Jahon aholisining soni, o‘sishi va joylashuvi
![Jahon aholisining soni, o‘sishi va
joylashuvi](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_1.png)
![Jahon aholisining soni, 2018-yil ma’lumotlariga binoan,
7 mlrd. 620 mln. kishidan ortiqdir. Sayyoramiz aholisi
bu miqdoriy marraga yetganligining o‘ziga xos tarixi
mavjud.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_2.png)
![Uzoq davrlar davomida insoni yatning asosiy qismi
Yevropa, Osiyo va Afrika qit’alarida istiqomat qilgan
edi. Buyuk geografik kashfiyotlar ko‘p sonli aholining
yangi topilgan yerlarga ko‘chib o‘tishiga sababchi
bo‘ldi va uning natijasida qit’alar o‘rtasida aholi
sonining qayta taqsimlanishi yuz berdi.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_3.png)
![Moddiy va sanitar-gigiyenik shart-sharoitlarning
og‘irligi, tez-tez tak rorlanib turgan ocharchilik,
kasalliklar epidemiyalari ta’sirida uzoq tarixiy davrlar
davomida jahon aholisining o‘lim darajasi yuqori, tabiiy
ko‘payish darajasi esa past bo‘lgan.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_4.png)
![XIX asrda Yevropa va Amerikada ro‘y bergan sanoat
inqilobi, tibbiy xizmatning rivojlanishi natijasida bu
qit’alardagi aholining o‘rtacha umr ko‘rishi va tabiiy
ko‘payish darajasi ortdi.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_5.png)
![Jahon aholisi soni XX asr davomida 1,6 mlrd. kishidan
6,1 mlrd. kishigacha yetgan bo‘lib, uning eng yuqori
sur’atlari 1960-yillardan ke yingi davrlarga to‘g‘ri
keladi.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_6.png)
![Bu holat Ikkinchi Jahon urushidan keyingi davrlarda
Osiyo, Afrika va Okeaniya davlatlarining siyosiy
mustaqillikka erishuvi, ularga BMT tomonidan
insonparvarlik yordamlarining berilishi natijasida aholi
orasida o‘lim darajasining pasayishi hamda aholi
sonining tez sur’atlarda o‘sishi hisobiga yuzaga kelgan.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_7.png)
![Natijada 1960–1980-yil larda jahonda «demografik
portlash» ( o‘lim darajasi pasayishi tufayli aholi
sonining tez sur’atlar bilan ko‘payishi ) jarayoni yuz
berdi (6-rasm).](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_8.png)
![4-jadval
Tug‘ilish, o‘lim va tabiiy ko‘payish koeffitsiyentlari
(1000 kishiga nisbatan, 2018-yilgi ma’lumotlar)
Hudud Tug‘i-lish
koeff. O‘lim
koeff. Tabiiy
o‘sish
koeff. Go‘daklar
o‘limi
koeff. (har
1000
go‘dakka
nisbatan) O‘rtacha umr davri
erkaklar ayollar
Jahon 19 7 12 31 70
Afrika 35 9 26 50 61
Amerika 15 7 8 13 74
Osiyo 17 7 10 26 71
Yevropa 10 11 -1 4 75
Avstraliya
va
Okeaniya 17 7 10 21 76 80](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_9.png)
![So‘nggi yillarda aholishunos olimlar «demografik
portlash»ga nisba tan deyarli nihoyasiga yetib
borayotgan jarayon sifatida baho berayotgan bo‘lsalar-
da, Afrika va Osiyoning bir qator davlatlarida aholining
yillik tabiiy ko‘payish darajasi hali ham yuqori darajada
kuzatilmoqda.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_10.png)
![Shu bilan birga jahonning rivojlangan davlatlarida
tabiiy ko‘payishning manfiy holati – demografik
inqiroz yoxud depopulyatsiya ( tug‘ilishning o‘limga
nisbatan pastligi ) yuz bermoqda. Bu holatni hozirgi
kunda Yevropaning turli davlatlarida (masalan,
Germaniya, Ukraina, Serbiya va b.) kuzatish mumkin.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_11.png)
![Mintaqalar aholisi sonining davriy o‘zgarishi birinchi
navbatda unda yuz berayotgan tug‘ilish va o‘lim
ko‘rsatkichlari nisbati asosida shaklla nuvchi tabiiy
ko‘payish darajasi bilan bog‘liq.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_12.png)
![4-jadval ma’lumotlaridan turli qit‘alarda aholi takror
barpo bo‘lishining miqdoriy ko‘rsatkichlari turlicha
ekanligi ko‘rinib turibdi. Afrikada aholi tabiiy o‘sish
koeffitsiyenti jahon o‘rtacha ko‘rsatkichidan yuqori,
qolgan qit’alarda esa bu ko‘rsatkich pastroq darajaga
ega.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_13.png)
![Davlatlarda aholining tabiiy o‘sishi yuqori darajada
saqlanishiga ijti moiy-iqtisodiy va madaniy omillar katta
ta’sir ko‘rsatadi.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_14.png)
![Shaharlashuv jarayoni, ayollarning ma’lumotlilik va
ijtimoiy mehnatda bandlik dara jasining yuqoriligi,](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_15.png)
![turmush darajasining yuksalishi va kishilar moddiy
ehtiyojlarining kengayishi jahonning bir qator
davlatlarida tug‘ilish va aho lining tabiiy o‘sish
koeffitsiyentining past bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatmoqda
(7-rasm).](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_16.png)
![Bir yoshgacha bo‘lgan go‘daklar o‘limi va o‘rtacha umr
ko‘rish da rajasi ko‘rsatkichlari ham davlatlarning
iqtisodiy rivojlanganlik holati, tibbiy xizmatning
rivojlanishi, aholi turmush darajasi bilan chambarchas
bog‘liqdir.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_17.png)
![Ma’lumki, jahon aholisi hududiy jihatdan notekis
tarqalgan. Bunda tabiiy, tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy
omillarning ta’siri katta.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_18.png)
![Tekislik, daryo hamda dengizbo‘yi hududlarida aholi
zichligi darajasining yuqoriligi ta biiy sharoit omili
(masalan, Gang daryosi vodiysi, Kanto tekisligi), O‘rta
dengizbo‘yi, Mesopotamiya kabi hududlarda esa
bunday holatning shakl
lanishi ularning o‘zlashtirilish
davri bilan bog‘liq.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_19.png)
![Iqtisodiy rivojlangan davlatlar va turli ishlab chiqarish
markazlarida aholi sonining o‘sishida ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyot darajasining ahamiyati katta. Aholi soni ko‘p
bo‘lgan mintaqalarda zichlik darajasi ham yuqori
bo‘ladi.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_20.png)
![Jahon aholisining o‘rtacha zichligi 1 km2 ga 50
kishidan ortiq bo‘lmoqda. Osiyo aholi zichligi darajasi
eng yuqori bo‘lgan qit‘a hisob lanib, uning sharqiy,
janubiy va janubi-sharqiy qismlarida aholi zichligi
ayniqsa yuqoridir.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_21.png)
![Amerika, Avstraliya va Okeaniya qit’alarining yevro
paliklar tomonidan dastlab o‘zlashtirilgan qismlarida
aholi zichligi nisba
tan yuqori. Eng aholisi zich davlat
Monako hisoblanadi.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_22.png)
![Mongoliya ( aholisi eng siyrak davlat ) , Namibiya,
Avstraliya, Kanada, Qozog‘iston kabi davlatlar
jahonning aholi zichligi ko‘rsatkichi eng past bo‘lgan
davlatlari qatoriga kiradi. Bu holat noqulay tabiiy
sharoit bilan bog‘liq.](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_23.png)
![1 . Nimaga uzoq tarixiy vaqt davomida Yer yuzida aholi
soni deyarli o‘zgarmadi?
2. Buyuk geografik kashfiyotlar jahon aholisining
mintaqalar bo‘ylab taqsimlanishiga qanday ta’sir
ko‘rsatdi?
3. Ilovadagi jadval ma’lumotlari asosida Yevropa,
Osiyo, Afrika, Amerika, Avstraliya va Okeaniyaning
aholi soniga ko‘ra beshta peshqadam davlatlarini
aniqlang va daftaringizda ularning ro‘yxatini tuzing.
4. Jahon aholisining hududiy joylashuviga qanday
omillar katta ta’sir ko‘rsatadi?](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_24.png)
![© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
A. AbduQayyumov, I. Safarov, M. Tillaboyeva, V.
Fedorko – Geografiya (Jahon iqtisodiy-ijtimoiy
geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-
sinf o‘quvchilari uchun darslik, Toshkent –
“O‘zbekiston” – 2019](/data/documents/e9018689-d455-4ec1-a316-bdec5a552f78/page_25.png)
Jahon aholisining soni, o‘sishi va joylashuvi
Jahon aholisining soni, 2018-yil ma’lumotlariga binoan, 7 mlrd. 620 mln. kishidan ortiqdir. Sayyoramiz aholisi bu miqdoriy marraga yetganligining o‘ziga xos tarixi mavjud.
Uzoq davrlar davomida insoni yatning asosiy qismi Yevropa, Osiyo va Afrika qit’alarida istiqomat qilgan edi. Buyuk geografik kashfiyotlar ko‘p sonli aholining yangi topilgan yerlarga ko‘chib o‘tishiga sababchi bo‘ldi va uning natijasida qit’alar o‘rtasida aholi sonining qayta taqsimlanishi yuz berdi.
Moddiy va sanitar-gigiyenik shart-sharoitlarning og‘irligi, tez-tez tak rorlanib turgan ocharchilik, kasalliklar epidemiyalari ta’sirida uzoq tarixiy davrlar davomida jahon aholisining o‘lim darajasi yuqori, tabiiy ko‘payish darajasi esa past bo‘lgan.
XIX asrda Yevropa va Amerikada ro‘y bergan sanoat inqilobi, tibbiy xizmatning rivojlanishi natijasida bu qit’alardagi aholining o‘rtacha umr ko‘rishi va tabiiy ko‘payish darajasi ortdi.