, Tulay h, A svad, Musaylima k abi hanifl ar t o‘g‘risida ma’lumot l ar be rilgan. Hanifl ar o‘zlarini xudoning ilohiy xabarini odamlarga ye t k azuvchi vak ili – pay g‘ambar deb at aganlar. Biroq bunday da’volar aholi orasida e’t iborsiz qolgan. F aqat Muhammad alay hissalomgina islom t arixida buy uk pay g‘ambar sif at ida t an olingan. Muhammad 570 y ilda Mak k a shahrida t aval lud t opgan. Uning t ug‘ilishi araf asida ot asi, 6 y oshligida esa onasi A mina ay a vaf ot et gan. Ot a-onasidan ert a judo bo‘lgan Muhammad dast lab bobosi A bd al- Mut all ib t omonidan, u olamdan o‘t gach esa amak isi A bu Tolibning qo‘lida t arbiyalangan. Muhammad yoshlik chog‘idanoq amak isining savdo ishlarida y ordam be rgan. U mehnat k ashligi, odamlarning e’t iborini qozona oli shi, ularning k o‘ngliga y o‘l t opa olishi va sodiqligi bilan nom qozongan. Shu bois unga « A min» (sodiq) degan t axallus be rilgan.

610 yilda Muhammad xudodan vahiy (xudoning xohish- irodasini ifodalaydigan «haqiqat»larni odamlarga mo‘jizaviy yo‘llar bilan yetkazish) kelayotganligini aytib, arablarni yagona xudo – Olloh atrofida birlashishga da’vat etgan va insonlarni Olloh irodasiga bo‘ysunishga chaqirgan. Ma’lumki, yagona Olloh to‘g‘risidagi g‘oya, unga imon keltirgan- larning birodarligini anglatadi. Muhammadning da’vatini qabul qilganlar o‘zaro hamkorlik, bir-biriga muhabbat, ezgulik va adolat qoidalari asosida birlashishni haqiqiy e’tiqod asoslari deb hisoblaganlar. Muhammad Ollohga imon keltirishga da’vat etishni boshlagan dastlabki davrlarda yangi din yaratishni da’vo qilmagan. Shunisi e’tiborga molikki, islom dini (arabchada islom – itoat etish, bo‘ysunish degan ma’nolarni anglatadi) tarqalishining dastlabki yillarida u Quddus shahri tomonga qarab sajda qilgan. Xristianlar va iudaizmga sig‘inuvchilarni birodarlar deb hisob- lagan. Yahudiylar dastlab Muhammadni mahdiy sifatida qabul qilgan bo‘lsalar-da, keyinchalik uning qarashlarini tanqid qilganlar. Diniy qarashlardagi ixtiloflar sababli iudaizm va xristianlar bilan ajralish yuz bergan. Muhammad o‘z tarafdorlarini barcha diniy marosimlarni arablarning siyosiy va diniy markazi – Makka shahriga qarab bajarishga da’vat etgan.

Muhammadning da’vatkorlik faoliyati dastlab katta qiyinchiliklarga duch kelgan. Hatto eng yaqin qarindoshlari ham dastlab uning g‘oyasini qabul qilmaganlar. Muhammadning Makka shahridagi 12 yillik da’vatchilik faoliyati muvaffaqiyatsizlik bilan yakunlangan. Makka zodagonlari uning da’vatlaridagi ijtimoiy adolat, din ahlining birodarligi, boylarning kambag‘allar foydasiga xayriya qilishlari, sudxo‘rlikning qoralanishi, axloq normalariga amal qilish kabi g‘oyalarini qabul qilmagan. Bundan tashqari, shaharda shu davrgacha nufuzi baland bo‘lmagan hoshimiylar urug‘i vakilini payg‘ambar sifatida hukmron ummaviy zodagonlari qabul qila olmas edilar. Muhammadning da’vatchilik faoliyati bilan shug‘ullanishiga qarshi turli to‘siqlar mavjud bo‘lgan. 617 yilda unga da’vatchilik bilan faqat o‘z mahallasida shug‘ullanishiga ruxsat berilgan, ammo mahalladan tashqariga chiqishi qat’iyan man qilingan. 620 yilda Hadicha (xotini) va undan keyin Abu Tolib (amakisi) vafot etgan. Yaqin kishilarining madadidan mahrum bo‘lgan Muhammadning hayoti xavf ostida qolgan va u shahardan chiqib ketishga qaror qilgan. U 622 yilda (taxminan 22 yoki 24 sentabrda) to‘siqlardan muvaffaqiyatli o‘tib, Yasribga (Madina) ko‘chgan. Muhammadning Yasribga ko‘chgan vaqti halifa Umar davrida musulmon hijriy taqvimining hisobiga asos sifatida qabul qilingan.

Shunday qilib, birinchi teokratik (grekcha teos – xudo, kratos – hokimiyat degan ma’noni anglatadi) davlat vujudga kelgan. Davlat boshida yakka hokim dindor kishi bo‘lgan. Bu davlatni Ollohning yerdagi vakili – Muhammad payg‘ambar hamda uning ikki yordamchisi Abu Bakr va Umar boshqarganlar. Ular o‘z qo‘llariga nafaqat siyosiy va harbiy hokimiyatni, balki diniy ishlar, kishilarning tarbiyasi, yangi dinni tarqatish bilan bog‘liq vazifalarni ham olganlar. Shu tariqa payg‘ambarning hayoti va aytgan so‘zlari sekin-asta qonundek mavqeiga ega bo‘lib borgan. Tez orada islom dinining ta’siri Janubiy va G‘arbiy Arabistonning deyarli barcha qabilalarini qamrab olgan. Muhammad payg‘ambar tarafdorlari islom diniga e’tiqodni goh targ‘ibot, gohida esa kuch ishlatish yo‘li bilan qaror toptirganlar. Yirik savdo-sotiq markazi Makka shahri aholisi islom diniga hammadan ko‘p qarshilik ko‘rsatgan. 623 yildanboshlab musulmonlar makkaliklarning karvonlariga hujum qila boshlagan. Ular katta qo‘shin bilan musulmonlarga qarshi chiqqan. 624 yilda Badr shahri yonidagi jangda Muhammad rahbarligidagi qo‘shin makkaliklarni tor-mor qilgan. 625 yilda makkaliklar qo‘shini Uxud tog‘i yaqinida musulmon qismlariga katta talafot yetkazgan. Lekin makkaliklar Yasribdan chekinganlar. 628 yilda Muhammad katta qo‘shin bilan Makka shahriga yaqin kelgan. Musulmonlar qo‘shinlari Makka shahri yaqinidagi al-Xudoaybiya qishlog‘iga kelib to‘xtagan. Shaharliklar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida tinchlik shartnomasi tuzilgan. Nihoyat, Muhammad 630 yilda Makka shahrini qo‘lga oldi, ilgari unga qarshi bo‘lgan quraysh zodagonlari esa uning ittifoqchisiga aylanganlar. Muhammad garchi o‘z ona shahrida muvaffaqiyat qozongan bo‘lsa-da, Madina shahriga qaytishni ma’qul ko‘rgan. O‘limidan bir necha oy avval, u Makkaga haj qilgan. Shu davrdan e’tiboran Makka shahri islom dinining muqaddas poytaxti deb e’lon qilingan