Reja: 1. Galaktika tuzilishi , yulduzlarning xususiy harakati 2. Galaktikamizning vujudga kelishi va uning dinamikasi 3. Galaktikalarning ochilishi . Bizning galaktika 4. Galaktikalarning fizik xususiyati 5. Radiogalaktikalarning strukturasi, nurlanish aktivligining o’zgarishi 6. Galaktikaning tuzilishi va tarkibi Koinotning tuzilishi va evolyutsiyasiKoinotning tuzilishi va evolyutsiyasi www.arxiv.uz

www.arxiv.uz

Galaktika tuzilishi, yulduzlarning xususiy harakatlari Quyosh va yulduz sistemalari, yulduzlararo chang va gaz, atom va kosmik zarachalardan iborat ma’lum strukturali o’zaro dinamik bog’liq sistemaga Galaktika deyiladi. Katta teleskoplar yordamida aniqlanishicha, 75 mlnga yaqin Galaktikaga o’xshash sistemalar mavjudligi ma’lium. Ularga Galaktikadan tashqari tumanliklar yoki Galaktikalar deyiladi. Galaktika umumiy ko’rinishi va katta – kichikligi jihatidan mashhur Andromeda tumanligi bilan bir xil. Quyosh sistemasi Gallaktika ichida bo’lganligidan biz uning umumiy ko’rinishini bevosita to’la tassavur qila olmaymiz. Gallaktika shaklini dastlab uch o’qli Ellinsond deb qabul qilish mumkin. Uning simmetriya tekisligi - galaktik tekisligi taxminan Somon yo’lining o’rtasidan o’tadi. Gallaktik tekisligi osmon sferasi bilan osmon ekvatoriga 62 0 burchak ostida og’gan holda kesishib Galaktik ekvatorni hosil qiladi. Undan 90 0 uzoqlikda joylashgan nuqtalar Galaktika qutublari deyiladi. Shimoliy qutubning ekvatorial kordinatalari =12 h 49 m , =+27 0 .4. Galaktika shimoliy qutibdan qaralganda Galaktika markazi yo’nalishidan boshlab soat milining harakat yo’nalishiga teskari yo’nalishda galaktik ekvator bo’ylab hisoblanadigan hamda yoritgich va Galaktika qutbidan o’tuvchi katta aylanaga bo’lgan burchakli masofa galaktik uzunlama deyiladi va l harfi bilan belgilanadi. Yoritgichning galaktik ekvatordan burchakl;I balandligi uning Galaktik kenglamasi deyiladi va b harfi bilan belgilanadi. ( l , b. ) gallaktik koordinatalar sistemasi deyiladi. Osmon sferasining har xil yo’nalishdagi maydonchalarida turli ravshanlikdagi yulduzlarning sonini hisoblash, yulduzlarning to’da – to’da bo’lib joylashishlarini tekshirish, infraqizil va radiato’lqinlarni kuzatish usullari yordamida Galaktikada materiyaning taqsimlanish qonunlari o’rganiladi. www.arxiv.uz

Galaktikadagi turli – tuman ob’ektlar ularning joylashishiga qarab uch turga bo’linadi. Galaktik tekislikda yaqin joylashgan jismlarni tekislik tashkil etuvchilar, Gallaktika qutublariga yaqin va uni har tomonlama o’rab turuvchi jismlarni sfera tashkil etuvchilar deyiladi. Qolgan boshqa jismlar oraliq tashkil etuvchilarga kirgan har xil obektlar qism sistema deyiladi. Galaktikada markaziy qism diametrik – 1,3 kns bo’lgan yadro mavjud. Ya droni chang, gaz tumanliklari o’rab turganligi va yulduzlar ko’p bo’lganligi sababli uni antiqaviy asboblar yordamida qurib bo’lmaydi. Ya droning o’rtacha zichligi quyosh atrofidagi yulduzlar zichligidan taxminan ikki barobar ortiq. Markaziy qism kuchli radionurlanishga ega bo’lib, yadroning fizikaviy tabiati haqida ma’lumotlar asosan ana shu radionurlanishni kuzatish yordamida olinadi. Osmon sferasida yulduzlar vaziyati o’zgarib turadi. Uning asosiy sababi presesiya, nutasiya, aberrasiya yillik paralloks va yulduzning fazodagi harakatini osmon sferasiga proyeksiyasidir. Yu lduzlarning o’ziga xos harakati bilan bir yilda o’tgan yilni osmon sferasiga praeksiyasi yulduzning hususiy harakati ( M ) deyiladi. Hususiy harakatni aniqlash uchun yulduz vaziyatlari haqida ma’lumot beruvchi va bir – biridan 20 – 30 yil yoki undan ortiq vaqt farqi bilan tuzilgan yulduz jadvallarini solishtiriladi. Masalan, biror yulduzning ekvatorial koordinatalari T 1 - va T 2 – yillarda ( a 2 , b 1 ) va ( a 2 b 2 ) ekanligi aniqlangan bo’lsin. www.arxiv.uz

Galaktikaning vujudga kelishi va dinamikasi He H H   2 2 Hozirgi zamon tasavvuriga ko’ra koinot boshlang’ich rivojlanish paytida siyraklangan gaz bilan to’la bo’lgan Gravitatsion ta’sir tufayli quyuqlanish sohalar paydo bo’lgan bu quyuqlanish sohalar alohida massaga ega bo’lgan bulutlarni hosil qilgan ayrim bulutlar aylanish momentiga ega bo’lib markazga tomon yanada quyuqlana borgan, bulardan keyinchalik spiralsimon galaktikalar paydo bo’lgan ayrimlari deyarli amalda aylanmagan. Bular elliptik galaktikalar hosil bo’lishiga olib kelgan markaziy quyuqlanishiga ega bo’lmay aylanish momentiga ega bo’lgan bulutlar noto’g’ri galaktikalar hosil bo’lishiga olib kelgan. Galaktikalar aro chang bulutlari geliy va vodoroddan iborat boshlangich bo’lib ular yemirilish natijasida o’z markaziga tomon quyuqlanishni hosil qilgan. Bunday quyuqlanishlarning tezligi 250 km / s ga ega bo ’ lib harakati tartibsiz bo ’ lgan ulardan sharsimon 1- avlod yulduz to ’ dalari paydo bo ’ lgan bular galaktikada sistemachalarni hosil qilgan . Tez yulduz galaktikalari va sharsimon to ’ dalar galaktikamiz atrofida aynan hozirgi manzarani hosil qilgan . Undan so ’ ng galaktikaning massif yoki missif emasligiga bog ’ liq ravishda har xil yo ’ nalishlar bo ’ ylab harakatlangan massif galaktikalarda evolyutsiya tezroq boradi . Agar aylanish momenti katta bo ’ lsa Sb Galaktikalar nisbatan pastroq bo ’ lsa , Sb Galaktikalar kichik bo ’ lsa Sa Galaktikalar paydo bo ’ lgan . Bizning Galaktikamiz misolida spiral galaktikalarning mumkin bo’lgan evolyutsiyasini qarash mumkin. Yu lduzlarning 1-avlodi har xil yashash davriga ega. Kichik massali yulduzlar hozir ham mavjud massaga kattaroq bir necha Quyosh massasiga ega bo’lgan yulduzlar o’z hayotini tezroq yashagan yulduzlar qancha massif bo’lgan modda uning markaziga qarab shuncha siqiladi. Siqilish darajasiga bog’liq ravishda markaziy qismida harorat shuncha yuqori bo’ladi. Chunki siqilgan moddalar termoyadro reaksiyasi shuncha tez ketadi. Ularning quvvati shuncha yuqori 10 15 , 10 16 K yadro yoqilg’isi tezroq yonadi va bunday yulduzlar o’zi bilan (yulduzlar) og’ir elementlar bilan boyitiladi, va massasi bunday yulduzlar o’zidan modda chiqarib turadi. Ular yerdagi kuzatuvchiga o’ta yangi yulduzning chaqnashi bo’lib ko’rinadi. www.arxiv.uz