Jahon mamlakatlarining urbanizatsiyasi

Jahon mamlakatlarining urbanizatsiyasi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

14047.50390625 KB

Ko'chirib olish

J ahon mamlak at larining
urbanizat siy asi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Qishloq va shaharlar aholining asosiy istiqomat
manzillari hisoblanadi.

Hozirgi davrda shaharlar har bir davlatning
asosiy ishlab chiqarish, boshqaruv, transport
markazlariga aylanib borayotgani hech kimga
sir emas.

Insoniyat tarixida ilk shaharlarning paydo bo‘lishi
dehqonchilik va chorvachilik sohalari vakillarining o‘zaro
mahsulot ayirboshlash markazlari bo‘lgan bozorlar
faoliyati bilan bog‘liq.

Qulay geografik o‘ringa ega bo‘lgan ushbu savdo
hududlari keyinchalik hunarmand va savdogarlar
yashash va mehnat qilish markazlariga aylandi.

Vaqt o‘tishi bilan yirik mulk egalari yashovchi, katta
karvon yo‘llarida qulay joylashgan aholi manzilgohlari
ham shaharlarga aylana boshladi.

Ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishi ayniqsa sanoat
inqilobining yuz berishi, zamonaviy transport
yo‘llarining barpo etilishi jahonda shaharlar sonining
keskin ortishiga sababchi bo‘ldi.

Agar qadimiy davrlarda shaharlar paydo bo‘lishi asosan
qulay geografik o‘rin, tabiiy sharoit bilan bog‘liq bo‘lgan
bo‘lsa,

keyingi vaqtlarda yangi ma’dan konlarining ochilishi,
sanoat korxonalari va transport yo‘llarining qurilishi,
turizm va xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojlanishi
kabilar shahar hosil qiluvchi asosiy omillarga aylandi.

Shaharga xos turmush tarzi ko‘plab insonlarni o‘ziga
jalb qiladi va ularni shahar aholi manzilgohlariga ko‘chib
kelishga undaydi. Oqibatda XX asrda
jahonda urbanizat siy a darajasi tez sur’atlarda o‘sib
bordi.

Agar 1800-yili dunyo aholisining 3% i shaharlarda
istiqomat qilgan bo‘lsa, oradan 100 yil o‘tib, mazkur
ko‘rsatkich 14% ga yetdi. 2000-yilga kelib jahon
urbanizatsiya darajasi (shahar aholisining salmog‘i) 47%
ni tashkil qildi.

2020-yil holatiga ko‘ra, jahon aholisining 56% i
shaharlarda istiqomat qilgan.

Eng yuqori ko‘rsatkich (100%) Qatar, Monako, Singapur,
Nauru kabi “mitti” davlatlarda kuzatiladi.
Doxa shahri (Qatar)

Eng past ko‘rsatkichlar esa Burundi (13%), Niger (16%)
Malavi (17%) kabi eng sust rivojlangan davlatlarga xos.
Bujumbura shahri (Burundi)

Urbanizatsiya darajasi ko‘rsatkichi bo‘yicha jahon
mamlakatlari 3 ta guruhga ajratiladi:

1. Shahar aholisining ulushi 75% dan katta bo‘lgan
yuqori darajada urbanizatsiyalashgan mamlakatlar
(masalan, AQSH, Yaponiya, Belgiya va boshq.);
1
23

2. Shahar aholisining ulushi 50% dan 75% gacha bo‘lgan
o‘rtacha darajada urbanizatsiyalashgan mamlakatlar
(masalan, JAR, Peru, Xitoy va boshq.);
1 3
2

3. Shahar aholisining ulushi 50% dan kam bo‘lgan past
darajada urbanizatsiyalashgan mamlakatlar (masalan,
Misr, Bangladesh, Moldova va boshq.)
3
21

Mintaqalar orasida esa eng yuqori urbanizatsiya
darajasi Shimoliy Amerikaga tegishli (82%). Bu
ko‘rsatkich Lotin Amerikasida 79%, Yevropada 75%,
Avstraliya va Okeaniyada 68%, Osiyoda 51% hamda
Afrikada 43% ni tashkil qilmoqda (19-rasm).

19-rasmdagi diagrammalar jahonning barcha
mintaqalarida urbanizatsiya darajasi vaqt o‘tishi
bilan o‘sib borishini ko‘rsatmoqda. Yevropa, Shimoliy
Amerika, Lotin Amerikasi, Avstraliya va Okeaniya
mintaqalarida mazkur jarayon o‘zgarishlari nisbatan
sekin yuz bermoqda.

Osiyo va Afrikada esa aholining tabiiy o‘sish sur’at-
larining tezligi, qishloqlardan shaharlarga tomon katta
miqdordagi aholi migratsiyasi kabi omillar ta’sirida
urbanizatsiya darajasi yildan-yilga ortib bormoqda.

Rivojlanayotgan davlatlarda soxta urbanizatsiya holati
keng tarqalgan (20-rasm).

Soxta urbanizatsiya deb, yirik shaharlar chekkalarida
zaruriy infratuzilmaga ega bo‘lmagan, qishloqlardan
ko‘chib kelgan aholi tomonidan tartibsiz ravishda
bunyod etilgan mavzelarning shakllanishiga aytiladi. Soxta urbanizatsiya

Bu jarayon ayniqsa Braziliya va Hindistondagi yirik
shaharlarda keng tarqalgan.

Zamonaviy sharoitda ko‘p tarmoqli ishlab chiqarish va
xizmat ko‘rsatish sohalari mavjud bo‘lgan, ma’muriy
boshqaruv funksiyalarini bajaradigan shaharlar eng
yuqori sur’atlar bilan rivojlanmoqda.

Aksincha, bitta yirik korxona yoki foydali qazilma koni
negizida shakllangan, bitta ishlab chiqarish tarmog‘iga
ixtisoslashgan shaharlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
ko‘pincha muammoli tarzda kechadi. Bunday xususiyatga
ega bo‘lgan shahar manzilgohlari monoshaharlar deb ataladi.

Hozirgi vaqtda AQSH, Avstraliya, Yaponiya, Rossiya,
Qozog‘iston va jahonning boshqa ko‘plab davlatlari-da
mineral resurslar zaxirasi tugaganligi, ishlab chiqarish
korxonalarining yopilishi, ekologik holat
keskinlashganligi bois aholisi butunligicha yoki juda
katta qismi ko‘chib ketgan, chin ma’noda, “o‘lik”
shaharlarga aylangan monoshaharlar mavjud
(21-rasm).

Urbanizatsiya jarayoni natijasida nafaqat shaharlar va
shahar aholisi soni ortadi, balki shahar manzilgohlari
maydoni ham kengayishi yuz beradi.

Shahar hududlari kengayishi natijasida shahar
aglomeratsiyalari va megalopolis lar vujudga
kelgan.

Shahar aglomeratsiyalari bir markazli (monosentrik) va
ko‘p markazli (polisentrik) bo‘lishi mumkin.

Tokio-Iokogama (aholisi soni 37,8 mln kishi), Jakarta
(30,5 mln kishi), Dehli (25 mln kishi), Manila (24,1
mln kishi), Seul-Inchxon (23,5 mln kishi) jahonning eng
yirik aglomeratsiyalari hisoblanadi.

Tokio-Iokogama

Jakarta

Dehli

Manila

Seul-Inchxon

Jahondagi megalopolislardan eng yiriklari sirasiga
AQSHdagi Shimoli-sharqiy, Ko‘lbo‘yi, Tinch okeanbo‘yi,
Buyuk Britaniyadagi Ingliz, Yaponiyadagi Tokaydo
hamda Niderlandiya, Germaniya, Belgiya va Fransiya
hududlarida shakllangan Reyn megalopolislari kiradi
(14-jadval).

Jahondagi megalopolislardan eng yiriklari

AQSHdagi Shimoli-sharqiy, Ko‘lbo‘yi va Tinch okeanbo‘yi
megalopolislari
Bosvash (Boston
– Vashington)
Chpits (Chikago
– Pitsburg)
San-San
(San- Fransisko –
San-Diego)

Ingliz,Reyn va Tokaydo megalopolislari

© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
V. N. Fedorko, N. I. Safarova, J. A. Ismatov, E. Y.
Nazaraliyeva – Geografiya (Jahon iqtisodiy-ijtimoiy
geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
10- sinf o‘quvchilari uchun darslik, Respublika ta’lim
markazi, 2022

J ahon mamlak at larining urbanizat siy asi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Qishloq va shaharlar aholining asosiy istiqomat manzillari hisoblanadi.

Hozirgi davrda shaharlar har bir davlatning asosiy ishlab chiqarish, boshqaruv, transport markazlariga aylanib borayotgani hech kimga sir emas.

Insoniyat tarixida ilk shaharlarning paydo bo‘lishi dehqonchilik va chorvachilik sohalari vakillarining o‘zaro mahsulot ayirboshlash markazlari bo‘lgan bozorlar faoliyati bilan bog‘liq.

O'xshashlar

Jahon mamlakatlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanganligi bo‘yicha tasnifi

Yevropa mamlakatlarining iqtisodiyoti

Shimoliy Amerika mamlakatlarining transporti

Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanganligI

Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy rivojlanganligi