logo

LISON UT-TAYR ASARIDA QUSHLAR TASVIRI

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

191.3974609375 KB
“ LI SON UT-TAY R”    A SA RI DA  QUSHLA R  
TA SVI RI  TOVUQ (X O‘ROZ) 
•
Ruhiyatda mavjud bo‘lgan shahvoniy hirs timsoli. Muallif uning bu 
xususiyatini erkakning fazilati emas deb, qattiq tanbeh beradi: 
•
Yuz yamonlig‘ birla shan’at aylabon, 
Yaxshilarg‘a o‘zni nisbat aylabon. 
•
Sustlug‘lar birlakim qilding ayon, Demagil o‘zni xuro‘s, ey mokiyon. 
•
Dostondagi barcha qushlar alohida timsollar bo‘lishi bilan birgalikda, 
boshqa ma’noda, jon qushining turli holatdagi ko‘rinishlari, turfa 
kayfiyatdagi tovlanishlaridir.   KUF (O‘RDAK) 
•
xazina topish ishqiga tushganligini aytib, uzr so‘raydi. Bu timsol Navoiy 
talqinida tirikchilik tashvishlari bilan band bo‘lgan odam yoki ruhiyatning shu 
xildagi xususiyati ma’nosida gavdalantirilgan. O‘rdak sohta karomatfurush 
so‘fiy timsolida yoki ruhning o‘z ilmu hunarlariga mag‘rurligi qiyofasida 
gavdalantiradi: 
•
Mavjdin sajjoda solib suvda, Ko‘rguzib maqsud yuz ul ko‘zguda. 
•
Suvdadur maqsudima chun yetmagim, Bas, xatodur o‘zga yon azm etmagim. 
•
Navoiy bunday karomatfurushlikni ham inkor etadi.   BURGUT 
•
Navoiyning o‘zi kiritgan yana bir qush timsoli. U, asosan, turkiy 
adabiyotda mard, jasur va ovchi obrazida gavdalangan. Dostondagi 
o‘rinda Navoiy burgutni nafsga, jismoniy kuch-qudratga berilib, toat-
ibodatni esidan chiqargan inson yoki asliyatni unutgan ruh timsolida 
talqin qiladi: 
•
Muncha birla o‘zni tavsif etkasen, Zo‘ru shavkat birla ta’rif etkasen. 
•
Pahlavonu qahramon ul bo‘ldi, ul – Kim, kechib jonidin etkoy azmi yo‘l.   SHUN QOR 
•
o‘zining podshohligini ay t ib, shohga e ht iy oji y o‘qligini izhor 
e t adi. Navoiy  bu t imsol bilan t axt  va amalga ruju qo‘y gan 
shaxslarni hamda ruhiy at dagi amalparast lik  illat ini if oda 
e t adi: 
•
Qavmi nodonk im, de gaylar se ni shoh, But ni y o o‘t ni 
de gonde k dur iloh. 
•
Zot inga shat ranj shohidur adil, K im, o‘zide k  o‘t rusidadur badil.   TA ZA RV  (TUSTOVUQ) 
•
mumtoz adabiyotda go‘zallik timsoli bo‘lib, bu o‘rinda tashqi chiroyiga 
mahliyo bo‘lgan yengiltak yoxud ruhiyatning yengil-yelpiliklarga moyilligi 
timsolida gavdalanadi: 
•
Er kirar er sonig‘a himmat bila, Er emas faxr aylag‘on ziynat bila. 
•
Erga xulqu fe’l erur zebu kamol, Yangi zarkash hullasidur eski shol.   KA BUTA R 
•
dostonga Navoiyning o‘zi kiritgan qush timsollaridan sanaladi. U dunyo 
mifologiyasida ruh, tinchlik ma’nosini anglatadi, turkiy xalqlar asotirlarida ham 
“devlarning joni kabutar shaklida bo‘lar emish”, degan tushunchani eslagan edik. 
Shu bilan birga, inson ruhiga ham muqoyasa qilinadi. Navoiyning kabutari ham, 
shuni nazarda tutgan holda, uzrida o‘zini “barcha qushlar ichra hayyu lo yamut” – 
tirik, o‘lmaydigan qushman, deb tanishtiradi. “Lison ut-tayr”da kabutar uy-joyiga 
asir bo‘lgan odam yoki vujudiga asir notavon ruh timsolida talqin qilinadi: 
•
Kim sanga Tengri nasib aylab qanot, Qilg‘udek bir damda qat’i koinot. 
•
Sen xaloyiqqa bo‘lub farmonpazir, Dona birla suv uchun zoru asir.   QUMRI  
•
ham mumtoz adabiyotda sayroqi qush sifatida tasvirlanadi. Biroq Navoiy 
ushbu timsolga yangi ma’no yuklab, uni bog‘-bo‘stonni sevuvchi, undan bir 
daqiqa ham ayrilmaydigan qush – o‘z uyiga mehr qo‘ygan va undan narini 
ko‘rolmaydigan kishi yoki ruhiyati dunyoning “yaltir-yultir”lariga asir bo‘lib, 
undan ajralishni tasavvur qila olmaydigan inson timsolida talqin qiladi. 
Hudhud uning xonanishinligini tanqid qilgani holda, Haq yo‘liga kirishni 
targ‘ib qiladi: 
•
Er ersang, maqsudi asli istabon, Yo‘lg‘a kirsang, yor vasli istabon.   TOVUS 
•
mumtoz adabiyotda ma’shuqaning go‘zalligi va qadam tashlashi ramzi (tovus 
xiromon) sifatida talqin qilingan. “Lison ut-tayr”da tovus timsoli zebu 
ziynatlariga bino qo‘ygan kishi yoki o‘zining ilmiga, amaliga kibr aylash ramzi 
sifatida tasvirlanadi. Hudhud uni suratga bino qo‘yganlikda ayblab, tanqid 
qiladi: 
•
Senki bu suratqa bo‘ldung mubtalo, Ur tamasxurg‘a ulus ichra salo.   QUMRI  
•
ham mumtoz adabiyotda sayroqi qush sifatida tasvirlanadi. Biroq Navoiy 
ushbu timsolga yangi ma’no yuklab, uni bog‘-bo‘stonni sevuvchi, undan bir 
daqiqa ham ayrilmaydigan qush – o‘z uyiga mehr qo‘ygan va undan narini 
ko‘rolmaydigan kishi yoki ruhiyati dunyoning “yaltir-yultir”lariga asir bo‘lib, 
undan ajralishni tasavvur qila olmaydigan inson timsolida talqin qiladi. 
Hudhud uning xonanishinligini tanqid qilgani holda, Haq yo‘liga kirishni 
targ‘ib qiladi: 
•
Er ersang, maqsudi asli istabon, Yo‘lg‘a kirsang, yor vasli istabon.   TOVUS 
•
mumtoz adabiyotda ma’shuqaning go‘zalligi va qadam tashlashi ramzi (tovus 
xiromon) sifatida talqin qilingan. “Lison ut-tayr”da tovus timsoli zebu 
ziynatlariga bino qo‘ygan kishi yoki o‘zining ilmiga, amaliga kibr aylash ramzi 
sifatida tasvirlanadi. Hudhud uni suratga bino qo‘yganlikda ayblab, tanqid 
qiladi: 
•
Senki bu suratqa bo‘ldung mubtalo, Ur tamasxurg‘a ulus ichra salo.   TO‘ TI  
•
mumtoz adabiyotda shirinso‘zlik timsoli bo‘lib keladi. Unga yorning shirin 
kalomini muqoyasa qiladilar. Dostonda to‘ti o‘zini qiyinchilik ko‘rmaganligi 
uchun “burgutlar pashshadek bo‘ladigan yo‘l”da qiynalib qolishini aytadi. 
Ushbu timsol bilan Navoiy zohiriy orzu-havaslarga o‘ch, xudbin kimsalarni 
yoki ruhiyatning o‘z-o‘ziga bino qo‘yish xusuciyatini aks ettiradi   HUDHUD 
•
obrazining kelib chiqishi Qur’oni karimning “Naml” surasiga borib taqaladi. 
Unda Hudhudning Sulaymon payg‘ambar va Saba’ malikasi Bilqiys o‘rtasidagi 
vositachiligi keltirilib o‘tilgan. Bu sura sabab Hudhud forsiy va turkiy 
adabiyotda Navoiydan oldin ham eng faol qushlar obrazi darajasida bo‘lgan. 
Jumladan, fors adabiyotida Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy, turkiy adabi- 
yotda Nosiruddin Burhoniddin Rabg‘uziy, turk adibi Gulshahriy asarlaridagi 
turli o‘rinlarda ahamiyatli obraz sifatida ko‘ramiz. 
•
Navoiy bu obrazga bir qator o‘zgartishlar kiritdi. Natijada, Navoiyning 
Hudhudi komil inson, piri murshid, o‘zligini taniyotgan ruh (nafsi lavvoma) 
kabi ma’nolarni aks ettirdi.   MANBA: 1.“SHARQ YULDUZI” JURNALI, 2013/6 
11 “LISON UT-TAYR” ALISHER NAVOIY
TOSHKENT.2019.
•
                        E`TI BORI NGI Z UCHUN  RA HMAT!

“ LI SON UT-TAY R” A SA RI DA QUSHLA R TA SVI RI

TOVUQ (X O‘ROZ) • Ruhiyatda mavjud bo‘lgan shahvoniy hirs timsoli. Muallif uning bu xususiyatini erkakning fazilati emas deb, qattiq tanbeh beradi: • Yuz yamonlig‘ birla shan’at aylabon, Yaxshilarg‘a o‘zni nisbat aylabon. • Sustlug‘lar birlakim qilding ayon, Demagil o‘zni xuro‘s, ey mokiyon. • Dostondagi barcha qushlar alohida timsollar bo‘lishi bilan birgalikda, boshqa ma’noda, jon qushining turli holatdagi ko‘rinishlari, turfa kayfiyatdagi tovlanishlaridir.

KUF (O‘RDAK) • xazina topish ishqiga tushganligini aytib, uzr so‘raydi. Bu timsol Navoiy talqinida tirikchilik tashvishlari bilan band bo‘lgan odam yoki ruhiyatning shu xildagi xususiyati ma’nosida gavdalantirilgan. O‘rdak sohta karomatfurush so‘fiy timsolida yoki ruhning o‘z ilmu hunarlariga mag‘rurligi qiyofasida gavdalantiradi: • Mavjdin sajjoda solib suvda, Ko‘rguzib maqsud yuz ul ko‘zguda. • Suvdadur maqsudima chun yetmagim, Bas, xatodur o‘zga yon azm etmagim. • Navoiy bunday karomatfurushlikni ham inkor etadi.

BURGUT • Navoiyning o‘zi kiritgan yana bir qush timsoli. U, asosan, turkiy adabiyotda mard, jasur va ovchi obrazida gavdalangan. Dostondagi o‘rinda Navoiy burgutni nafsga, jismoniy kuch-qudratga berilib, toat- ibodatni esidan chiqargan inson yoki asliyatni unutgan ruh timsolida talqin qiladi: • Muncha birla o‘zni tavsif etkasen, Zo‘ru shavkat birla ta’rif etkasen. • Pahlavonu qahramon ul bo‘ldi, ul – Kim, kechib jonidin etkoy azmi yo‘l.

SHUN QOR • o‘zining podshohligini ay t ib, shohga e ht iy oji y o‘qligini izhor e t adi. Navoiy bu t imsol bilan t axt va amalga ruju qo‘y gan shaxslarni hamda ruhiy at dagi amalparast lik illat ini if oda e t adi: • Qavmi nodonk im, de gaylar se ni shoh, But ni y o o‘t ni de gonde k dur iloh. • Zot inga shat ranj shohidur adil, K im, o‘zide k o‘t rusidadur badil.