logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Jahon aholisining soni, o‘sishi va joylashuvi

Jahon aholisining soni, o‘sishi va joylashuvi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9444.4169921875 KB
Ko'chirib olish
Jahon aholisining soni, o‘sishi va joylashuvi Jahon aholisining soni, 2018-yil ma’lumotlariga binoan, 7 mlrd. 620 mln. kishidan ortiqdir. Sayyoramiz aholisi bu miqdoriy marraga yetganligining o‘ziga xos tarixi mavjud. Uzoq davrlar davomida insoni yatning asosiy qismi Yevropa, Osiyo va Afrika qit’alarida istiqomat qilgan edi. Buyuk geografik kashfiyotlar ko‘p sonli aholining yangi topilgan yerlarga ko‘chib o‘tishiga sababchi bo‘ldi va uning natijasida qit’alar o‘rtasida aholi sonining qayta taqsimlanishi yuz berdi. Moddiy va sanitar-gigiyenik shart-sharoitlarning og‘irligi, tez-tez tak rorlanib turgan ocharchilik, kasalliklar epidemiyalari ta’sirida uzoq tarixiy davrlar davomida jahon aholisining o‘lim darajasi yuqori, tabiiy ko‘payish darajasi esa past bo‘lgan. XIX asrda Yevropa va Amerikada ro‘y bergan sanoat inqilobi, tibbiy xizmatning rivojlanishi natijasida bu qit’alardagi aholining o‘rtacha umr ko‘rishi va tabiiy ko‘payish darajasi ortdi. Jahon aholisi soni XX asr davomida 1,6 mlrd. kishidan 6,1 mlrd. kishigacha yetgan bo‘lib, uning eng yuqori sur’atlari 1960-yillardan ke yingi davrlarga to‘g‘ri keladi. Bu holat Ikkinchi Jahon urushidan keyingi davrlarda Osiyo, Afrika va Okeaniya davlatlarining siyosiy mustaqillikka erishuvi, ularga BMT tomonidan insonparvarlik yordamlarining berilishi natijasida aholi orasida o‘lim darajasining pasayishi hamda aholi sonining tez sur’atlarda o‘sishi hisobiga yuzaga kelgan. Natijada 1960–1980-yil larda jahonda «demografik portlash» ( o‘lim darajasi pasayishi tufayli aholi sonining tez sur’atlar bilan ko‘payishi ) jarayoni yuz berdi (6-rasm). 4-jadval Tug‘ilish, o‘lim va tabiiy ko‘payish koeffitsiyentlari (1000 kishiga nisbatan, 2018-yilgi ma’lumotlar) Hudud Tug‘i-lish koeff. O‘lim koeff. Tabiiy o‘sish koeff. Go‘daklar o‘limi koeff. (har 1000 go‘dakka nisbatan) O‘rtacha umr davri erkaklar ayollar Jahon 19 7 12 31 70 Afrika 35 9 26 50 61 Amerika 15 7 8 13 74 Osiyo 17 7 10 26 71 Yevropa 10 11 -1 4 75 Avstraliya va Okeaniya 17 7 10 21 76 80 So‘nggi yillarda aholishunos olimlar «demografik portlash»ga nisba tan deyarli nihoyasiga yetib borayotgan jarayon sifatida baho berayotgan bo‘lsalar- da, Afrika va Osiyoning bir qator davlatlarida aholining yillik tabiiy ko‘payish darajasi hali ham yuqori darajada kuzatilmoqda. Shu bilan birga jahonning rivojlangan davlatlarida tabiiy ko‘payishning manfiy holati – demografik inqiroz yoxud depopulyatsiya ( tug‘ilishning o‘limga nisbatan pastligi ) yuz bermoqda. Bu holatni hozirgi kunda Yevropaning turli davlatlarida (masalan, Germaniya, Ukraina, Serbiya va b.) kuzatish mumkin. Mintaqalar aholisi sonining davriy o‘zgarishi birinchi navbatda unda yuz berayotgan tug‘ilish va o‘lim ko‘rsatkichlari nisbati asosida shaklla nuvchi tabiiy ko‘payish darajasi bilan bog‘liq. 4-jadval ma’lumotlaridan turli qit‘alarda aholi takror barpo bo‘lishining miqdoriy ko‘rsatkichlari turlicha ekanligi ko‘rinib turibdi. Afrikada aholi tabiiy o‘sish koeffitsiyenti jahon o‘rtacha ko‘rsatkichidan yuqori, qolgan qit’alarda esa bu ko‘rsatkich pastroq darajaga ega. Davlatlarda aholining tabiiy o‘sishi yuqori darajada saqlanishiga ijti moiy-iqtisodiy va madaniy omillar katta ta’sir ko‘rsatadi. Shaharlashuv jarayoni, ayollarning ma’lumotlilik va ijtimoiy mehnatda bandlik dara jasining yuqoriligi, turmush darajasining yuksalishi va kishilar moddiy ehtiyojlarining kengayishi jahonning bir qator davlatlarida tug‘ilish va aho lining tabiiy o‘sish koeffitsiyentining past bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatmoqda (7-rasm). Bir yoshgacha bo‘lgan go‘daklar o‘limi va o‘rtacha umr ko‘rish da rajasi ko‘rsatkichlari ham davlatlarning iqtisodiy rivojlanganlik holati, tibbiy xizmatning rivojlanishi, aholi turmush darajasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ma’lumki, jahon aholisi hududiy jihatdan notekis tarqalgan. Bunda tabiiy, tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy omillarning ta’siri katta. Tekislik, daryo hamda dengizbo‘yi hududlarida aholi zichligi darajasining yuqoriligi ta biiy sharoit omili (masalan, Gang daryosi vodiysi, Kanto tekisligi), O‘rta dengizbo‘yi, Mesopotamiya kabi hududlarda esa bunday holatning shakl lanishi ularning o‘zlashtirilish davri bilan bog‘liq. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar va turli ishlab chiqarish markazlarida aholi sonining o‘sishida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasining ahamiyati katta. Aholi soni ko‘p bo‘lgan mintaqalarda zichlik darajasi ham yuqori bo‘ladi. Jahon aholisining o‘rtacha zichligi 1 km2 ga 50 kishidan ortiq bo‘lmoqda. Osiyo aholi zichligi darajasi eng yuqori bo‘lgan qit‘a hisob lanib, uning sharqiy, janubiy va janubi-sharqiy qismlarida aholi zichligi ayniqsa yuqoridir. Amerika, Avstraliya va Okeaniya qit’alarining yevro paliklar tomonidan dastlab o‘zlashtirilgan qismlarida aholi zichligi nisba tan yuqori. Eng aholisi zich davlat Monako hisoblanadi. Mongoliya ( aholisi eng siyrak davlat ) , Namibiya, Avstraliya, Kanada, Qozog‘iston kabi davlatlar jahonning aholi zichligi ko‘rsatkichi eng past bo‘lgan davlatlari qatoriga kiradi. Bu holat noqulay tabiiy sharoit bilan bog‘liq. 1 . Nimaga uzoq tarixiy vaqt davomida Yer yuzida aholi soni deyarli o‘zgarmadi? 2. Buyuk geografik kashfiyotlar jahon aholisining mintaqalar bo‘ylab taqsimlanishiga qanday ta’sir ko‘rsatdi? 3. Ilovadagi jadval ma’lumotlari asosida Yevropa, Osiyo, Afrika, Amerika, Avstraliya va Okeaniyaning aholi soniga ko‘ra beshta peshqadam davlatlarini aniqlang va daftaringizda ularning ro‘yxatini tuzing. 4. Jahon aholisining hududiy joylashuviga qanday omillar katta ta’sir ko‘rsatadi? © Foydalanilgan adabiyotlar: • A. AbduQayyumov, I. Safarov, M. Tillaboyeva, V. Fedorko – Geografiya (Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9- sinf o‘quvchilari uchun darslik, Toshkent – “O‘zbekiston” – 2019

Jahon aholisining soni, o‘sishi va joylashuvi

Jahon aholisining soni, 2018-yil ma’lumotlariga binoan, 7 mlrd. 620 mln. kishidan ortiqdir. Sayyoramiz aholisi bu miqdoriy marraga yetganligining o‘ziga xos tarixi mavjud.

Uzoq davrlar davomida insoni yatning asosiy qismi Yevropa, Osiyo va Afrika qit’alarida istiqomat qilgan edi. Buyuk geografik kashfiyotlar ko‘p sonli aholining yangi topilgan yerlarga ko‘chib o‘tishiga sababchi bo‘ldi va uning natijasida qit’alar o‘rtasida aholi sonining qayta taqsimlanishi yuz berdi.

Moddiy va sanitar-gigiyenik shart-sharoitlarning og‘irligi, tez-tez tak rorlanib turgan ocharchilik, kasalliklar epidemiyalari ta’sirida uzoq tarixiy davrlar davomida jahon aholisining o‘lim darajasi yuqori, tabiiy ko‘payish darajasi esa past bo‘lgan.

XIX asrda Yevropa va Amerikada ro‘y bergan sanoat inqilobi, tibbiy xizmatning rivojlanishi natijasida bu qit’alardagi aholining o‘rtacha umr ko‘rishi va tabiiy ko‘payish darajasi ortdi.

O'xshashlar

Jahon aholisining soni, o‘sishi va joylashuvi
Dunyo aholisi soni, o`sishi va joylashuvi
Jahon aholisining jinsiy, yosh, irqiy tarkibi
pi soni haqida
O‘ZBEKISTON AHOLISINING TARKIBI