Muhabbatnoma’ matnidagi so’zlarning o’zaro bog’lanishi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1047.5693359375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu:,,Muhabbatnoma’’matnidagi
so’zlarning o’zaro bog’lanishi.
•
Reja:
1. ,,Muhabbatnoma’’ asari haqida.
2. ,,Muhabbatnoma ‘’asarining til xususiyatlari.
3. Asarda so’zlarning o’zaro bog’lanishi.

“
”14-asrga kelib,o’zbek tilining mavqeyi ancha oshdi va bu tilda
ko’plab asarlar yaratildi.Bu asarlar,asosan,xalq tilida yaratildi.Bu
narsa noma va qissalarda o’z aksini topdi.Xorazmiyning
‘’Muhabbatnoma’’si shunday asarlar sirasiga kiradi.Xorazmiy —
shoirning taxallusi hisoblanadi,u haqida tarixiy ma’lumotlar
yo’q.Faqatgina asarning muqaddima Va xotimasida uning hayotiga
doir ba’zi ma’lumotlar uchraydi.
Bizgacha ‘’Muhabbatnoma’’ning arab va uyg’ur yozuvidagi nusxalari
saqlangan,ular til jihatidan bir-biridan farq qiladi.Asarning uyg’ur
yozuvidagi nusxasi 1959-yilda A.M.Shcherbak tomonidan,arab
yozuvidagi nusxasi esa E.Najip tomomidan nashr qilingan.

,,Muhabbatnoma,,asari 11 nomadan iborat bo’lib,8 tasi
o’zbek tilida 3 tasi forsiy tilda yozilgan.Forscha nomalarning
sarlavhalari o zbekcha,shuningdek,forscha nomalarni
xotimalavchi baytlat ham o’zbekcha hisoblanadi.
Xorazmiy asarning xalqqa tushunarli bo’lishi uchun o’sha
davr tilidan ustalik bilan foydalandi.Shoir xalq tiliga xos
o’xshatishni metafora va jonlantirish bilan bog’lab bera oldi:
Shakkarmu eriningiz yā qand, yā jān,
Uyalur la’lingizdin ābi hayvān.

O’zbek tili boyliklaridan yaxshi foydalangan
shoir,omonim so’zlar bilan so’z o’yinlari yaratdi:
Ashar yeldin sening yelganda ating,
Quyash yang’liq jahanni tutti ating,(at-ot, at- nom).
Bo’yung sarvu sanubartek belimg qil
Vafa qilg’an kishilarg’a vafa qil.(qil-soch tolasi,qil-
qilmoq).

Til xususiyatlari jihatdan, ,,Muhabbatnoma,,da aralash
unsurlarni,ya’ni g’arbiy va janubiy tillarga xos xususiyatlar
uchraydi.Masalan jo’nalish kelishigi uchun g’a, gə ,qa, kə
affiksi formalaridan tashqari a,ə ham ancha keng
qo’llangan.
Masalan:
elingə (qo’liga), goharina (gavhariga)
mukina (mulkiga), dilistona (dilistonga),
tana (tanga) kabi.

Tushum kelishigi uchun ni/nï affiksli forma bilan bir qatorda i/ï formasi ham keng
qo’llangan:(konglumi – ko’nglimni,ozumi – o’zimni)kabi.
Asarda buyruq – istak maylining 1 shaxs ko’plik formasi uchun ali/əli affiksli
formasi ham qo’llangan:( barali, keləli).
Ravishdoshning iban/ibən shakli qo’llangan:(bariban,kelibən).
Hozirgi-kelasi zamon fe’lining man/men affiksi( barman-bormayman,kelmen-
kelayman).
Sifatning li/lï/lu/lu formalari (tatlu –shirin,korklu-go’zal,shirin sozlu –shirin
so’zli)formasi asar tili uchun xususiyatlidir.
Asarda ravishdoshning g’ach /gəch formasi (barg’ach,kelgəch), isar/iser
affiksli(bolusar)kelasi zamon fe’li,taqsim sonning ər affiksi yordamida hosil
bo’luvchi formasi (birər- bittadan)ham ishlatilgan.

Asarda tekin,bikin,
yanglig’/yangliq, ashunu kabi
ko’makchilar ham
qo’llanganki,bular asar tilinining
o’ziga xos xususiyatini tashkil
etadi.

•
Asarda qaratqich keliahigining –ning –ing shakllari
uchraydi,ular belgili yoki belgisiz qo’llangan.Masalan:Belgili
o’rimda:
•
eshikning tuprog’I,latofatning buqoyi,Yusufning jamoli kabi.
•
Belgisiz o’rinda:Bayram oyi,Husayiy pardasi,ko’ngul
bahri,muhabbat nardi kabi.
•
Belgili o’rinda –ing shaklida:
•
Bizing til,bizing bek.
•
Hozirda bu shakl ozarbayjon,turk,turkman,gagaus kabi
o’g’uz
guruhidagi turkiy tillarda uchraydi.

Chiqish kelishigi qo’shimchasi –dan –din tarzida
uchraydi,ba’zan –din shakli oldidan bitta n harfi
orttiriladi:
Ulus tuttung qamuq aqling kuchindin,
Cherikta qon tomar qamching uchindin.
Bunda n undoshi qadimiy 3 shaxs birlik egalik
qo’shimchasinimg hozirda tushib qolgan undoshi
sifatida qaraladi.

•
Asarda egalik shakllarining –im –ing shakllari
bilan birga –um-ung shakli ham keng
qo’llangan:
yuzungizni yorutti,xusnung sipohi,ko’zumning
yoshi.
-dek shakli –tek shaklida uchraydi:
Qamartek,aningtek,quyoshtek,falaktek kabi.

• ,,Muhabbatnoma,,da fikrlar,asosan, sodda gaplarda
ifodalandi.shuningdek,bog’langan qo’shma
gap,ergashgan qo’shma gap,ixcham ko’chirma gaolar
ham uchraydi:
Tabassum qildi,aydi:,,Ey faloni,
Kelturgil bizga loyiq armug’oni.

•
,,Muhabbatnoma,, tilini xarakterlashda asosiy rolni
o’ynovchi narsa uning leksik tarkibidir.Uning leksik
tarkibida quyidagi so’zlar uchraydi:
Shunqar (burgut) ,qatra (tomchi) ,boyla (shunday qilib)
yuban (ikkilanmoq), okush (ko’p), Ush (u,bu ,shu),
chimgen (o’tloq) ,tiklik (o’tkazilgan) ,asru(juda),qat
(tomon) ,yaqtu(yorug’), korkkebay(go’zal),yavut
(yaqinlashmoq),uram (ko’cha),qamuq (hamma),uzre
(ustida),el sun (qo’l uzatmoq) ,iyman (uyalmoq) ,yula
(ma’shal),neluk (nima uchun), qapuq (eshik) ,ashnu
(dastavval) ,degul (inkor yuklamasi) ,telim(ko’p),ug’an
(xudo) ,dudaq (lab) kabilar.

• Bulardan ko’rinib turibdiki, ,,Muhabbatnoma,,asarida
13-asr oxiri va 14-asrning boshlarida Xorazm va
Movoraunnahrda hukm surgan kitobiy-poetik til
traditsiyasi davom ettirilgan.Shuning uchun ham
unda qipchoq-o’g’uz til elementlari va qisman uyg’ur
tili xususiyatlari mavjud.
•
‘’ Muhabbatnoma’’fonetik va morfologik jihatdan
o’ziga xos bo’lsa-da unda 14- asr yodnomalariga
yaqinlashtiruvchi xususiyatlar ham bor.Shuning
uchun ham bu asar 14-asr adabiy tilining muhim
yodnomalaridan biri hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Tursunov U., O’rinboyev B.O’zbek adabiy tili
tarixi,T:O’qituvchi,1982.
2. Abdurahmonov G’.,Shukurov Sh.,Mahmudov Q.O’zbek
tilimimg tarixiy grammatikasi,T,2008.
3. Fozilov E,O’zbek tilining tarixiy morfologiyasi,T,1965.
4. Muxtorov A., Sanaqulov U,O’zbek adabiy tili
tarixi,T,1995.

1. Xorazmiy.Muhabbatnoma.w.w.w.ziyouz.k
utubxonasi
2. Mahmatmurodov Sh,Qadimgi turkiy
yozma yodgorliklar til xususiyatlari
tahlili haqida.Monografiya,—
Samarqand,2010.
3. Najip E.N.,,Muhabbatnoma”ning Toshkent
shahri nashri haqida.O’TA,1963,N-6.

Mavzu:,,Muhabbatnoma’’matnidagi so’zlarning o’zaro bog’lanishi. • Reja: 1. ,,Muhabbatnoma’’ asari haqida. 2. ,,Muhabbatnoma ‘’asarining til xususiyatlari. 3. Asarda so’zlarning o’zaro bog’lanishi.

“ ”14-asrga kelib,o’zbek tilining mavqeyi ancha oshdi va bu tilda ko’plab asarlar yaratildi.Bu asarlar,asosan,xalq tilida yaratildi.Bu narsa noma va qissalarda o’z aksini topdi.Xorazmiyning ‘’Muhabbatnoma’’si shunday asarlar sirasiga kiradi.Xorazmiy — shoirning taxallusi hisoblanadi,u haqida tarixiy ma’lumotlar yo’q.Faqatgina asarning muqaddima Va xotimasida uning hayotiga doir ba’zi ma’lumotlar uchraydi. Bizgacha ‘’Muhabbatnoma’’ning arab va uyg’ur yozuvidagi nusxalari saqlangan,ular til jihatidan bir-biridan farq qiladi.Asarning uyg’ur yozuvidagi nusxasi 1959-yilda A.M.Shcherbak tomonidan,arab yozuvidagi nusxasi esa E.Najip tomomidan nashr qilingan.

,,Muhabbatnoma,,asari 11 nomadan iborat bo’lib,8 tasi o’zbek tilida 3 tasi forsiy tilda yozilgan.Forscha nomalarning sarlavhalari o zbekcha,shuningdek,forscha nomalarni xotimalavchi baytlat ham o’zbekcha hisoblanadi. Xorazmiy asarning xalqqa tushunarli bo’lishi uchun o’sha davr tilidan ustalik bilan foydalandi.Shoir xalq tiliga xos o’xshatishni metafora va jonlantirish bilan bog’lab bera oldi: Shakkarmu eriningiz yā qand, yā jān, Uyalur la’lingizdin ābi hayvān.

O’zbek tili boyliklaridan yaxshi foydalangan shoir,omonim so’zlar bilan so’z o’yinlari yaratdi: Ashar yeldin sening yelganda ating, Quyash yang’liq jahanni tutti ating,(at-ot, at- nom). Bo’yung sarvu sanubartek belimg qil Vafa qilg’an kishilarg’a vafa qil.(qil-soch tolasi,qil- qilmoq).

Til xususiyatlari jihatdan, ,,Muhabbatnoma,,da aralash unsurlarni,ya’ni g’arbiy va janubiy tillarga xos xususiyatlar uchraydi.Masalan jo’nalish kelishigi uchun g’a, gə ,qa, kə affiksi formalaridan tashqari a,ə ham ancha keng qo’llangan. Masalan: elingə (qo’liga), goharina (gavhariga) mukina (mulkiga), dilistona (dilistonga), tana (tanga) kabi.

O'xshashlar

Sintaksis.Sintaksis aloqa.So’z birikmasi

O’zbekiston Respublikasining Yaponiya davlati bilan o’zaro aloqalari

Fazoda to’g’ri chiziqlarning o’zaro joylashuvi. Fazoda to’g’ri chiziq va tekisliklarning o’zaro joylashuvi. To’g’ri chiziqninng berilgan tekislikda yotish sharti.

Jahon tilshunosligida qo‘shma gap talqini