logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. KOORDINATA TURLARI

KOORDINATA TURLARI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

157.439453125 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: KOORDINATA TURLARI. REJA: 1. KOORDINATA HAQIDA. 2. GEOGRAFIK KOORDINATALAR. 3. KOORDINATA TURLARI. 4. XULOSA. Koordinatalar  ( lotincha :  co  — „birgalikda“,  ordinatus  —   „tartiblangan“,   „aniqlangan“) —  nuqtaning  to g ri  chiziq,   ʻ ʻ tekislik,  fazo  va  turli  yuzalardagi  holatini  aniqlovchi  sonlar.   Masalan,   geografiyada   ma lum   nuqta   joylashgan  kenglik   ʼ va  uzunlikni   ko rsatuvchi   sonlar  (qarang:  ʻ Geografik   koordinatalar );  astronomiyada   yoritqichning  osmon   sferasidagi   holatini   belgilovchi   sonlar.  Nuqtaning   koordinatalari  biror   koordinata   sistemasida  aniqlanadi.   Masalan,   bir  nuqtadan  o tuvchi  o zaro   tik  uch   to g ri  chiziq   ʻ ʻ ʻ ʻ fazoda  koordinatalar  sistemasini  tashqil  qiladi.   Bunda nuqtaning  koordinatalari bo ladi. ʻ    Geografik koordinatalar  —  yer  sathidagi nuqtaning   vaziyatini  ekvator  tekisligi   va  boshlang ich   meridian   ʻ tekisligiga  nisbatan   o lchangan   kenglik   va   uzunlik  deb   ʻ ataluvchi  burchak  qiymatlari.  Astronomik  va  geodezik  G.  k.  bo ladi.  Referens-ellipsoid   sirtida   geodezik   ʻ o lchashlar  natijasida  olingan  va  hisoblangan   kenglik   va   ʻ uzunlik   geodezik  koordinatalar   deyiladi.  Ular,  odatda,   V   va   J  harflari   bilan   belgilanadi.  Astronomik  koordinatalar   o sha  nuqtalarning  referens-ellipsoid  sirtida   osmon   ʻ yoritqichlarini  kuzatish   orqali   aniqlangan   koordinatalarga  aytiladi.    Bu koordinatalar  r va  u  bilan  belgilanadi.  Geodezik  koordinatalar   berilgan  nuqtadan  referens-ellipsoid  ustiga  tushirilgan  normal  chizig iga   ʻ bog liq,  G.  k.  esa  o sha  nuqtadan  tushirilgan  shovun  chizig iga  nisbatan   ʻ ʻ ʻ olinadi.  Kengliklar  meridian  bo ylab  ekvatorning  har  ikki  tomoniga  qarab   ʻ 0°  dan  90°  gacha  hisoblanadi  va  ekvatordan  shimolidagi  kengliklar   shim.,  janubidagilari —  janubiy  kengliklar  deb  ataladi.  Mas,  Toshkent   shahri  4GZS  sh.k.da  joylashgan.  Uzunliklar  boshlang ich  meridian  0°   ʻ dan  360°  gacha  yoki  sharqqa  (sharqiy  uzunlik),  yoxud  g arbga  (g arbiy   ʻ ʻ uzunlik)  hisoblanadi.  Mas,  Samarkand  shahri  67°  shq.  u.da  joylashgan.   Shuningdek,  boshlang ich  meridian  0°  dan  180°  gacha  sharqqa  va   ʻ g arbga  hisoblashda  ham  qo llaniladi.  Ular  parallellar  bo ylab   ʻ ʻ ʻ hisoblanadi.  Xalqaro  kelishuvga  muvofiq,  London  chekkasidagi  eski  Grinvich   astronomik   rasadxonasidan  o tuvchi  meridian  „boshlang ich   ʻ ʻ meridian“,  „nolinchi  meridian“  deb  qabul  qilingan.  Qadimda  uzunliklarni   o lchashda   turli   joylardan   ʻ o tgan   meridianlar —   Ferro   olari   ( ʻ Kanar   orollarida ),  Parij ,  Berlin ,  Rim ,  Nankin  rasadxonalari,   Rossiya   uchun   19-asrgacha   Pulkovo   rasadxonasidan   o tgan   meridian   bosh   meridian   ʻ qilib   olingan.   Sharqda   O rta   asrlarda   xarita   ʻ tuzishda   Xo jand   sh.dan   o tgan   meridianni   bosh   ʻ ʻ meridian   deb   qabul   qilinganligi   to g risida   ʻ ʻ ma lumotlar   bor. ʼ  Kuzatuv nuqtai  nazaridan  kelib  chiqqan  holda  qaralsa,  gorizontal   sistema  koordinatasi  eng  tabiiysi  hisoblanadi.  Uning  asosiy   tekisligi  kuzatuvchidan  o’tuvchi  hamda  Yerga  urinma  bo’lgan   gorizont  tekisligi  hisoblanadi;  bu  gorizontal  tekislik  osmon   sferasini  gorizont  bo’ylab  kesib  o’tadi.  Kuzatuvchining  tepasidagi   nuqta  zenit  nuqtasi  va  unga  qarama-qarshi  bo’lgan,   kuzatuvchidan  past  tarafda  joylashgan  nuqta  esa  nadir  nuqtasi   deyiladi.  Zenitdan  o’tuvchi  barcha  katta  aylanalar  vertikal   aylanalar  deyiladi.  Barcha  vertikallar  gorizontni  perpendikulyar   ravishda  kesib  o’tadi.  Gorizontal  koordinatalar  sistemasida   yoritgachlarning  o‘rni  ikki  koordinata  bilan  xarakterlanadi.   Bulardan  biri  yoritgichning  A  -  azimuti,  ikkinchisi  h  balandligi   deyiladi.  Bu  sistemada  koordinata  boshi  janub  nuqtada  joylashadi.  Berilgan  ixtiyoriy   M   nuqtaning   bu   sistemadagi   o`rnini   belgilash   uchun  bu  nuqtadan  va  Z  dan  o`tuvchi  katta  yarim  aylana  o`tkazib,   uning  sfera  sirtida  gorizont  bilan  kesishish  nuqtasini  M 1  deb  olaylik   (1.6-rasm).   Unda   yoy   SM 1 =SOM  1 =A   deb   belgilab,   bu   koordinatani   M   yoritgichning   azimuti   deyiladi.   Azimut   astronomiyada   odatda   S   nuqtadan   g`arb   tomonga,   ya`ni   osmon   sferasining   sutkalik   ko`rinma   aylanishi   tomoniga   qarab   o`lchanib,   0A   360.   Ayrim     mamlakatlarda   azimut   ikki   tomonga   o`lchanib,   g`arbiy   azimut   0<A180°  va  sharqiy  azimut  –180°A<0°  deb  olinadi.    Geodeziya   fanida   azimut   A G  osmon   sferasining   shimol   N   nuqtasidan   boshlab   o`lchanadi,   ya`ni  A G =A+180°   (A<180°),  A G =A- 180°  (A>180°).   Gorizontal  koordinatalar   sistemasi  Astronomiyada gorizontal  sistemaning  ikkinchi  koordinatasi  sifatida   ZM=ZOM  yoy  olinib,  u  kichik  z  harfi  bilan  belgilanadi  va  yoritgichning    zenit  masofasi  deyiladi.  Bunda  0°  z   180°.  Zenit  masofa  o`rniga     yoritgichning  gorizontdan  balandligi  h=M  1 OM  tushunchasini  ham   qo`llash  mumkin,  chunki  h=90°  –  z.  Almukantaratlari  bir  xil  bo`lgan   yulduzlarning  z  (yoki  h)  koordinatasi  qiymatlari  o`zaro  teng.  Jismning   (z,  A)  koordinatasi  gorizontal  sistemada  ishlovchi  astrometrik  asboblar   yordamida  aniqlanadi.  Lekin,  osmon  sferasining  sutkalik  aylanishi   tufayli  yoritgichlarning  gorizontal  koordinatalari  kun  davomida  o`zgarib   turadi.  Osmon  jismlarining  kataloglari  va  yulduz  xaritalarini  tuzishda   gorizontal  koordinatalar  ishlatilmaydi.  Osmon  sferasi  aylanishi  ta`sir   etmaydigan  koordinatalarni  ekvatorial  sistemada  tuzish  mumkin.  Yer aylanish  o'qining  yo'nalishi  deyarli  doimiy  bo'ladi  va  shu  sababli   ekvatorial  tekisligi  ushbu  tekislikka  perpendekulyar  bo'ladi.  Shuning   uchun   ekvatorial   tekislik   vaqtga   va   kuzatuvchining   joylashishiga   bog’liq   bo'lmagan   koordinatalar   sistemasi   uchun   tayanch   tekislik   sifatida  qabul  qilinishi  mumkin.  Qator   teleskoplar   o’qi   olam   o’qiga   parallel   bo’lib,   shunga   mos   ravishda   ekvatorial   koordinatalar   sistemasida   ishlaydi.   Bu   koordinatalar   sistemasi   2   turga   bo’linadi:   ekvatorial   koordinatalarning   birinchi   va   ikkinchi   sistemalari.   Ularning   birinchisi   sistemasida   yoritgichlarning   o‘rni   soat   burchagi   (t)   va   og‘ish   burchagi   yoki   og‘ish   ()   deyiluvchi   koordinatalarda   o‘lchanadi.    Koordinata  boshi  qilib,  osmon  meridianining  (P,  Q,  S,  P  yoy)  janubiy    qismi  bilan  osmon  ekvatorining  kesishgan  nuqtasi  (Q)  olinadi   Ixtiyoriy yoritgichning  soat  burchagini  topish  uchun  u  orqali  yarim  og‘ish  aylanasi   o‘tkazilib,  uning  osmon  ekvatori  bilan  kesishgan  nuqtasi  (K)  topiladi.  Bu  nuqtaning   koordinata  boshidan  uzoqligi  yoki  yoritgich  orqali  o‘tgan  yarim  og‘ish  aylanasining   Olam  qutbida  osmon  meridiani  bilan  hosil  qilgan  sferik  burchak  yoritgichning  soat   burchagi  deyiladi.Ikkinchi  koordinata  hisoblangan  og‘ish  esa,  yoritgichdan  o‘tgan   yarim  og‘ish  aylanasining  osmon  ekvatori  bilan  kesishgan  nuqtasidan  (K)   yoritgichgacha  bo‘lgan  yoy  uzunligi  bilan  o‘lchanadi.  Yoritgichning  soat  burchagi,   sferaning  markazida  turgan  kuzatuvchi  uchun  soat  strelkasi  yo‘nalishi  bo‘ylab  yoki,   boshqacha  aytganda,  osmon  sferasining  aylanishi  yo‘nalishi  bo‘ylab,  0 0  dan   360 0  gacha  (yoy  hisobida)  yoki  24  soatgacha  (vaqt  hisobida)  o‘lchanadi.  Ba’zan  bu   yo‘nalish  musbat  yo‘nalish  deb  qabul  qilinib,  to  180 0  gacha  (yoy  hisobida)  yoki  +12   soatgacha  hisoblanadi;  teskari  yo‘nalish  bo‘ylab  t ning  ishorasi  manfiy  bo‘lib,  u  ham   12  soatgacha  o‘lchanadi.   Ekvatorial koordinatalar 1-sistemasi  Osmon jismlarining  og‘ish  burchagi  u  osmonning  shimoliy  yarim  sharida   bo‘lsa   musbat   ishorani,   janubiy   yarim   sharda   bo‘lganda   esa   manfiy   ishorani   qabul   qiladi.   Og‘ish   burchagi   yoy   graduslarida,   minutlarida   va   sekundlarida   o‘lchanadi.   Ba’zan   yoritgichning   og‘ish   burchagi     o‘rniga    uning   qutbdan   uzoqligi   ham   r  ishlatiladi.   Yoritgichning   qutbdan   uzoqligi   bilan   og‘ish   burchagining   yig‘indisi   har   doim   90 0  ga   teng.   Bitta   og‘ish   aylanada  yotgan  barcha  yulduzlarning  soat  burchaklari  bir  xil  bo‘ladi.  Ekvatorial   koordinatalarning   ikkinchi   sistemasida   soat   burchagi   o’rniga   yoritgichning  to’g’ri  chiqishi   α   koordinatasi  qo’llaniladi.  Ushbu  koordinata   bahorgi   tengkunlik   nuqtasidan   boshlab   o’lchanadi.   Ekliptika   va   osmon   ekvatorining   kesishgan   nuqtalaridan   biri   bahorgi   tengkunlik,   -  nuqtasi    koordinata  boshi  qilib  olinadi. Ekvatorial koordinatalar 2-sistemasi  Ekvatorial koordinatalarning  2-sistemasida  aniqlangan  koordinatalari  Yer  sharining   hamma  nuqtalarida  bir  xil  bo‘ladi;  biroq  gorizontal  koordinatalar  (A,  h,  z)  va  I -  ekvatorial  koordinatalar  sistemasining  t-  soat  burchagi,  yoritgichlarning  sutkalik   ko‘rinma  harakatlari  tufayli,  sutka  davomida  o‘zgaradi.  Ekvator  bo‘ylab  joylashgan   barcha  yoritgichlarning  og‘ishi  0 0  ga  teng  bo‘lib,  ma’lum  yarim  og‘ish  aylanasi  bo‘ylab   joylashgan  barcha  yoritgichlar  bir  xil  to‘g‘ri  chiqishga  ega  bo‘ladilar.Osmon  sferasining   ayrim  asosiy  nuqtalarning  bu  sistemada  koordinatalari  quyidagicha  bo‘ladi:  bahorgi  va   kuzgi  tengkunlik  nuqtalari,  mos  ravishda  (0:0),  (12   h ;0),  yozgi  va  qishki  Quyosh  turishi   nuqtalari  esa,  mos  ravishda   (6 h ,+23 0 26)  va  (18   h ,-  23 0 26).   Yoritgichning     yoki   t  koordinatasini   vaqt   birliklarida   o`lchash   mumkin,   chunki   360°    so`zsiz  24  soatga  to`g`ri  keladi.  Demak,  1 h  =15°,  1 m  =15’  va  1 s  =15”  ga  teng.  Umumiy   holda   0     24    h  yoki   0       360.   Ekvatorial   koordinatalarning   birinchi   sistemasi   amaliy       astronomiyada,  asosan,  aniq  vaqtni  topishda  qo`llaniladi,  ikkinchi  sistemasi  esa  yulduz   kataloglari  va  xaritalarini  tuzishda  ishlatiladi.  Yerning  aylanish  o’qi  doimo  o’zgarmay,  unga  perpendikulyar  ekvatorial  tekislik  sferani   teng  ikkiga  bo’ladi.  Shuning  uchun  ekvatorial  koordinatlar  sistemasi  kuzatuvchi  vaqti  va   o’rniga  bog’liq  emas. XULOSA.  XULOSA QILIB AYTGANDA, KOORDINATA YORDAMIDA YERNI ISTALGAN NUQTASINI TOPISH MUMKIN. KOORDINATA YERNI URGUMCHAK TURI KABI URAB OLGAN. UMUMAN AYTGANDA KOORDINATA YORDAMIDA KO’P ISHLARNI QILISH MUMKN. MASALAN JOYNI ANIQLASH VA HOKOZOLAR. KOORDINATA TURLARI HAQIDA YUQORIDA AYTIB UTILGAN. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  1. Асомов М., Мирзалиев Т. Топография асослари ва картография. Тошкент : «Ў итувчи», 1988.қ  2. Асомов М., Мирзалиев Т. Топография асослари ва картографиядан лабаратория маш улотлари. Тошкент: ғ «Ў итувчи», 1990. қ  3 . Quziboyev T topografiya asoslari toshkent 1974  4. Берлянт А.М. Картографический метод исследования. М.: 1978.  5. Гедымин А.В., Г.Ю.Грюнберг и др. Картография с основами топографии. М.: «Просвещение», 1988. 6. ENTERNET SAYTLARI

MAVZU: KOORDINATA TURLARI. REJA: 1. KOORDINATA HAQIDA. 2. GEOGRAFIK KOORDINATALAR. 3. KOORDINATA TURLARI. 4. XULOSA.

Koordinatalar  ( lotincha :  co  — „birgalikda“,  ordinatus  —   „tartiblangan“,   „aniqlangan“) —  nuqtaning  to g ri  chiziq,   ʻ ʻ tekislik,  fazo  va  turli  yuzalardagi  holatini  aniqlovchi  sonlar.   Masalan,   geografiyada   ma lum   nuqta   joylashgan  kenglik   ʼ va  uzunlikni   ko rsatuvchi   sonlar  (qarang:  ʻ Geografik   koordinatalar );  astronomiyada   yoritqichning  osmon   sferasidagi   holatini   belgilovchi   sonlar.  Nuqtaning   koordinatalari  biror   koordinata   sistemasida  aniqlanadi.   Masalan,   bir  nuqtadan  o tuvchi  o zaro   tik  uch   to g ri  chiziq   ʻ ʻ ʻ ʻ fazoda  koordinatalar  sistemasini  tashqil  qiladi.   Bunda nuqtaning  koordinatalari bo ladi. ʻ  

 Geografik koordinatalar  —  yer  sathidagi nuqtaning   vaziyatini  ekvator  tekisligi   va  boshlang ich   meridian   ʻ tekisligiga  nisbatan   o lchangan   kenglik   va   uzunlik  deb   ʻ ataluvchi  burchak  qiymatlari.  Astronomik  va  geodezik  G.  k.  bo ladi.  Referens-ellipsoid   sirtida   geodezik   ʻ o lchashlar  natijasida  olingan  va  hisoblangan   kenglik   va   ʻ uzunlik   geodezik  koordinatalar   deyiladi.  Ular,  odatda,   V   va   J  harflari   bilan   belgilanadi.  Astronomik  koordinatalar   o sha  nuqtalarning  referens-ellipsoid  sirtida   osmon   ʻ yoritqichlarini  kuzatish   orqali   aniqlangan   koordinatalarga  aytiladi.

   Bu koordinatalar  r va  u  bilan  belgilanadi.  Geodezik  koordinatalar   berilgan  nuqtadan  referens-ellipsoid  ustiga  tushirilgan  normal  chizig iga   ʻ bog liq,  G.  k.  esa  o sha  nuqtadan  tushirilgan  shovun  chizig iga  nisbatan   ʻ ʻ ʻ olinadi.  Kengliklar  meridian  bo ylab  ekvatorning  har  ikki  tomoniga  qarab   ʻ 0°  dan  90°  gacha  hisoblanadi  va  ekvatordan  shimolidagi  kengliklar   shim.,  janubidagilari —  janubiy  kengliklar  deb  ataladi.  Mas,  Toshkent   shahri  4GZS  sh.k.da  joylashgan.  Uzunliklar  boshlang ich  meridian  0°   ʻ dan  360°  gacha  yoki  sharqqa  (sharqiy  uzunlik),  yoxud  g arbga  (g arbiy   ʻ ʻ uzunlik)  hisoblanadi.  Mas,  Samarkand  shahri  67°  shq.  u.da  joylashgan.   Shuningdek,  boshlang ich  meridian  0°  dan  180°  gacha  sharqqa  va   ʻ g arbga  hisoblashda  ham  qo llaniladi.  Ular  parallellar  bo ylab   ʻ ʻ ʻ hisoblanadi.  Xalqaro  kelishuvga  muvofiq,  London  chekkasidagi  eski  Grinvich   astronomik   rasadxonasidan  o tuvchi  meridian  „boshlang ich   ʻ ʻ meridian“,  „nolinchi  meridian“  deb  qabul  qilingan.

 Qadimda  uzunliklarni   o lchashda   turli   joylardan   ʻ o tgan   meridianlar —   Ferro   olari   ( ʻ Kanar   orollarida ),  Parij ,  Berlin ,  Rim ,  Nankin  rasadxonalari,   Rossiya   uchun   19-asrgacha   Pulkovo   rasadxonasidan   o tgan   meridian   bosh   meridian   ʻ qilib   olingan.   Sharqda   O rta   asrlarda   xarita   ʻ tuzishda   Xo jand   sh.dan   o tgan   meridianni   bosh   ʻ ʻ meridian   deb   qabul   qilinganligi   to g risida   ʻ ʻ ma lumotlar   bor. ʼ

O'xshashlar

Koordinata toʻrlari
koordinata. toʻri
ALGORITM TURLARI
Burchak turlari
Konstitutsiya turlari