logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro integratsiya jarayonlari

Jahon iqtisodiyoti va xalqaro integratsiya jarayonlari

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

10915.813476562 KB
Ko'chirib olish
J ahon iqt isodiy ot i v a xalqaro int egrat siy a jaray onlariБисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм Jahon xo‘jaligi rivojlanishi uning muhim iqtisodiy markazlari faoliyati bilan bog‘liq. Iqtisodiy, ilmiy-texnologik va moliyaviy resurslari katta bo‘lgan hamda jahon xo‘jaligida alohida o‘rin egallagan davlat va mintaqalar jahonning asosiy iqtisodiy markazlari sifatida ajratib olinadi. XVII-XIX asrlar mobaynida jahon iqtisodiyotida Angliya alohida o‘rin tutgan edi. O‘zining siyosiy va iqtisodiy qudratiga, shu bilan birga ko‘psonli mustamlaka hududlariga ega bo‘lgan mazkur davlat XVII asrdan boshlab asosiy iqtisodiy markaz sifatida tan olingan. O‘sha davrning rivojlangan davlatlari hisoblangan Niderlandiya, Fransiya, Ispaniya, Portugaliya kabilar Angliya bilan birgalikda Yevropaning jahon iqtisodiyotida peshqadam mintaqaga aylanishiga katta hissa qo‘shgan (25-rasm). XX asrning boshiga kelib, Angliya o‘z mavqeini sekin-astalik bilan boshqa davlatlarga boy bera boshladi. 1810-yili jahon savdosining 21,6% i Angliya hissasiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, oradan bir asr vaqt o‘tib, bu ko‘rsatkich 15,3% ga tushib qolgan. Bu davrga kelib, AQSH jahon iqtisodiyotining markazlaridan biri sifatida tan olina boshlandi. Birinchi Jahon urushida g‘oliblar tomonidan janglarda qatnashgan mazkur davlat o‘z mavqeini yanada mustahkamlab oldi. Birinchi Jahon urushidan keyingi davrlarda jahon iqtisodiyotida ikki markazlilik holati (Yevropa va AQSH) yuzaga kelgan. Oradan o‘ttiz yilga yaqin vaqt o‘tgach, ya’ni Ikkinchi Jahon urushidan keyingi davrda jahon iqtisodiyotida ikki tizim — jahon kapitalistik va sotsialistik tizimi rivojlandi. 1945–1990-yillarda birinchi tizim davlatlarida erkin iqtisodiy munosabatlarga asoslangan turli xo‘jalik shakllari rivojlantirilgan bo‘lsa, ikkinchi guruh davlatlar iqtisodiyoti asosan davlat nazorati ostida faoliyat ko‘rsatdi. Ikki tizim o‘rtasidagi harbiy-siyosiy va iqtisodiy raqobat 1990- yillar boshigacha davom etdi. O‘sha davrga kelib, sotsializmdan voz kechgan ko‘plab davlatlarda erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni boshlandi. Shu bois jahon xo‘jaligida ikki tizimlilik holatiga barham berildi. XXI asrda bir nechta davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy- texnologik salohiyatining o‘sishi natijasida jahon iqtisodiyotida polisentrik — ko‘p markazlilik holati shakllana boshladi. Hozirgi kunda Yevropa Ittifoqi, Shimoliy Amerika kabi an’anaviy yirik markazlar bilan bir qatorda Xitoy, Yaponiya, Osiyoning yangi sanoatlashgan davlatlari, Fors qo‘ltig‘i davlatlari, Hindiston, Braziliya, Meksika, MDH davlatlari kabi iqtisodiy markazlar ham jahon iqtisodiyotida o‘ziga xos o‘ringa egaligi bilan ajralib turadi (26-rasm). Shimoliy Amerika bugungi kunda jahon yalpi milliy mahsuloti (YMM) ning ¼ qismini beruvchi muhim iqtisodiy markaz hisoblanadi (27-rasm). Uning tarkibiga kiruvchi AQSH va Kanada “Katta yettilik” guruhiga kiruvchi davlatlari sifatida barchamizga ma’lum. Yevropa Ittifoqi hozirgi kunda o‘z tarkibiga 27 ta davlatni birlashtiradi. Uning tarkibidagi 5 ta davlat (Germaniya, Fransiya, Italiya, Ispaniya va Niderlandiya) jahonning YIM hajmi bo‘yicha birinchi 20 taligiga kiradi. Hozirgi vaqtda turli davlatlar iqtisodiyotini Xitoy bilan aloqalarsiz tasavvur qilish qiyin. Bugungi kunda jahon mamlakatlari orasida ko‘plab mahsulotlarni ishlab chiqarish hajmiga ko‘ra yetakchi bo‘lgan Xitoy jahonning deyarli barcha davlatlari bilan keng savdo-iqtisodiy aloqalarni amalga oshirmoqda. Butunjahon iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarning keskin ravishda kuchayishida namoyon bo‘layotgan globallashuv jarayoni barcha mintaqa hamda mamlakatlar xo‘jaligining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Globallashuv jarayoni, o‘z navbatida, xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonining rivojlanishiga sababchi bo‘ldi. Integratsion uyushmalarning mintaqaviy (masalan, Yevropa Ittifoqi), tarmoq (masalan, Neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti — OPEK) va xalqaro monopoliyalar ko‘rinishidagi turlari mavjud. Har bir integratsion uyushma jahon xo‘jaligi rivojlanishida ma’lum ahamiyat kasb etadi. Ular orasida xalqaro monopoliyalarning asosiy ko‘rinishi bo‘lgan transmilliy kompaniyalar (TMK) iqtisodiy imkoniyatlari yuqoriligi bilan ajralib turadi. Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida ko‘plab TMKlar ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat olib boradi. Ularning 60% idan ortig‘i sanoatda, 1/3 qismi xizmat ko‘rsatishda, 2–3% i qishloq xo‘jaligida faoliyat yuritadi. Sanoat Qishloq xo‘jaligi Xizmat ko‘rsatish Sanoatda avtomobilsozlik, neftni qayta ishlash, elektronika va elektrotexnika tarmoqlariga ixtisoslashgan kompaniyalar TMKlar orasida ko‘pchilikni tashkil qilsa, xizmat ko‘rsatish sohalari ichida savdo, telekommunikatsiya, kommunal soha kompaniyalarining salmog‘i yuqori. Yillik daromadi, kompaniyalarning bozor qiymati kabi ko‘rsatkichlar TMKlarning jahon reytingidagi o‘rnini aniqlab beradi. Unga ko‘ra, AQSHning ko‘p tarmoqli Walmart kompaniyasi, Niderlandiya-Buyuk Britaniyaning Royal Dutch Shell, Xitoyning China Petroleum & Chemical Corp. (Sinopec Group) va China National Petroleum (PetroChina) kompaniyalari jahonning eng yirik TMKlari sifatida tan olinadi (15-jadval) . Jahondagi yetakchi 500 ta TMKlarning katta qismi AQSH, Xitoy, Yaponiya hududida ro‘yxatdan o‘tkazilgan. Ko‘rinib turibdiki, jahon iqtisodiyoti ko‘p asrlik rivojlanish tarixiga ega va har bir davrda uning yangi iqtisodiy markazlari paydo bo‘lgan. So‘nggi yillarda shiddat bilan rivojlanib borayotgan globallashuv jarayoni jahon xo‘jaligida turli miqyosdagi xalqaro integratsion uyushmalarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. © Foydalanilgan adabiyotlar: • V. N. Fedorko, N. I. Safarova, J. A. Ismatov, E. Y. Nazaraliyeva – Geografiya (Jahon iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 10- sinf o‘quvchilari uchun darslik, Respublika ta’lim markazi, 2022 • @ edurtm_uz

J ahon iqt isodiy ot i v a xalqaro int egrat siy a jaray onlariБисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Jahon xo‘jaligi rivojlanishi uning muhim iqtisodiy markazlari faoliyati bilan bog‘liq. Iqtisodiy, ilmiy-texnologik va moliyaviy resurslari katta bo‘lgan hamda jahon xo‘jaligida alohida o‘rin egallagan davlat va mintaqalar jahonning asosiy iqtisodiy markazlari sifatida ajratib olinadi.

XVII-XIX asrlar mobaynida jahon iqtisodiyotida Angliya alohida o‘rin tutgan edi. O‘zining siyosiy va iqtisodiy qudratiga, shu bilan birga ko‘psonli mustamlaka hududlariga ega bo‘lgan mazkur davlat XVII asrdan boshlab asosiy iqtisodiy markaz sifatida tan olingan.

O‘sha davrning rivojlangan davlatlari hisoblangan Niderlandiya, Fransiya, Ispaniya, Portugaliya kabilar Angliya bilan birgalikda Yevropaning jahon iqtisodiyotida peshqadam mintaqaga aylanishiga katta hissa qo‘shgan (25-rasm).

O'xshashlar

Jahon iqtisodiyoti markazlari va xalqaro integratsiya jarayonlari
XALQARO MIGRATSIYA JARAYONLARI VA MUAMMOLARI
Jahon xo‘jaligi va xalqaro mehnat taqsimoti
Jahon xo‘jaligi va xalqaro mehnat taqsimoti
Jahon xoʻjaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar