Jahon tilshunosligida qo‘shma gap talqini
![Reja:
1.Jahon tilshunosligida qo‘shma gap talqini
2.Rus tilshunosligida qo‘shma gapga oid qarashlar
3.A. M. Peterson va M. A. Peshkovskiyning qo‘shma gapga doir
tadqiqotlari
Tilshunoslik fanida qo’shma gap mavzusi azaldan muammoli bo’lib keldi va
bugungi kunda ham uni muammolardan holi deb bo’lmaydi.Buning asosiy
boisi shundaki,qo’shma gap fikr ifodasi sintaktik shaklning eng yuqori va
murakkab pog’onalardan birini tashkil etadi.](/data/documents/e872b18e-4e05-428a-8058-9003122e34f4/page_1.png)
![Jahon tilshunosligida qo’shma gap talqiniga
bag’ishlangan ilmiy monografik tadqiqotlar ko’p
bo’lishiga qaramay,bu sohada hali yechilmagan
jumboqlar anchagina.
Ular jumlasiga qo’shma gap tarkibiy qismlarining
nomlanishi, ularning tub strukturaga munosabati,tarkibiy
qismlarning o’zaro bog’lanishini ta’minlovchi
Grammatik va ekstralingvistik omillarning funksional
salmog’ini aniqlash,qo’shma gapning ustpredikativ
belgisi,uning sintaktik derivatsiyasiga taalluqli
muammolarni va umuman,”qo’shma gap” termining
qo’llanilishi bilan bog’liq ko’plab munozarali masalalarni
kiritish mumkin.](/data/documents/e872b18e-4e05-428a-8058-9003122e34f4/page_2.png)
![Monografiyada M.N.Peterson sintaksisning iboralar
ta’limoti sifatidagi ta’rifini mustahkamladi, rus adabiy tilida
iboralar tasnifini yaratdi va rus tili sintaksisini o‘rganishda
birinchi bo‘lib statistik yondashuvni qo‘lladi. Peterson tilni
sintaktik tavsiflashda quyidagi asosiy vazifalarni ko'rib chiqdi:
1) barcha turdagi iboralarni tavsiflash (tavsif sintaksisi) va 2)
ibora turlari va ularning birikmalarining kelib chiqishini
aniqlash, iboralarning asosiy funktsiyalarini aniqlash va
tavsiflash. bu funksiyalarning evolyutsiyasi (tarixiy sintaksis).
Bu tamoyillar boshqalar qatori tilning faol, mahsuldor
modellarini tilda uning rivojlanishining avvalgi davrlari qoldig‘i
sifatida saqlanib qolgan eski elementlardan ajratishni to‘liqroq
asoslash imkonini berdi.](/data/documents/e872b18e-4e05-428a-8058-9003122e34f4/page_3.png)
![Qo’shma gap komponentlarining munosabati turlarini
o’rganish XX asrning yigirmanchi yillarida tilshunoslik fanida
asosiy mavzulardan biri bo’ldi va bu sohada tilshunoslar o’rtasida
ilmiy bahs va munozaralar boshlandi.
Jumladan, rus tilshunosligida, M.N. Petersonning “Ocherk
sintaksisa ruskogo yazik”nomli asarida qo’shma gap haqida
bildirilgan mulohazalari sabab bo’ldi.M.N.Peterson qo’shma gap
tarkibiy qismlarining tobe va teng bog’lanishi xususida tilshunoslar
tomonidan aytilayotgan fikrlarning g’oyat chalkash va chuqur ilmiy
asosga ega emasligini ta’kidlaydi va quyidagilarni yozadi:”Mavjud
kriteriyalar bosh gapni tobe gapdan,shuningdek,ergash bog’lanishni
teng bog’lanishdan farqlash uchun asos bo’lmaydi.Demak,ergash
va teng bog’lanish tushunchalarida lingvistik ma’no yo’q”.](/data/documents/e872b18e-4e05-428a-8058-9003122e34f4/page_4.png)
![M.N. Peterson nafaqat komponentlarni teng bog’lanishi, balki
tarkibiy qismlari ergash bog’lanishli qo’shma gapning ham
mavjudligini inkor etadi.
Uning fikriga ko’ra, qo’shma gaplarga taalluqli sintaktik
tadqiqotlarda teng va ergash bog’lanishlar xususida emas,balki so’z
birikmalarining o’zaro munosabati haqida mulohaza yuritish lozim.Bu
o’rinda ,albatta ,so’z birikmasi keng ma’noda tushuniladi va gapning
ham so’zlarning o’zaro birikuvidan tashkil toppish nazarda tutiladi.
Masalaning bunday qo’yilishi, albatta, tilshunoslardan javob
kutardi. Mazkur tanqidiy mulohazaga birinchilardan bo’lib, A.M.
Peshkovskiy izoh beradi hamda teng va ergash bog’lanish
tushunchalarining zamirida lingvistik ma’no borligini atroflichs
yoritib berishga harakat qiladi.](/data/documents/e872b18e-4e05-428a-8058-9003122e34f4/page_5.png)
![Olim teng bog’lanish asosida shakllanuvchi qo’shma gaplar
tobe bog’lanish asosida shakllanuvchi ergash gapli qo’shma
gaplardan birinchi galda bog’lovchi vositalar orqali farqlanishini va
mazkur vositalarning qo’shma gap strukturasidagi sintaktik o’rinlari
ham o’ziga xosligini alohida ta’kidlaydi.
Bunda teng bog’lovchi bog’langan qo’shma gapning har ikki
tarkibiy qismida takroran qo’llanishi yoxud tarkibiy qismlar
oralig’ida kelishidan qat’ i nazar, ergashtiruvchi bog’lovchi ergash
gapning nafaqat ritmik nuqtai nazardan ,balki uning organic tuzilishi
jihatidan ham
O’zbek tilshunosligida ham sintaktik muammolarga ta’siri
kuchli bo’lgan A.M.Peshkoviskiyning “Russkiy sintaksis v
nauchnom osveshenii” nomli asarining ham kata bir qismi
bog’langan ,bog’lovchisiz ergash gapli qo’shma gaplar tahliliga
bag’ishlanadi. ajralmas qismi ekanini to’g’ri eslatadi.](/data/documents/e872b18e-4e05-428a-8058-9003122e34f4/page_6.png)
![Bu asarda rus tilshunosligida bog’langan hamda ergash
gapli qo’shma gaplarning lingvistik mohiyatini ochib berishga
harakat qilinganini ko’ramiz.
A.M.Peshkovskiyning eng muhim xulosalaridan biri
shunda ko’rinadiki,u qo’shma gap xususida so’z yuritganida
ohangni til unsuri hisoblanuvchi bog’lovchi bilan hech qachon
tenglashtirib bo’lmasligini, ohang bunda yordamchi vosita
ekanligini to’g’ri ta’kidlaydi.
A.M.Peshkovskiy qo’shma gap tushunchasining ba’zi
g’aliz tomonlari borligini eslatadi va bu haqida quyidagilarni
yozadi:” U bir necha gapni bir gap deb atagani uchun turli
anglashilmovchiliklarga sabab bo’lmoqda”.](/data/documents/e872b18e-4e05-428a-8058-9003122e34f4/page_7.png)
![A.M.Peshkovskiy bog’langan va ergash gapli qo’shma gaplarni teng
va ergash bog’lanishli so’z birikmalariga o’xshatadi,zotan,mazkur
birikmalarning ham birinchisining komponentlari munosabatlari teng
huquqlikka ,ikkisiniki esa ergash bog’lanishga asoslanadi.
Bundan tashqari olim o’z tadqiqotlarida bog’lovchisiz qo’shma
gaplar xususida ham so’z yuritadi va ularni qo’shma gapning alohida bir turi
sifatida tavsiflaydi.
A.M.Peshkovskiy ,garchi o’z tadqiqotlarida qo’shma gap tushunchasini
asoslab berishga uringan bo’lsa ham ,aslida,”qo’shma gap’’ terminiga qarshi
edi.Uning fikriga ko’ra, til birliklari o’z o’zi bilan qorishib yangi pog’onani
hosil qila olmaydi.
Masalan,morfema tarkibiga Ikkinchi so’z sig’maydi.Demak,gap
tarkibiga ham ikkinchi gap sig’maydi.](/data/documents/e872b18e-4e05-428a-8058-9003122e34f4/page_8.png)
![Darhaqiqat, til sistemasining asosiy birliklari
munosabatiga e’tibor berganimizda ham, fonemaning
faollashuvi morfema sathida, morfema aktualizatsiyasi
so’z doirasida, so’zning real qo’llanishi esa gap
qolipida iyerarxik tarzda voqealanishini ko’ramiz.
Bu o’z navbatida, A.M.Peshkovskiyning
“qo’shma gap’’termini xususidagi etirozi asosli ekanini
ko’rsatadi.Chunki har bir til birligining qo’llanishi
o’zidan katta birlik og’ushida amalga oshadi.
Demak, gapning faollashuvi gap sathida emas
balki mikro yoxud makromatn tarkibida sodir bo’ladi.](/data/documents/e872b18e-4e05-428a-8058-9003122e34f4/page_9.png)
![E’tiboringiz uchun
tashakkur!](/data/documents/e872b18e-4e05-428a-8058-9003122e34f4/page_10.png)
Reja: 1.Jahon tilshunosligida qo‘shma gap talqini 2.Rus tilshunosligida qo‘shma gapga oid qarashlar 3.A. M. Peterson va M. A. Peshkovskiyning qo‘shma gapga doir tadqiqotlari Tilshunoslik fanida qo’shma gap mavzusi azaldan muammoli bo’lib keldi va bugungi kunda ham uni muammolardan holi deb bo’lmaydi.Buning asosiy boisi shundaki,qo’shma gap fikr ifodasi sintaktik shaklning eng yuqori va murakkab pog’onalardan birini tashkil etadi.
Jahon tilshunosligida qo’shma gap talqiniga bag’ishlangan ilmiy monografik tadqiqotlar ko’p bo’lishiga qaramay,bu sohada hali yechilmagan jumboqlar anchagina. Ular jumlasiga qo’shma gap tarkibiy qismlarining nomlanishi, ularning tub strukturaga munosabati,tarkibiy qismlarning o’zaro bog’lanishini ta’minlovchi Grammatik va ekstralingvistik omillarning funksional salmog’ini aniqlash,qo’shma gapning ustpredikativ belgisi,uning sintaktik derivatsiyasiga taalluqli muammolarni va umuman,”qo’shma gap” termining qo’llanilishi bilan bog’liq ko’plab munozarali masalalarni kiritish mumkin.
Monografiyada M.N.Peterson sintaksisning iboralar ta’limoti sifatidagi ta’rifini mustahkamladi, rus adabiy tilida iboralar tasnifini yaratdi va rus tili sintaksisini o‘rganishda birinchi bo‘lib statistik yondashuvni qo‘lladi. Peterson tilni sintaktik tavsiflashda quyidagi asosiy vazifalarni ko'rib chiqdi: 1) barcha turdagi iboralarni tavsiflash (tavsif sintaksisi) va 2) ibora turlari va ularning birikmalarining kelib chiqishini aniqlash, iboralarning asosiy funktsiyalarini aniqlash va tavsiflash. bu funksiyalarning evolyutsiyasi (tarixiy sintaksis). Bu tamoyillar boshqalar qatori tilning faol, mahsuldor modellarini tilda uning rivojlanishining avvalgi davrlari qoldig‘i sifatida saqlanib qolgan eski elementlardan ajratishni to‘liqroq asoslash imkonini berdi.
Qo’shma gap komponentlarining munosabati turlarini o’rganish XX asrning yigirmanchi yillarida tilshunoslik fanida asosiy mavzulardan biri bo’ldi va bu sohada tilshunoslar o’rtasida ilmiy bahs va munozaralar boshlandi. Jumladan, rus tilshunosligida, M.N. Petersonning “Ocherk sintaksisa ruskogo yazik”nomli asarida qo’shma gap haqida bildirilgan mulohazalari sabab bo’ldi.M.N.Peterson qo’shma gap tarkibiy qismlarining tobe va teng bog’lanishi xususida tilshunoslar tomonidan aytilayotgan fikrlarning g’oyat chalkash va chuqur ilmiy asosga ega emasligini ta’kidlaydi va quyidagilarni yozadi:”Mavjud kriteriyalar bosh gapni tobe gapdan,shuningdek,ergash bog’lanishni teng bog’lanishdan farqlash uchun asos bo’lmaydi.Demak,ergash va teng bog’lanish tushunchalarida lingvistik ma’no yo’q”.
M.N. Peterson nafaqat komponentlarni teng bog’lanishi, balki tarkibiy qismlari ergash bog’lanishli qo’shma gapning ham mavjudligini inkor etadi. Uning fikriga ko’ra, qo’shma gaplarga taalluqli sintaktik tadqiqotlarda teng va ergash bog’lanishlar xususida emas,balki so’z birikmalarining o’zaro munosabati haqida mulohaza yuritish lozim.Bu o’rinda ,albatta ,so’z birikmasi keng ma’noda tushuniladi va gapning ham so’zlarning o’zaro birikuvidan tashkil toppish nazarda tutiladi. Masalaning bunday qo’yilishi, albatta, tilshunoslardan javob kutardi. Mazkur tanqidiy mulohazaga birinchilardan bo’lib, A.M. Peshkovskiy izoh beradi hamda teng va ergash bog’lanish tushunchalarining zamirida lingvistik ma’no borligini atroflichs yoritib berishga harakat qiladi.