Islom sivilizatsiyasi va o’ziga xos xususiyatlari
![Islom sivilizatsiyasi va
o’ziga xos xususiyatlari](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_1.png)
![
VIII y ok i IX asrgacha Musulmon siv ilizat siy asi
Islom siy osiy reallik sifat ida bi necha y il ichida shak llandi. A rablar bosqinchilik urushlari
v osit asida imperiy ani y arat ishdi. Biroq islom siv ilizat siy asi shu impery ianing hamda qadimdan
mav jud bo’lgan siv ilizat siy alar qorishmasining nat t ijasi bo’ldi. Bunga k o’p v aqt hamda k o’p av lod
k erak bo’ldi.
A rablarning o’z diniga e’t iqodlar k am edi, k o’o narsa o’sha dav rda k et ay organ jaray onlarga
bog’liq edi: arablarning birinchi bosqinchilik dav ri dav lat ni, imperiy ani y arat di, biroq
siv ilizat siy ani emas.
Ba` zi t adqiqot chilarga k o` ra, dast lab arab bosqinchilari mag’lub bo’lganlarni o’z e’t iqodiga
o’t k azishga ham, ularning e’t iqodiga o’t ishga ham harak at qilishmagan. Ular faqat
bo’y sundirilgan siv ilizat siy alardan foy dalanishgan, undan ziy ot isi emas: Fors, Suriy a, Misr, Rim
Afrik asi (arablar bu y erni Ifrik a deb at ashgan, uning hududi bugungi k unda Tunisga t o’g’ri
k eladi), Ipaniy a (hozirgi A ndaluziy a). Agar o’sha dav rda xrist ianlar islomni qabul qilishga harak at
qilishsa, ularni t ay oq bilan jazolashgan. Bu jaray on soliqlar faqat musulmon bo’lmaganlardan
olingani uchun bo’lgan, y angi xo’jay inlar esa o’zlarining doromadining k amay ishiga qarshi edi.](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_2.png)
![«Bosib olingan mamlakatlar … o’zining hayotiy ukladini saqlab qolishgan
hamda qo’pol musosabatda ularga nisbatan bo’lishmagan, biroq… ularga
yaxshilab qarashni talab etadigan qimmatli chorvadek munosabatda
bo’lishgan, buning sababi “qimmatli chorva” soliq ko’rinishida katta daromad
keltirgan» (Gaston Vyet).
Bu jarayon 632 – 660 yillarda mamlakatni boshqargan Muhammad
payg’ambarning to’rtda izdoshi “xaliflar” tomonidan boshqarilgan paytda
bo’lgan (Xalif – voris, , boshqaruvchining o’rinbosari ma’nolarini anglatadi),
keyinchalik 660 – 750 yillarda mamlakatni boshqargan Umaviylar davrida
ham shunday bo’lgan, ular Damashqni o’z poytaxti qilishgan. O’sha yillarda
to’xtovsiz urushlar bo’lmagan yoki deyarli hech qachon diniy faktor oldingi
planga chiqmagan. Misol uchun, Vizantiya bilan urush siyosiy bo’lgan, diniy
emas.Bundan tashqari, bosib olingan mamlakatlarda boshqaruv mahalliy
aholi qo’lida bo’lgan; yozuv yo grek tilida, yo pahlaviy (o’rta fors tili) tilida
bo’lgan; san’at hali ham ellinizmdan ilhomlangan, bu hattoki, masjitlar
arxetekturasida bilinadi. Masjidlarning ichki qismlari, qator ustunlar, arkalar,
gumbazlar Vizantiya obrazlarini eslatgan. Faqat aholini duoga undovchi
muazzin uchun mo’ljallangan minora o’ziga xos (minora ham xristian
qo’ng’iroqlar minorasini eslatgan).
Abbosiylar boshqaruv davrida tub o’zgarish: VIII asr o’rtalarida qat’iyatli
o’zgarishlar ro’y beradi. Bular siyosiy, ijtimoiy va keyinchalik intelektual
sohadagi burilishlar edi. Bu xalifalik Abbosiylarga o’tayotagan paytda
hamda ularning qora shtandarti (davlat bayrog’i) oq shtandart o’rniga
kelayotgan paytda yuz bergan. BU DAV RDA ARAB DUN YOSI SHA RQQA QA DA M QUYA DI VA UN I
OLDI N O’ZI GA TORTGAN O’RTAY ER DEN GI ZI DAN SEKI N LI K BI LA N
UZOQLASHA DI . YA N GI X A LI FLA R DAV RI DA I SLOM DUN YOSI N I N G
POY TA X TI DA MA SHQDAN BOG’DODGA KO’CHI RI LA DI . BU HOLAT
ERON LI K LA RN I N G HA MDA BOSHQA BOSI B OLI N GAN X A LQLA RN I N G
KUCHAY I SHI GA OLI B KELA DI . BU HOKI MI YAT TEPA SI DA BI R ASR
TURGAN , “ QON I TOZA” A RA BLA R HUKMRON LI GI N I N G YA KUN I N I
EN GLATAR EDI , ULAR UCH YOKI TO’RT AV LOD BOSHQARGAN . SHU
DAV R MOBAY N I DA “ Y UQORI TA BAQA” BOY LI K VA HASHMAT
BOTQOG’I GA BOTI B QOLDI , SI V I LI ZATSI YA ROHATI DA O’Z
AFZA LLI K LA RI N I YO’QOTADI . I BN X ALDUN , AN DA LUSI YALI K
ASLZODA A RA B, KEY I N CHA LI K BU SI V I LI ZATSI YA NI
“ PERSON I FI TSI YALASHGA N Y OV UZLI K” (SHAX SLA N TI RI LGA N ,
J ON LAN TI RI LGAN ) DEB ATAY DI .
TA BI I Y KI , MODDI Y TA RAQQI YOT HA MMA J OYGA Y ETI B BORGAN
SHAROI TI DA BI RI N CHI O’RI N GA ESKI SI V I LI ZATSI YALASHGA N
MA MLA KATLA R CHI QA DI . 820 – Y I LGA KELI B X A LI FA N I N G
DAROMADI O’SHA DAV RDAGI V I ZA N TI YA I MPERI YASI N I N G Y I LLI K
DAROMADI DA N 5 MA RTA KO’P DA ROMAD KELGAN . K ATTA BOY LI K
I LK SAV DO K API TA LI ZMI , X I TOY VA HI N DI STON , FOR KO’RFAZI
DAV LATLA RI , EFI OPI YA , QI ZI L DEN GI Z MA MLA KATLARI , I FRI K A,
AN DA LUZI YA VA BOSHQA MAMLA KATLA R BI LAN SAV DO A LOQALARI
RI VOJ LAN GAN LI GI TUFAY LI TO’PLA NGA N.](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_3.png)
![Kapit alizm t ermini uchalik ham arxaik emas. Islom dini huk mronlik qilgan k at t a hudud t ufay li t ov arlar bilan chay qov chilik qilish
chegara bilmasdi. A rab y ozuv chisi X ariri arab sav dogarining t ili bilan shunday so’zlarni ay t adi: « Men fors shafranini (zafaronini)
X it oy ga olib borish niy at im bor, mish – mishlarga qaraganda X it oy da uning narxi baland ek an. So’ng X it oy farforini (chinnisini)
Gret siy aga, grek parchasini (k imxobini) Hindist onga, A leppo shishasini Yamanga, Yaman y o’l – y o’l mat olari Fors ga olib borish
niy at im bor… » Basrada sav dogarlar o’rt asidagi shart nomalar hozirgi k liringga (t ashqi sav do munosabat larida bank larning schot v a
v a hujjat lar asosida naqd pulsiz hisob – k it ob y urgizish) o’xshash sav do munosabat lari asosida amalga oshirilgan.
Sav do shart nomalarini shaharlarsiz amalga oshirib bo’lmas edi. Kat t a shahar mark azlari v ujudga k eladi: faqat Bog’dod (762 –
y ildan t o shaharni mo’g’ullar v ay ron qilguncha - 1258 – y ilgacha shahar Esk i Duny oning eng boy v a ‘ma’rifat langan” poy t axt i edi)
emas, balk i Bog’doddan uncha uzoq bo’lmagan Tigr dary osining sohilida joy lashgan Samarra (836 – y ili asos solingan), Basra –
o’zining k at t a port i bilan, Kair (Qohira), Damashq, Tunis (qay t a t ik langan Karfagen),Kordov alar huk mron mav qega erishadi,
Bu shaharlarda hamjihat lik dagi harak at lar bilan Qur ’on t ili v a poeziy a (nazm) t illari asosida arab “adabiy ” t ili (so’zsiz sun’iy v a
y ozma) y arat ildi v a qay t a y arat ildi. Bu t il t ez orada barcha islom dav lat lari uchun umumiy t ilga ay lanadi, xuddi xrist ianlar uchun
lot in t ili umumiy bo’lgani k abi. A rabist ondagi arab t ilining o’zi v a boshqa mamlak at larning so’zlashuv t illari dialek t (shev a) larga
ay lanadi. Bu faqat t il emas, balk i adabiy ot , g’oy a, ek umenik g’ay rat , Bog’dodda v ujudga k elgan v a duny o bo’y lab t arqalgan
siv ilizat siy a edi.
Hali A bbosiy lar hok imiy at t epasiga k elguncha mansabdor shaxslarni t ay inlash prinsipi o’zgargandi. 700 – y ili umav iy xalifa A bdul
Malik Ioanna Damashqiy ni (k ey inchalik 655 – 749 y illarda monax (ruhoniy ) bo’lgan) maslahat chi sifat ida chaqiradi: xalifa unga grek
t ilini rasmiy muomaladan zudlik bilan chiqarishni ay t adi. A rab t arixchisi Baladorining ay t ishicha:” bu Sargunada k at t a norozilik
uy g’ot di (buni Sergiy a deb t ushunish k erak , bu I onna Daashqiy ning boshqa nomi edi), so’ng u xalifani chuqur g’am bilan t ark et di,
y o’lda grek amaldorlarini k o’rib, ularga shunday degan: « endi boshqa ish qidiringlar, bu ishingizni X udo olib quy di» degan” .](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_4.png)
![Bu modus v iv endining y ak unini anglat ar edi – x rist ianlar v a musulmonlar o’rt asidagi k o’p y ill ik o’zaro sabr; y angi dav r
boshlanay ot gan edi. Yagona t ilning v ujudga k elishi int elek t ual v a ish ay irboshl ash imk onini pay o qildi, huk mdorl aar
o’rt asidagi munosabat larni soddalasht irdi. Yuqorida esl at ib o’t ilgan y ahudiy sav dogarlarining mak t ublari esk i y ahudiy
harfl ari bilan bo’lsa – da, arab t ilida y ozilgan.
Yagona t il madaniy at ni ng riv ojlanishiga asos bo’l di . Mashhur x alifa X orun ar – Rashidning o’g’l i al – Ma’mun (813 – 833) k o’p
chet el k it oblarini arab t ili ga o’girishni buy uradi, av v alo grek t ilidagi k i t oblarni. Bu y angi k it obl ar juda t ez t arqalar edi, ust iga
– ust ak i sl om t ez orada pergament dan arzon bo’lgan qog’oz haqida xabar t opishdi. Kordov a x alifasi A l – Hali m I I (961 – 972),
ay t ishlari cha, 400 000 qo’ly ozmadan iborat k ut ubxonaga egali k qilgan (44 t omlik k at alog). Bu raqamlar bo’rt t irib k o’rsat ilgan
bo’lsa ham, bu raqamlarni Karl V ning k ut ubxonasidagi 900 qo’ly ozma bilan qiy oslasa bo’ladi .2
Isl om uchun muhim bo’lgan bu asrlarda ichk i o’zgari shalr ham bo’l di . Muhammadning di ni Vizant iy a t i pidagi t alqi nlar
hisobiga murak k ablashadi, unga mist ik a el ement l ari k i rib k eladi, bunda olimlar neopl at onizmni qay t a v uj udga k elishini
k o’radi. Hat t ok i, shi’a y o’nalishi ning k o’pgina muv aff aqqiy at lari dast labk i arab islomiga behona bo’lgan holat larga bog’l iq.
Shialik lar o’zlarini ng pay do bo’lishini Umav i y lar t omonidan o’dirilgan A li bi lan bo’gl ashadi . Ular o’zlarini islomning
an’anal ariga v a musulmonlarning k o’pchiligini t ashk il qiladigan sunniy l arga qarshi qo’y adi. Shial ik lar ziy orat gohi – I roqdafi
Kerbeladir, u y erga minglab zi y orat chilar boradi. « A li I soga, uning onasi – Fot i ma esa A v liy o Mary amga t englasht iril gan. A li v a
uning o’g’il larining o’limi azob – uqubat deb t asav v ur qilinadi» (E.F.Got y e).
Shunday qili b I slomning asoslari qadimgi Sharq v a O’rt ay er dengizi siv il izat siy alaridan ol ish hi sobiga boshqacha t alqi n
qil inadi, ular esa o’z nav bat ida y osharish j aray oniga uchray di . Bu si v ili zat siy alarning hammasi umumiy t il bil an bog’li q holda
y agona v a imt elek t ual v azifani bajaradi; A rabist on t arix iy epizodlarni ng biri , xol os; ma’lum nuqt ay i nazardan qaralsa,
musulmon siv ilizat siy asi arab bo’l magan x alqlarning isl omga o’t ishi, musul mon mak t ablarining k o’pay i shi, A nlant ik adan t o
Pomirgacha bo’lgan hududda i slomga e’t i qod qiluv chil arning birlashmasi v ujudga k elishining nat ijasida pay do bo’lgan. Ay t i sh
mumk ink i, esk i v i noni y angi t eriga quy ishy apt i deb.](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_5.png)
![Islomni ng olt i n asri: V III -X II asrlar
To’rt y ok i besh asr dav omida Isl om Esk i Duny oning eng zo’r siv il izat siy asi bo’l ib qol di. Umuman v a xususan olganda,
X alifalik ni ng olt in asri X orun ar- Rashidning o’g’li Al – Ma’mun (813 – 833) dav ri dan boshlanadi, u Bog’dodda
Donishmandlik uy i ga (bir v aqt ni ng o’zi da ham k ut ubxona, ham t arjima mark azi v a ast ronomik abserv at oriy a edi) asos
soladi, v a olt in asr Av v eroesa (Ibn Rushda) ni ng o’limi gacha dav om et gan, u mashhur arab fay lasufl aridan bi ri bo’l ib,
1198 – y ili Marok ashda ol amdan o’t adi (o’sha pay t u 72 y oshda bo’lgan). Biroq g’iy a v a san’at t arixi o’zi bilan Isl omning
buy uk ligi ni t ushunt irib bermay di.
Musulmon falsafasini ng t adqiqot chisi Leon Got y ening fi k richa, islom g’oy asining riv ojlani shi uchun eng qul ay pay t
hamma narsaga qodir v a ma’rifat l angan xalifaning himoy asiga umid qiladigan pay t da – « t inchli k v a umumriv ojlanish
dav rida» bo’lgan. VI II – IX asrlarda Sharqda Al – Mansurdan t ort ib t ok i Al – Mut av ak k i lgacha bo’lgan xalifalar shunday
huk mdor bo’lishgan, ular dey arl i y uz y il dav omida musulmon ol amida grek ilm – fani v a falsafasi ning riv ojl anishi uchun
zamin y arat ishdi , av v alo bet araf – xrist ianlar t omonidan qilingan k o’p sonli t arjimalar t ufay li bo’ldi ; xuddi shu gapni
Almoxadax xali falari (X I I asr) haqida ham ay t sa bo’ladi, ular o’ziga y aqi n fay lasuf v a shi fok orlar bilan y uzma – y uz
suhbat qurish odat i bor edi. X uddi shunday qulay dav e sifat ida y agona imperiy asini ng so’nishi v aqt ini k o’rsat ish
mumk i n, chunk i bu dav rda jasur bil im sohibl ar mahalli y huk mdorlar orasidan u y ok i bu huk mdorni homiy sifat ida
t anlashi mumk in edi; Al – Farobiy uchun IX asrning bi ri nchi y armida shunday homiy Al eppo amiri Say f ad – Daula bo’ldi .
Leon Got y e o’zingiz k o’rib t urganingi zdek , muammoni siy osiy t arix t erminlarida deb k o’rsat moqda. Siv ilizat siy a
huk mdorlarga, “ ma’rifat l angan despot larga” bog’li q edi. Bog’dod xalifaligining t ezl ik bilan qul ashi aqlbov ar qilmas
siy osiy t arqoqlik ni k elt irib chiqardi, biroq g’oy aning t arqalishiga zarar y et k azmadi. Ak sincha, u ma’lum daraj ada
int elek t ual erk i nli k k a y ordam berdi, chunk i o’qimishli odaml arga qudrat li homi y larni v a dav lat l arni almasht irish
imk onini bergan. N at ijada xuddi shudnay jaray on uy g’oni sh dav rida it aliy ada, X V II v a X VII I asrl arda Yev ropada
t ak rorlanadi. Islom siv i lizat siy asi da bu ma’rifat langan odamlarning imt i y ozi bo’lgan.](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_6.png)
![](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_7.png)
![Tafak k urning bunday umt iy ozi y et arli cha bo’lm agan. Tafak k urni moddiy imt iy ozlar bi lan qo’llab –
quv v at lash k erak edi. 750 -y ilga I slom asosan o’zining asosiy t ashqi cgegaralariga y et adi ; bu dav rga k elib
uning ek spansiy asi him oy alanuv chilar m uv aff aqiy at i t ufay li t o’xt at ildi (718 – y ili qamal qilingan
Konst ant inopol uning him oy achi lari qahram onligi t ufay li saqlab qolindi; galliy a v a G’arb 732 – y ili y ok i 733
– y ili Puat edagi jangda o’zining ozodligini y ut i b olishdi, shuningdek o’sha dav rda Mag’ribda boshlangan
isy on t ufay li ham ). N at ijada chegaralarda o’ziga xos t inchlik o’rnat i ldi (nisbat an), imperiy aning ichida esa
farov onlik holat ining k o’t arilishi bilan iqt isodiy k o’t arilish ro’y beradi.
I qt isodning k o’t arilishi bozor iqt isodi y ot ining v ujudga k elishiga oli b k eldi, qishloq xo’jalik m ahslot larini
« k omm ersalizat si y alash» (t ijorat y ok i sav do qilish) k uchay di; ularning m a’lum qism i o’sha y erda ist e’mol
qilinar edi, ort iqcha mahsulot esa shaharlarda sot iladigan v a oxirgi k o’rsat gichlarni k o’t arilishiga olib
k eladigan t ov arga ay lanar edi. X urm o sav dosi har y ili 100 000 y uk t ashiy digan t uy ani t alab qilardi.
Shaharlarning y opiq bozorlar qov un uy lari nom ini olishgandi, t ransok sian qov unlari boshqacha m ashhur
edi. Qurit ilgan qov unlarni k at t a hajm da G’arbga junat ishgan. Yangi pishgan qov unlarni m axsus pocht a
y o’nalishlari orqal i Bog’dodga olib k elishgan: qov unlarni m uz solingan t eri meshlarda t ashishgan.
Shak arqam ishni o’st irish sanoat ning y angi t armog’i pay do bo’lishiga olib k eldi.
Qishloq xo’jalik m ahsulot larining sav dosi haqi da gapirganda, t egirm onlar haqida eslat maslik ning iloji y o’q.
suv t egirmonlarning pay do bo’lishi (Bog’dod y aqinida) v a sham ol t egirmonlarini pay do bo’lishi y ordam
berdi: sham ol t egirm onlaridan 947 – y ili Seist onda foy dal anishagan, shu pay t Basradagi suv t egirm onlarini
harak at ga k elt irish uchun Tigr dary osining oqimidan foy dalanishgan.](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_8.png)
![i qtisodiyotning intensiv
rivojlanishi sanoatning yangi
sohalari paydo bo’lishiga olib
keldi: metallurgiya, yog’ochni
qayta ishlash, to’qimachilik (zig’ir
tolasi, paxta, ipak, jun). Sharqda
katta maydonlarda paxtachilik
rivojlana boshladi. Buxoro,
Armaniston, Fors gilamlari
hamma yerda mashhur bo’lgan.
Basra asosan bo’yoqlarni import
qilgan, asosan indigo (to’q ko’k
rang) sotib olgan. Qobul orqali
keltirilgan hinf indigosi ancha
sifatli bo’lgan, yuqori Misrnikiga
qaraganda. Shuncha tovarlarning harakati
o’zining ortidan ko’p sonli
natijalarni keltirgan. Monetar
iqtisodiyoq senyor va dehqon
o’rtasidagi munosabatlarga
asoslanadigan ukladning asoslarini
zirqiratdi, boylar yanada
boylashgan va surbetlashgan;
kambag’allar esa rad etilganlarga
aylanishgan. Bunga irrigatsiya
texnikasining rivojlanishi
dehqonlarning krepostnoy
qaramligini
kuchaytirganiniqo’shadigan bo’lsak,
jamiyatda sotsial vaziyat qanchalik
tang avolda bo’lganini ko’ramiz. Agar bu holat hal qiluvchi faktor
bo’lmasa ham, ko’p narsani
tushintirishi mumkin, xusussan,
jamiyatdagi inqilobiy kayfiyatni,
shahar va qishloqlardagi
to’xtovsiz xavotirlikni, milliy
ozodlik harakatlari bilan bog’liq
bu Eron misoldida yaqqol
namoyon bo’ladi. O’sha davr
adabiyoti hozirgi zamon
zamonaviy tushunchalarni
eslashga undaydi: natsionalizm
(milliylik), kapitalizm, sinfiy
kurash.](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_9.png)
![“
”Bularning hammasi o’zaro bog’langan: shu olt in asrda k o’pay ib k et gan bit ’at larni ng o’rt a Yev ropasi
k a bi siy osiy v a ijt i moiy ildizl ari mav jud. Boshqa cha o’y lay digan odamla rni guruhi pay do bo’la di ,
riv oj lanadi, t aqi bga uchrab y ok i hok imi y at t epa sidagila r t omonidan quv g’inga uchrab y o’qolib k et a di .
I sl om g’oy asini ng t arixi jamiy at barqarorl igi uchun xav fl i bo’lgan shuna qa ngi guruhlar bi lan bog’l iq.
I sl omni ng olt in asrini t a’ri fl ay t urib, t a rixchi A .Met s « Renessa ns» deb a t aluv chi ik k i ma’noli
t ermi ndan foy da langan.
Bu narsa mo’jizav i y I t aliy a Renessansi bi lan bog’lash uchun qi lingan. Har qanday holat da t a qqosla sh
afzal lik larga ega, bu y erda diqqat ni moddiy v a int elek t ual boy lik k a qarat ish mumk in, bu hol at
da st l ab I sl om siv il izat siy asi uchun, k ey i nchalik X V a srda I t aliy a Siv i liza t si y asi uchun uzoq y il lar
da v omi da riv ojl anishni t a’mi nladi.](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_10.png)
![U sivilizatsiya ham, bu sivilizatsiya ham savdo va boylikning quylayliklaridan
foydalanishga imkon beruvchi shahar jamiyatlariga tayangan; ikkala sivilizatsiya ham
antik sivilizatsiyasidan ilhomlangan, unga hurmat bilan qaraydigan, o’z davrini bir
necha asrlarga oshib o’tgan tor doiradagi g’aroyib tafakkur sohiblari tomonidan
yaratilgan. Ikkala holatda ham ularning turmushiga xavf soladigan qo’shni varvar
qabilalari mavjud bo’lgan. Italiya uchun XV asr oxirida shvetsariyalik kantonlar to’dasi,
shimoliy nemislar, fransuzlar, oyoq kiyimi ip bilan bog’lanadigan ispanlar, turklar (1480 –
yil turklar tomonidan Otranta shahri olingan) ana shunday varvar bo’lgan. Islom uchun
saljuqiy turklar, berberlar, G’arb aholisi, Saxroi Kabirda yashaydigan badaviylar shunday
qabilalar bo’lishgan.
Agar davrni butunligicha oladigan bo’lsak, biz tomonimizdan qabul qilingan sanalar –
(813 – 1198) – bu islom sivilizatsiyaning mustahkamlanish davridir ( bu faqat tashqi
tomondan qarasa qarama – qarshiday tuyuladi), sivilizatsiya sifatida tinch va diniy bir
vaqtning o’zida ham yagona va turlichadir.](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_11.png)
![](/data/documents/d19d8d83-9804-44bc-a380-da5f77385812/page_12.png)
Islom sivilizatsiyasi va o’ziga xos xususiyatlari
VIII y ok i IX asrgacha Musulmon siv ilizat siy asi Islom siy osiy reallik sifat ida bi necha y il ichida shak llandi. A rablar bosqinchilik urushlari v osit asida imperiy ani y arat ishdi. Biroq islom siv ilizat siy asi shu impery ianing hamda qadimdan mav jud bo’lgan siv ilizat siy alar qorishmasining nat t ijasi bo’ldi. Bunga k o’p v aqt hamda k o’p av lod k erak bo’ldi. A rablarning o’z diniga e’t iqodlar k am edi, k o’o narsa o’sha dav rda k et ay organ jaray onlarga bog’liq edi: arablarning birinchi bosqinchilik dav ri dav lat ni, imperiy ani y arat di, biroq siv ilizat siy ani emas. Ba` zi t adqiqot chilarga k o` ra, dast lab arab bosqinchilari mag’lub bo’lganlarni o’z e’t iqodiga o’t k azishga ham, ularning e’t iqodiga o’t ishga ham harak at qilishmagan. Ular faqat bo’y sundirilgan siv ilizat siy alardan foy dalanishgan, undan ziy ot isi emas: Fors, Suriy a, Misr, Rim Afrik asi (arablar bu y erni Ifrik a deb at ashgan, uning hududi bugungi k unda Tunisga t o’g’ri k eladi), Ipaniy a (hozirgi A ndaluziy a). Agar o’sha dav rda xrist ianlar islomni qabul qilishga harak at qilishsa, ularni t ay oq bilan jazolashgan. Bu jaray on soliqlar faqat musulmon bo’lmaganlardan olingani uchun bo’lgan, y angi xo’jay inlar esa o’zlarining doromadining k amay ishiga qarshi edi.
«Bosib olingan mamlakatlar … o’zining hayotiy ukladini saqlab qolishgan hamda qo’pol musosabatda ularga nisbatan bo’lishmagan, biroq… ularga yaxshilab qarashni talab etadigan qimmatli chorvadek munosabatda bo’lishgan, buning sababi “qimmatli chorva” soliq ko’rinishida katta daromad keltirgan» (Gaston Vyet). Bu jarayon 632 – 660 yillarda mamlakatni boshqargan Muhammad payg’ambarning to’rtda izdoshi “xaliflar” tomonidan boshqarilgan paytda bo’lgan (Xalif – voris, , boshqaruvchining o’rinbosari ma’nolarini anglatadi), keyinchalik 660 – 750 yillarda mamlakatni boshqargan Umaviylar davrida ham shunday bo’lgan, ular Damashqni o’z poytaxti qilishgan. O’sha yillarda to’xtovsiz urushlar bo’lmagan yoki deyarli hech qachon diniy faktor oldingi planga chiqmagan. Misol uchun, Vizantiya bilan urush siyosiy bo’lgan, diniy emas.Bundan tashqari, bosib olingan mamlakatlarda boshqaruv mahalliy aholi qo’lida bo’lgan; yozuv yo grek tilida, yo pahlaviy (o’rta fors tili) tilida bo’lgan; san’at hali ham ellinizmdan ilhomlangan, bu hattoki, masjitlar arxetekturasida bilinadi. Masjidlarning ichki qismlari, qator ustunlar, arkalar, gumbazlar Vizantiya obrazlarini eslatgan. Faqat aholini duoga undovchi muazzin uchun mo’ljallangan minora o’ziga xos (minora ham xristian qo’ng’iroqlar minorasini eslatgan). Abbosiylar boshqaruv davrida tub o’zgarish: VIII asr o’rtalarida qat’iyatli o’zgarishlar ro’y beradi. Bular siyosiy, ijtimoiy va keyinchalik intelektual sohadagi burilishlar edi. Bu xalifalik Abbosiylarga o’tayotagan paytda hamda ularning qora shtandarti (davlat bayrog’i) oq shtandart o’rniga kelayotgan paytda yuz bergan. BU DAV RDA ARAB DUN YOSI SHA RQQA QA DA M QUYA DI VA UN I OLDI N O’ZI GA TORTGAN O’RTAY ER DEN GI ZI DAN SEKI N LI K BI LA N UZOQLASHA DI . YA N GI X A LI FLA R DAV RI DA I SLOM DUN YOSI N I N G POY TA X TI DA MA SHQDAN BOG’DODGA KO’CHI RI LA DI . BU HOLAT ERON LI K LA RN I N G HA MDA BOSHQA BOSI B OLI N GAN X A LQLA RN I N G KUCHAY I SHI GA OLI B KELA DI . BU HOKI MI YAT TEPA SI DA BI R ASR TURGAN , “ QON I TOZA” A RA BLA R HUKMRON LI GI N I N G YA KUN I N I EN GLATAR EDI , ULAR UCH YOKI TO’RT AV LOD BOSHQARGAN . SHU DAV R MOBAY N I DA “ Y UQORI TA BAQA” BOY LI K VA HASHMAT BOTQOG’I GA BOTI B QOLDI , SI V I LI ZATSI YA ROHATI DA O’Z AFZA LLI K LA RI N I YO’QOTADI . I BN X ALDUN , AN DA LUSI YALI K ASLZODA A RA B, KEY I N CHA LI K BU SI V I LI ZATSI YA NI “ PERSON I FI TSI YALASHGA N Y OV UZLI K” (SHAX SLA N TI RI LGA N , J ON LAN TI RI LGAN ) DEB ATAY DI . TA BI I Y KI , MODDI Y TA RAQQI YOT HA MMA J OYGA Y ETI B BORGAN SHAROI TI DA BI RI N CHI O’RI N GA ESKI SI V I LI ZATSI YALASHGA N MA MLA KATLA R CHI QA DI . 820 – Y I LGA KELI B X A LI FA N I N G DAROMADI O’SHA DAV RDAGI V I ZA N TI YA I MPERI YASI N I N G Y I LLI K DAROMADI DA N 5 MA RTA KO’P DA ROMAD KELGAN . K ATTA BOY LI K I LK SAV DO K API TA LI ZMI , X I TOY VA HI N DI STON , FOR KO’RFAZI DAV LATLA RI , EFI OPI YA , QI ZI L DEN GI Z MA MLA KATLARI , I FRI K A, AN DA LUZI YA VA BOSHQA MAMLA KATLA R BI LAN SAV DO A LOQALARI RI VOJ LAN GAN LI GI TUFAY LI TO’PLA NGA N.
Kapit alizm t ermini uchalik ham arxaik emas. Islom dini huk mronlik qilgan k at t a hudud t ufay li t ov arlar bilan chay qov chilik qilish chegara bilmasdi. A rab y ozuv chisi X ariri arab sav dogarining t ili bilan shunday so’zlarni ay t adi: « Men fors shafranini (zafaronini) X it oy ga olib borish niy at im bor, mish – mishlarga qaraganda X it oy da uning narxi baland ek an. So’ng X it oy farforini (chinnisini) Gret siy aga, grek parchasini (k imxobini) Hindist onga, A leppo shishasini Yamanga, Yaman y o’l – y o’l mat olari Fors ga olib borish niy at im bor… » Basrada sav dogarlar o’rt asidagi shart nomalar hozirgi k liringga (t ashqi sav do munosabat larida bank larning schot v a v a hujjat lar asosida naqd pulsiz hisob – k it ob y urgizish) o’xshash sav do munosabat lari asosida amalga oshirilgan. Sav do shart nomalarini shaharlarsiz amalga oshirib bo’lmas edi. Kat t a shahar mark azlari v ujudga k eladi: faqat Bog’dod (762 – y ildan t o shaharni mo’g’ullar v ay ron qilguncha - 1258 – y ilgacha shahar Esk i Duny oning eng boy v a ‘ma’rifat langan” poy t axt i edi) emas, balk i Bog’doddan uncha uzoq bo’lmagan Tigr dary osining sohilida joy lashgan Samarra (836 – y ili asos solingan), Basra – o’zining k at t a port i bilan, Kair (Qohira), Damashq, Tunis (qay t a t ik langan Karfagen),Kordov alar huk mron mav qega erishadi, Bu shaharlarda hamjihat lik dagi harak at lar bilan Qur ’on t ili v a poeziy a (nazm) t illari asosida arab “adabiy ” t ili (so’zsiz sun’iy v a y ozma) y arat ildi v a qay t a y arat ildi. Bu t il t ez orada barcha islom dav lat lari uchun umumiy t ilga ay lanadi, xuddi xrist ianlar uchun lot in t ili umumiy bo’lgani k abi. A rabist ondagi arab t ilining o’zi v a boshqa mamlak at larning so’zlashuv t illari dialek t (shev a) larga ay lanadi. Bu faqat t il emas, balk i adabiy ot , g’oy a, ek umenik g’ay rat , Bog’dodda v ujudga k elgan v a duny o bo’y lab t arqalgan siv ilizat siy a edi. Hali A bbosiy lar hok imiy at t epasiga k elguncha mansabdor shaxslarni t ay inlash prinsipi o’zgargandi. 700 – y ili umav iy xalifa A bdul Malik Ioanna Damashqiy ni (k ey inchalik 655 – 749 y illarda monax (ruhoniy ) bo’lgan) maslahat chi sifat ida chaqiradi: xalifa unga grek t ilini rasmiy muomaladan zudlik bilan chiqarishni ay t adi. A rab t arixchisi Baladorining ay t ishicha:” bu Sargunada k at t a norozilik uy g’ot di (buni Sergiy a deb t ushunish k erak , bu I onna Daashqiy ning boshqa nomi edi), so’ng u xalifani chuqur g’am bilan t ark et di, y o’lda grek amaldorlarini k o’rib, ularga shunday degan: « endi boshqa ish qidiringlar, bu ishingizni X udo olib quy di» degan” .
Bu modus v iv endining y ak unini anglat ar edi – x rist ianlar v a musulmonlar o’rt asidagi k o’p y ill ik o’zaro sabr; y angi dav r boshlanay ot gan edi. Yagona t ilning v ujudga k elishi int elek t ual v a ish ay irboshl ash imk onini pay o qildi, huk mdorl aar o’rt asidagi munosabat larni soddalasht irdi. Yuqorida esl at ib o’t ilgan y ahudiy sav dogarlarining mak t ublari esk i y ahudiy harfl ari bilan bo’lsa – da, arab t ilida y ozilgan. Yagona t il madaniy at ni ng riv ojlanishiga asos bo’l di . Mashhur x alifa X orun ar – Rashidning o’g’l i al – Ma’mun (813 – 833) k o’p chet el k it oblarini arab t ili ga o’girishni buy uradi, av v alo grek t ilidagi k i t oblarni. Bu y angi k it obl ar juda t ez t arqalar edi, ust iga – ust ak i sl om t ez orada pergament dan arzon bo’lgan qog’oz haqida xabar t opishdi. Kordov a x alifasi A l – Hali m I I (961 – 972), ay t ishlari cha, 400 000 qo’ly ozmadan iborat k ut ubxonaga egali k qilgan (44 t omlik k at alog). Bu raqamlar bo’rt t irib k o’rsat ilgan bo’lsa ham, bu raqamlarni Karl V ning k ut ubxonasidagi 900 qo’ly ozma bilan qiy oslasa bo’ladi .2 Isl om uchun muhim bo’lgan bu asrlarda ichk i o’zgari shalr ham bo’l di . Muhammadning di ni Vizant iy a t i pidagi t alqi nlar hisobiga murak k ablashadi, unga mist ik a el ement l ari k i rib k eladi, bunda olimlar neopl at onizmni qay t a v uj udga k elishini k o’radi. Hat t ok i, shi’a y o’nalishi ning k o’pgina muv aff aqqiy at lari dast labk i arab islomiga behona bo’lgan holat larga bog’l iq. Shialik lar o’zlarini ng pay do bo’lishini Umav i y lar t omonidan o’dirilgan A li bi lan bo’gl ashadi . Ular o’zlarini islomning an’anal ariga v a musulmonlarning k o’pchiligini t ashk il qiladigan sunniy l arga qarshi qo’y adi. Shial ik lar ziy orat gohi – I roqdafi Kerbeladir, u y erga minglab zi y orat chilar boradi. « A li I soga, uning onasi – Fot i ma esa A v liy o Mary amga t englasht iril gan. A li v a uning o’g’il larining o’limi azob – uqubat deb t asav v ur qilinadi» (E.F.Got y e). Shunday qili b I slomning asoslari qadimgi Sharq v a O’rt ay er dengizi siv il izat siy alaridan ol ish hi sobiga boshqacha t alqi n qil inadi, ular esa o’z nav bat ida y osharish j aray oniga uchray di . Bu si v ili zat siy alarning hammasi umumiy t il bil an bog’li q holda y agona v a imt elek t ual v azifani bajaradi; A rabist on t arix iy epizodlarni ng biri , xol os; ma’lum nuqt ay i nazardan qaralsa, musulmon siv ilizat siy asi arab bo’l magan x alqlarning isl omga o’t ishi, musul mon mak t ablarining k o’pay i shi, A nlant ik adan t o Pomirgacha bo’lgan hududda i slomga e’t i qod qiluv chil arning birlashmasi v ujudga k elishining nat ijasida pay do bo’lgan. Ay t i sh mumk ink i, esk i v i noni y angi t eriga quy ishy apt i deb.