O’rta asrlarda g’arbiy Yevropa, Rossiya va Kavkaz xalqlari fani
![O’rta asrlarda g’arbiy Yevropa,
Rossiya va Kavkaz xalqlari fani](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_1.png)
![REJA
1. O’rta asrlarda fan.
2. G’arb mamlakatlari fani.
3. Rossiya va Kavkaz xalqlari fani
kjh](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_2.png)
![
Tarixshunoslik ilmida O’rta asrlar tarixi uzoq davrni,
eramizning V asridan, ya’ni quldorlik imperiyasining
qulashidan to XVII asrning 40-yillarida boshlangan ingliz-
burjua revolyusiyasigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olib,
uni dunyo xalqlarining deyarli hammasi o’z boshidan
kechirganlar. 1200 yildan ko’prok davrni o’z ichiga olgan
feodalizm davri Angliya va Fransiyada G’arbiy Rim
imperiyasining yemirilishi bilanoq boshlanib, Angliyada
XVII asrgacha Fransiyada XVIII asrgacha davom etgan
bo’lsa, Rossiyada feodalizm keyinroq, ya’ni IX asrdan
boshlanib, to 1861 yil krepostnoy huquqining bekor
qilinishigacha davom etdi. O’rta Osiyoda esa V-VI
asrlardan to XX asrning boshlarigacha davom etdi.
Ma’lumki, qadimgi dunyo quldorlik jamiyati, qadimgi
dunyo sivilizaasiyasi Sharq dunyosida vujudga kelib,
Misr, Bobil, Hindiston, Xitoy mamlakatlarida o’zining
yuksak taraqqiyotiga erishgan. Shundan so’ng
sivilizasiya markazi asta-sekin G’arb dunyosiga kuchdi.
G’arb mamlakatlari feodal jamiyati, davlatchiligi hamda
madaniyatida xristian dinining hukmron dinga aylanishi
qanchalik ahamiyat kasb etsa, bu davrlarda Sharq
dunyosida Islom dinining yaratilishi va tarqalishi ham
uning yuksak madaniyatining vujudga kelishiga
shunchalik hissa qo’shdi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_3.png)
![
Quldorlik tuzumiga nisbatan feodal jamiyatining
progressivligi – bu qulchilikka nisbatan unumlirok
bo’lgan mayda dehqon xo’jaligining paydo
bo’lishidir. Chunki yersiz va o’z mehnatidan
manfaatdor bo’lmagan quldan farq qilgan holda
dehqon o’z yeriga ega bo’lib, mustaqil xo’jalik
yuritar hamda qishloq xo’jalik ekinlari
mahsuldorligini oshirishdan manfaatdor edi.
Ilk o’rta asrlardayoq qishloq xo’jaligida mehnat
unumdorligini oshirish va savdoning taraqqiyoti
hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib
chiqishiga, bu esa o’z navbatida hunarmandchilik
va savdo-sotiq markazlari bo’lgan yangi-yangi
shaharlarning vujudga kelishiga olib keldi.
Lekin, shunday bo’lsada, odamlarning qadimdagi
kabi o’rta asrlarda ham tabiatning mudhish
kuchlari: zilzila, toshqin, qirg’okchilik va
epidemiyalar oldida ojizligi, fan va texnika
taraqqiyotining pastligi, ularni sarosimaga solardi.
Insoniyat tarixida hyech bir jamiyatda feodallarning
huquqlari cheksiz xudbinlik darajasiga ko’tarilgani
kabi jamiyat bo’lmagan hyech qachon mavjud
tartiblar va qonunlarning feodalizmdagi kabi faqat
zaif mehnatkashlar tomonidan bajarilishi talab
qilingan jamiyatni uchratmaymiz.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_4.png)
![
Shuning uchun ham dehqonlarning feodallar jabr-
zulmidan qutulib bo’lmaydi degan; tortayotgan azob-
uqubatning chek-chegarasi yo’q degan tasavvurlarga
kelishi xrestian cherkovini obro’sini ko’tarib yubordi.
Xudoga bo’lgan ishonch har qanday ilmiy qarashlarning
cherkov tomonidan qattiq nazorat ostiga olinishiga olib
keldi. Cherkov xalqning nodonligi va jaxolatligidan
foydalanib, boylik ortirar va mavjud feodal tuzumni
mustahkamlashdan manfaatdor edi. Papalar (yunoncha –
papes – ota) indulgensiya (lotincha – avf etish) qog’ozi
sotishdan g’oyat katta daromad topardi. Cherkov xudo
barcha odamlarni uch toifaga bo’lgan deb jar solardi:
1-toifadagi «ruhoniylar» – hamma uchun ibodat qilmog’i
lozim;
2-toifaga «feodallar» urush qilmog’i;
3-toifaga «dehqonlar va hunarmandlar» kirib, ular hamma
uchun mehnat qilmog’i kerak deb uqtirilardi.
Xristian axloqi aholini itoatkorlik va sabr toqatli bo’lish
ruhida tarbiyalashga, feodal tartiblarga qarshi har qanday
fikrni bo’g’ib tashlashga majbur edi. Cherkov ta’limotiga
qarshi chiquvchilarni ruhoniylar yeritik (bid’ftchi) deb
atardi.
Papa yeretiklarga qarshi kurashish uchun XIII asrda maxsus
cherkov sudiinkvizisiyani (lotincha – tergov) tashkil etdi.
Yeretik deb topilgan kishilar gulxanda yoqilardi. Natijada
cherkov ta’limotiga zid fikrdagi kishilar, hatto ilm-fan
sohasidagi bir qator olimu kashfiyotchilar jazolanardi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_5.png)
![
G’arbiy Yevropada xristian cherkovi tepasida Rim papasi,
turardi. Uning qarorgohi Vatikan shahri edi. Yirik viloyatlarda
cherkovni yepiskoplar va arxiyepiskoplar boshqargan.
Monastirlar boshqaruvchisi-abbatlar (ota) deb atalgan. Tarki
dunyo qilgan kishilar-monaxlar (yunoncha – yolgiz)
monastirlarda yashaganlar. Barcha cherkov xodimlari
ruxoniylar tabaqasini tashkil etgan.
Eramizning 354-430 yillarda yashagan, cherkov otast deb
nom olgan Yepiskop Avreliy Avgustin cherkovning tashkiliy
strukturasini va dogmatikasini tuzadi. Avreliy Avgustin-
neoplatonizm tarafdori edi. Uning fikricha butun olam
katolik cherkovi tomonidan boshqarilishi kerak, ya’ni
cherkov koshida (vechnaya merovaya bojya derjova) abadiy
butun olam cherkov hukmronligi o’rnatilishi kerak. Shu bilan
birga Avgustik xususiy mulk va ijtimoiy tengsizlikni
himoyalab chiqdi.
III asrlarda Rim yepiskopligi zaminida shaklana boshlagan IY
asrlarda papa unvoni olgan cherkov boshlig’ining ta’siri
G’arbiy Yevropa mamlakatlarida yanada kuchaya bordi. Papa
turli mamlakatlarining oliy ruhoniylardan iborot kardinallar
kengashida ko’pchilik ovoz bilan umrbod saylanadigan
bo’ldi. Shu bilan birga XI asrda feodalizmning diniy falsafasi
sifatida sxolastika vujudga keldi. Uning vazifasi o’rta
asrlardagi ijtimoiy tengsizlikni, cherkov dogmatikasini iborat
edi. Yirik sxolast filosof va teologlardan biri Anselm
Kenterberskiy (1033-1109) edi. Anselm cherkov mustaqilligi
mustahkamlash tarordarlaridan edi. U har qanday ilmiy
bilim ishonchining asosi bo’lishi mumkin (?) deb hisoblardi.
U xudoning borligini isbotlashga harakat qiladi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_6.png)
![
Bu davr faylasuflardan Parijdagi monastir maktabining
o’qituvchisi faylasuf va yozuvchi Pyer Abelyarni (1079-1142) aytib
o’tmaslik mumkin emas. Abelyar o’zining traktatlariga asos qilib
qo’yidagi tezisni qo’ydi: "Ponimat, chtob ы verit", "Ishonish
uchun tushunish" boshqacha qilib aytganda Abelyar u
ishonadigan hamma narsa oldindan tushunarli bo’lishi kerak deb
hisoblardi. Bunday talqin o’sha davrda yeretiklikka teng edi M:
ikkinchi salb qarashi targ’ibotchilaridan biri Bernard Kirvosskiy
Abelyarni "antixrist va shayton"deb atagan edi.
XII - XIII asrlarda Aristotelning asarlari lotin tiliga tarjima qilindi.
Bu esa ortadoksal katolik doktrinalarining Arastu qarashlarini bir
qanchasini xristian ta’limotiga moslashlariga urinishiga olib keldi.
Ana shunday sxolast-faylasuflardan biri Foma Akvinskiy (1225-
1274) bo’lib, u o’sha davrda keng tarqalgan sxolastik tizimni
yaratdi. Bu tizim o’rta asrlar ideologiyasida xukmron bo’lgan
o’ziga xos ensiklopediya bo’ldi.
Foma Akvinskiy o’z asarlarida nafaqat teologik, diniy
muammolarni, balki huquq, ahloq, davlat, iqtisod va tabiiy fanlar
masalalarini ham yoritdi.
Sxolastik olimlardan farq qilib - Fan tarixiga ilg’or fikrlovchi bo’lib
kirgan olim Angliyalik fransiskan monaxi faylasuf va tabiatshunos
Rodjer Bekon (1214-1232) hisoblanadi. U cherkov va feodal
sxolastikani tanqid qilib chiqdi. R.Bekon cherkovga yolg’onchilar
kirib olgan chunki ruhoniylar boy-badavlat yashashadi va shuning
o’zi ular ta’limotiga ziddir deb aytadi. U utopik davlat loyihasini
ishlab chiqadi. Bunda oliy hokimiyat xalq majlisi tomonidan
boshqarilishi kerak. R.Bekon tabiiy fanlar bilan shug’ullanib,
matematika, astronomiya, fizika va kimyo sohasida fa’oliyat
ko’rsatdi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_7.png)
![XI - XY asrlarda G’arbiy Yevropada shaharlarning o’sishi va
markazlashgan davlatlarning vujudga kelishi ilm-fan, maktab va
madaniyatning rivojlanishiga turtki berdi. Shaharlar va savdo-sotiqning
rivojlanishi bilan shuningdek salb yurishlari vaqtida yevropaliklarning
dunyo xaqidagi tasavvurlari kengaydi. XIII- asrda venesiyalik
savdogar va sayyoh Marko Polo 25 yil davomida Uzoq Sharq
mamlakatlarida bo’lib, bu mamlakatlar haqida qimmatli ma’lumotlar
to’pladi. Italiyaga qaytgach, Osiyodagi davlatlar va xalqlar hayoti va
urf-odatlari haqida hikoya qiluvchi kitoblar yozdi.
Markazlashgan davlat boshqaruvi bilimli kishilar ko’proq bo’lishini
talab qilardi. Qirollarga savodli, ma’lumotli amaldorlar va sudyalar
kerak edi. Natijada shaharlarda cherkovga qarashli bo’lmagan xususiy
kishilar yoki shahar kengashi tomonidan ochiladigan maktablar
vujudga kela boshladi.
XII asrda Yevropada dastlabki Oliy maktablar - universitetlar vujudga
keldi. 1160 yilda Parij universiteti tashkil topdi. Taxminan o’sha
davrlarda Italiyadagi Bolonye universiteti vujudga keldi. 1167 yilda
Angliyada Oksford universiteti tashkil topdi. Bu yerda R.Bekon ham
o’qituvchi bo’lib ishlardi. 1209 yilda Kembridj 1222 yilda Paduan,
1224 yilda Neopol, 1347 yilda Praga va 1364 yilda Polshadagi Krakov
universitetlari paydo bo’ldi. XV asrlarga kelib Yevropada
universitetlarning soni 65 taga yetdi. Dastlab mashhur o’qituvchilar
bo’lgan shaharlarda vujudga kelgan bu universitetlarda darslar lotin
tilida olib borilardi, shuning uchun bu universitetlarda turli mamlakat
vakillari o’qiy olardi. Universitetlarda dastlab ilohiyot fanlari
o’qitilsada, biroq o’qitish jarayoni ilgarigiga nisbatan mutloqo farq
qilib, sistemali ravishda olib borilardi. Talabalar shuningdek huquq,
tibbiyot, matematika, astronomiya, fizika, gramatika, falsafa va boshqa
fanlar o’qitilardi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_8.png)
![
Oder, Visla, Dnestr va Pripyat daryolarining yuqori
oqimi va so’ngra sharqqa tomon Dnepr bilan
Desnagacha bo’lgan keng maydonlarda qadimgi
slavyanlarning avlod-ajdodlari ya’ni praslavyanlar
yashaganlar. IX- asrda ana shu sharqiy slavyanlarning
ya’ni uch qardosh xalq rus, ukrain va beloruslarning
umumiy davlati bo’lgan Rus feodal davlati qaror topdi.
Sharqiy slavyanlar o’z poytaxtlarining nomi bilan bu
davlatni Kiyev Rusi deb atashgan. Rus to’g’risida eng
qadimgi yozma ma’lumotlar XII asr boshida Pechora
monastirining monaxi Nestorning «Povest vremenn ы x
let» «Muvaqqat yillar qissasi» nomli asarida uchraydi.
Nestor ko’plab yunon va rus kitoblarini tahlil qilish
asosida «Kak i otkuda poshla Russkaya zemlya» degan
sarlavha bilan o’z asarini yozishni boshlagan. Uning
fikricha «Rus davlatining poydevori VI asrlarda
yashagan afsonaviy knyaz Kiy nomi bilan bog’liq bo’lib,
u ehtimol Dnepr bo’yi qabilalari ittifoqining boshlig’i
bo’lgan, lekin hali to’la ma’nodagi feodal podsho emas
edi. Solnomachi Nestor VIII-IX asrlarda sharqiy
slavyanlarning salkam 15 ta qabilaviy ittifoqlarini tilga
oladi: polyanlar, severyanlar, volinlar va bujanlar,
ulichlar va tverliklar, dregovichlar, radimichlar,
vyatichlar, polochanlar, krivichlar, slovenlar va
boshqalar.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_9.png)
![
Shunday qilib rus yoki rus xalqlari to’g’risida dastlabki tarixiy
ma’lumotlar milodiy VI asrlarga tegishli bo’lib, Rus xalqi fani
va madaniyatini o’rganishda bizga rus knyazlari haqida
yaratilgan bir qator dostonlar ham ma’lumot beradi. Kiyev
Rusi feodal davlatining ilk knyazlaridan biri Oleg (882-912)
hukmronligi davrida davlat hududi kengaytiriladi. Bu davrda
dexqonchilik va chorvachilik rivojlanib, uch dalali almashlab
ekish, yerga ishlov beruvchi qurollar takomillashadi. Oleg
vafotidan keyin taxtga chiqqan Igor (912-945) hukmronligi
davrida Kiyev Rusi yanada mustahkamlanadi va kengaytiriladi.
Biroq u drevlyanlar tomonidan 945 yilda qayta o’lpon yig’ish
paytida o’ldiriladi. Shundan uning beva xotini Olga davlatni
boshqaradi. U birinchilardan bo’lib xristianlikni qabul qilgan.
Igorning o’g’li Svyatoslav (964-972) hukmronligining asosiy
qismi harbiy yurishlar bilan o’tdi. Svyatoslav qo’shini 972 yilda
Vizantiya yurishidan qaytayotganida Dnepr ostonalarida
ko’chib yurgan pecheneglar bilan to’qnashadi. Jangda rus
qo’shinlari mag’lub bo’lib, Svyatoslav o’ldiriladi. Pecheneglar
xoni uning bosh chanog’idan may ichish uchun tilla qoplangan
qadah yasashni buyuradi. Shundan so’ng taxtga Vladimir
Svyatoslavich (980-1015) chiqadi. Uning asosiy xizmati
birinchidan barcha sharqiy slavyanlarni Kiyev Rusi qo’l ostiga
birlashtirish, ko’chmanchilarga qarshi mamlakatning mudofaa
qudratini oshirishi bo’lsa, ikkinchidan 988 yilda Rusda xristian
dinini joriy etishi edi. Buning natijasida Vizantiya yozuvi va
san’atining Rusga kirib kelishiga keng imkon yaratildi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_10.png)
![
IX- asrda (855 yilda) aka-uka Kirill va Mefodiylar slavyanlar
uchun maxsus alefbo ixtiro qilishadi. U slavyan tilining
murakkab tovushlariga moslashtirilgan edi. Endi rus kishilari
savdo shartnomalari yoza boshlaganlar, solnomalar, qonunlar
majmualarini tuzadigan va yunon tilidan kitoblar tarjima
qiladigan bo’ldilar.
Yaroslav Mudriy (1019- 1054) hukmronligi davrida Rusda
maorifga davlat darajasida e’tibor berilib, kitoblar tarjima
qilinadi, kutubxonalar yaratiladi, cherkov va monastirlar
quriladi. Hozirgacha saqlanib qolgan Kiyevdagi oltin darvoza va
Sofiya ibodatxonasi Yaroslav davriga oid bo’lib, ular rus
madaniyatining yuksak saviyasidan dalolat beradi. Knyaz
Yaroslav Novgorodda tartiblar to’g’risida qonun yaratib, bu
fanga «Yaroslav sudi» nomi bilan kirgan.
Dono Yarosdav vafotidan keyin uning vorislari o’rtasida
boshlanib ketgan o’zaro urushlar keltirgan xonavayronliklar
ustiga qurg’oqchilik tufayli kelib chiqqan ocharchilik va
sharqdan Rusga bostirib kirgan yangi ko’chmanchilar-
kipchoqlarning dahshatli bosqini natijasida rus fani va
madaniyati biroz tushkunlikka uchradi. O’zaro feodal tarqoqlik
urushlari va xalq qo’zg’olonlarining kuchayishi knyazlar va
hukmron sinf manfaatlari himoya qiluvchi qo’shimcha qonunlar
joriy etish zaruratini tug’dirdi. 1072 yilda aka-uka Yaroslavichlar
Kiyevda yangi knyaz qonuni – «Russkaya Pravda»ni tuzishdi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_11.png)
![
«Russkaya Pravda»ning moddalarida asosan knyaz va uning
ma’murlari manfaatlari himoya qilindi. M: uning 20-chidan
to 24-chigacha bo’lgan moddalarida knyaz boshqaruvchisini
o’ldirgan kishi yoki jasad topilgan yerdagi butun jamoa katta
jarima ( 80 ho’kiz yoki 400 qo’y qimmatiga teng) to’lagan.
Bunday jarima butun qishloqni xonavayron qilgan yoki
dehqonlarni knyazga qaram qilib qo’ygan. Aksincha oddiy
dehqon (smerd yoki qarol) o’ldirilsa, knyaz ma’murinikiga
nisbatan 16 barobar kam jarima to’langan.
Dono Yaroslavning nabirasi Vladimir Monomax (1113-
1125) «Russkaya Pravda» qonunlariga jiddiy o’zgartirishlar
kiritib, sudxo’rlardan qarz olib ko’pincha qaram bo’lib
qoladigan mayda shahar aholisi manfaatlarini himoyalab
chiqadi. Bu qonun «Monomax ustavi» deb yuritildi. XI-
asrning oxirlarida Vladimir Monomaxning singlisi Kiyevda
qizlar uchun maktab ochadi. Biroq XI- asr oxirlarida
knyazlar bilan yirik feodallar o’rtasida hokimiyat uchun
o’zaro kurash kuchayib Rusning kuch-qudrati va birligiga
putur yeta boshlaydi. Yaroslav Mudriy va uning nabirasi
Vladimir Monomaxlar Rusning nisbatan birligiga erishgan
so’nggi buyuk knyazlar edi. Yaroslavning o’g’illari
hukmronligi zamonidayoq boshlanib ketgan feodal tarqoqlik
Kiyev feodal markazlashgan davlatining 1132 yilda 10 dan
ortiq mayda knyazliklarga bo’linib ketishiga olib keldi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_12.png)
![
Shunday qilib ilk feodal davlat bo’lgan Kiyev Rusi
300 yilcha (IX asrdan – XII asrgacha) hukmronlik
qilib, sharqiy slavyan qabilalarini birlashtirdi va
ularning fani va madaniyati rivojiga turtki berdi.
Dastlab slavyan xalqlarining tuyg’ulari ularning
qahromonlik-epik dostonlarida (Ilya Muromes,
Mikula Selyaninovich.) namoyon bo’ldi. So’ngra X
asr boshlarida Rusda yozuvning rasm bo’lishi rus
fani va madaniyatining rivojlanishiga
ko’maklashdi.
XI asr o’rtalaridan Rusda yunoncha va bolgarcha
qo’lyozma tarjima asarlar: «Purhikmat»,
«To’plam» kabilar tarqaldi. XI asrning oxiri – XII
asr boshlarida dastlabki original ruscha asarlar
paydo bo’ladi. Bular orasida Nestor qalamiga
mansub «O’tmish yillar qissasi», «Knyazlar Boris
bilan Gleb to’g’risidagi saboqlar», «Feodosiy
Pecherskiy hayoti» va boshqalar bor.
Qadimgi Rus adabiyotining eng salmoqli
asarlaridan biri bu 1185 yilda noma’lum avtor
tomonidan yozilgan «Igor polki jangnomasi»dir.
«Jangnoma»da knyaz Igorning qipchoqlarga
qarshi hamlasi va qipchoq xoni Konchakning uni
tor-mor etishi bayon etilib, unda rus knyazlarining
birlashishiga da’vat etiladi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_13.png)
![
XII-XIII asrlarda Rusda katta-kichik
shaxarlar vujudga kelib, binokorlik va
me’morchilik yanada rivojlanadi.
Poytaxt shaharlarning jadal qo’rilishi
va ularning bezaklari rus
me’morlari ijodini yuksaltirdi. M:
Bogolyubovadagi Andrey qasri,
Pokrov cherkovi (XII a.), Vladimirdagi
Uspenskiy va Dmitriyevskiy soborlari
(XII a.), Pereyaslavldagi Spassk
sobori, Novgoroddagi Spas-Neredisa
cherkovi bunga misol bo’la oladi.
XV asrda mug’ul-tatar zulmidan
ozod bo’lgan Rus yerlarining
markazlashuvi jarayoni bo’lib o’tadi.
Tverlik savdogar Afanasiy Nikitin (--
1472 yilda o’lgan) 1466-1472 yillarda
Fors va Hind o’lkalariga sayohat qilib,
qaytishda Afrika soxillaridagi Somali,
Arabiston va Turkiya orqali sayoxat
qiladi. Uning «Uch dengiz osha
sayohat» asari tarixiy-adabiy-
geografik xarakterga ega bo’lib, rus
fanining rivojiga katta hissa qo’shadi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_14.png)
![
Kavkaz xalqlari:
Kavkazliklar qadimdan
yuksak madaniyat
arboblari yetishib
chiqqan xalqlardan
biridir. IV-V asrlarda
Armaniston, Ozarbayjon
va Gruziyada ham
o’zlarining mahalliy
yozuvlari vujudga keladi.
Milodiy I-ming yillikning
o’rtalarida Kavkaz
xalqlari Eron, Vizantiya,
Saljuqiylar, Arab xalifaligi,
so’ngra Temuriylar va
Usmonli Turklar
davlatlari bilan to’xtovsiz
urushlar olib borishga
majbur bulganlar.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_15.png)
![
VIII asrda Ozarbayjon hududiga islom dini
kirib keladi. XII-XIII asrlarda esa mamlakatda
hunarmandchilik va savdoning keng
rivojlanishi ilm-fan taraqqiyotiga ham turtki
beradi. Bu davrda Ozarbayjonning yirik
faylasufi va shoiri Ilyos Yusuf o’g’li Nizomiy
Ganjaviy (1141-1203) hisoblanadi. Uning besh
ajoyib dostondan iborat «Xamsa»si (Panj
Ganji) Sharq xalqlari adabiyotida yangi bir
bosqich bo’ldi. U 1141 yilda Ozarbayjonning
Ganja shahrida tug’iladi. Ganja shahri IX asr
o’rtalarida vujudga kelib, bu shahar XI-XII
asrlarda yirik siyosiy, iqtisodiy va madaniy
markaz bo’lib, Arron davlatining poytaxti edi.
Nizomiy yoshligidan ilm- fanga berilib, arab va
fors tillarini mukammal o’rganadi. U falsafa,
mantiq, tarix, tilshunoslik, astranomiya va
boshqa fanlar bilan shug’ullangan. Nizomiy
ulug’ lirik va epik shoir bo’lib, uning besh
dostoni ya’ni «Maxzan ul-asror» (Sirlar
xazinasi), «Xisrav va Shirin», «Layli va
Majnun», «Xaft paykar» (Yetti go’zal) va
«Iskandarnoma» asarlari uning vafotidan
keyin bir kitob qilib to’plandi va «Panj Ganj»
(«Besh xazina») – «Xamsa» (Beshlik) nomi
shuxrat qozondi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_16.png)
![XIII-XV asrlarda Ozarbayjonda tabiiy fanlar, tibbiyot va me’morchilik
sohasida ko’plab taniqli olimlar yetishib chiqadi. Bular orasida
shoirlardan Zulfiqor Shirvoniy, Avhidiy Marog’oiy, Izzaddin Gasan-
og’li, shuningdek Marog’a rasadxonasining asoschisi Nasriddin
Tusiy va boshqalar bor edi. XV asrga oid Bakudagi Shirvonshohlar
saroyi va Tabrizdagi Moviy machit binolari Ozarbayjonda
me’morchilikning ham yuksak darajada rivojlanganligidan dalolat
beradi. Hozirgi Armaniston ham qadimgi sivilizasiya markazlaridan
biri hisoblanadi. 1968 yilda Yerevan shahrining 2750 yilligi
nishonlangan edi. Arman xalqi ham yuqorida aytgan bosqinchi
davlatlar bilan tinimsiz urushlar olib borganlar.
Armanistonda IV asrdayoq xristian dini asosiy dinga aylanadi.
Arman xalqining fani va madaniyati tarixida V asr boshlarida arman
alefbosining joriy etilishi muhim vokea bo’ldi. Bunda ma’rifatchi
olim Mesrop Mashtosu (361-440)ning xizmati kattadir.V asrda
qadimgi arman adabiy tilining asoschisi faylasuf va yozuvchi Yeznik
Koxbesi yashagan. V-VI asrning birinchi yarmida yashagan faylasuf
David Anaxt Afina va Aleksandriyada bilim olib, Aflotun, Arastu va
Pifagor asarlarini o’rganishi natijasida idealist faylasuf bo’lib
yetishadi. Uning fikricha «hamma narsa xudo tomonidan
yaratilgan». Biroq u «tashqi dunyo obektlari, jism va hodisalar real
mavjud, ularni bilish mumkin» degan materialistik g’oyani ham
ilgari suradi. David Anaxtning asarlari orasida asosiysi bo’lgan
«Opredeleniye filosofii» nomli asari o’z mohiyatiga ko’ra dunyoviy
va rasional asar hisoblanadi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_17.png)
![
Yana bir arman olimi Ananiya Shirakasi VII asrda
arifmetikadan «Masalalar va yechimlar» deb
atalgan maktab darsligini tuzadi. Arab xalifaligiga
qarshi kurash jarayonida armanlarning «Sasunsi
Davud» (David Sasunskiy) nomli eposi saqlanib
qolgan. Unda tog’li Sasun rayonining xalqi Ovnan
Xutesi boshchiligida arablarni tor-mor etgan va
Mush shahrini ozod qilgan. Sasunlik Davud—
yig’ma obraz bo’lib, u arman xalqini birlikka
da’vat etgan.
Qadimgi arman faylasuf-tabiatshunosi, shoir va
bogoslov Ovanes Imastater (tax. 1045-1129) bir
qator antik va o’rta asrlar davri olimlarining
asarlarini, jumladan Arastu va Yevklid asarlarini
arman tiliga tarjima qilishda katta xizmat
ko’rsatgan. Shu bilan birga u o’sha paytda
Armanistonnning poytaxti bo’lgan Ani shahridagi
oliy maktabning asoschisi edi. Armanistonda
tibbiyot ham yuksak darajada rivojlanib,
tabiblardan Grigor Magistr (X-XI a.), Mxitar
Gerasi (XII a.) va Amirdovlat Amasiasi (XV a.)lar
mashxur tabiblar edi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_18.png)
![
Arman donishmandi Mxitar Gosh
(tax. 1133-1213y.y.)ning «Sudebnik»
nomli asari asosan arman qonunlar
to’plamini o’zida aks ettirgan
asarlardan hisoblanadi. Faylasuf
Ovanes Vorotnesi (1315-1386y.)
Arastuning izdoshi bo’lib, pedagog,
siyosatchi va cherkov xodimi edi. U «
real olam, holbuki u xudo tomonidan
yaratilgan bo’lsada, o’z qonunlari
bilan mavjud. Insonning olam
to’g’risidagi nuqtai-nazari hoh u
to’g’ri bulsin hoh noto’g’ri faqat real
hayotda tekshiriladi va o’rnatiladi».
Ovanesning shogirdlaridan biri
Grigor Tatevasi (1346-1409) ham
pedagog, faylasuf va cherkov xodimi
edi. U ham xudoning mavjudligini
ustozi kabi inkor etmasada, biroq
olam uzliksiz taraqqiyotda va
harakatda degan materialistik
dunyoqarashni ilgari suradi.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_19.png)
![
Arman me’morlari va binokorlari ham ajoyib inshootlar qurganlar.M:
Echmiadzinedagi Ripsime cherkovi (VII a.), Tignis qo’rg’oni (IX-Xaa.),
Xskonkedagi Sarkisa cherkovi (XI a.), Sanain monast ы ri (X-XIII aa.),
Georgiy va Mugni cherkovlari (XVIIa.).
Gruziya hududida ham eng qadimgi davrlardan fan va texnika yuksak
darajada rivojlangan. Gruzinlar ham boshqa kavkaz xalqlari kabi chet
bosqinchilari bilan (kimmeriylar, skiflar, Rim imperiyasi va Fors, Arab
xalifaligi va Vizantiya, mug’ullar va Temur hamda Usmonli turklar.)
tinimsiz urushlar olib borganlar. IV asrlardan Gruziyada xristianlik qaror
topa boshlaydi. Arablar quvilgandan keyin Kavkazdagi feodal davlatlar
Gruziya atrofida birlashadi. XII asrda mamlakatni birlashtirishga katta
hissa qo’shgan podsholardan biri bu Dovud Binokor hisoblanadi. Uning
davrida yangi shaharlar quriladi, sud mukammallashtiriladi va
feodallarning o’zboshimchaligini cheklash uchun ko’p sonli otliq
qo’shin tuziladi. XII asrning oxirlarida Dovud Binokorning evarasi
malika Tamarada ham Gruziya davlati ancha qudratga erishadi, bu esa
fan va san’atning hamda me’morchilikning gullab yashnashiga olib
keladi. Bu davrda Gelati shahridagi monastirda akademiya—oliy
maktab barpo qilinadi. Unda ham diniy ham dunyoviy fanlar o’qitilib,
falsafa, matematika, huquqshunoslikka oid ilmiy asarlar yozilardi.
Feodal jamiyatining shakllanishi va xristianlikning rasmiy dinga
aylanishi Gruziyada o’rta asrlarning o’ziga xos dunyoqarashi bo’lgan –
sxolastikaning vujudga kelishiga olib keladi. Ammo sxolastikaga qarshi
bo’lgan, qadimgi yunon faylasuf-tabiatshunoslari asarlarini o’rganuvchi
va targ’ib qiluvchi olimlar ham bo’lib, ulardan biri Ioane Petrisi
(tax.1055-1130yy.) edi. U Vizantiyada ta’lim olib, Arastu, Prokl Diadox
va boshqa asarlarni gruzin tiliga tarjima qilgan. Bagrationlar
sulolasining vakilasi podsho Tamara saroyida alohida obro’ga ega
bo’lgan ajoyib gruzin shoiri Shota Rustavili (XII a.) bo’lib, uning hayoti
haqida juda kam ma’lumot saqlangan.](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_20.png)
![
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR
SHuhrat Ergashev: “Jahon tarixi”
Salimov.T.U: “Jahon tarixi”
Maqolalar
Nizmiy Ganjaviy: “Xamsa”](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_21.png)
![](/data/documents/1db246e7-0129-420d-a931-048e1100bedc/page_22.png)
O’rta asrlarda g’arbiy Yevropa, Rossiya va Kavkaz xalqlari fani
REJA 1. O’rta asrlarda fan. 2. G’arb mamlakatlari fani. 3. Rossiya va Kavkaz xalqlari fani kjh
Tarixshunoslik ilmida O’rta asrlar tarixi uzoq davrni, eramizning V asridan, ya’ni quldorlik imperiyasining qulashidan to XVII asrning 40-yillarida boshlangan ingliz- burjua revolyusiyasigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olib, uni dunyo xalqlarining deyarli hammasi o’z boshidan kechirganlar. 1200 yildan ko’prok davrni o’z ichiga olgan feodalizm davri Angliya va Fransiyada G’arbiy Rim imperiyasining yemirilishi bilanoq boshlanib, Angliyada XVII asrgacha Fransiyada XVIII asrgacha davom etgan bo’lsa, Rossiyada feodalizm keyinroq, ya’ni IX asrdan boshlanib, to 1861 yil krepostnoy huquqining bekor qilinishigacha davom etdi. O’rta Osiyoda esa V-VI asrlardan to XX asrning boshlarigacha davom etdi. Ma’lumki, qadimgi dunyo quldorlik jamiyati, qadimgi dunyo sivilizaasiyasi Sharq dunyosida vujudga kelib, Misr, Bobil, Hindiston, Xitoy mamlakatlarida o’zining yuksak taraqqiyotiga erishgan. Shundan so’ng sivilizasiya markazi asta-sekin G’arb dunyosiga kuchdi. G’arb mamlakatlari feodal jamiyati, davlatchiligi hamda madaniyatida xristian dinining hukmron dinga aylanishi qanchalik ahamiyat kasb etsa, bu davrlarda Sharq dunyosida Islom dinining yaratilishi va tarqalishi ham uning yuksak madaniyatining vujudga kelishiga shunchalik hissa qo’shdi.
Quldorlik tuzumiga nisbatan feodal jamiyatining progressivligi – bu qulchilikka nisbatan unumlirok bo’lgan mayda dehqon xo’jaligining paydo bo’lishidir. Chunki yersiz va o’z mehnatidan manfaatdor bo’lmagan quldan farq qilgan holda dehqon o’z yeriga ega bo’lib, mustaqil xo’jalik yuritar hamda qishloq xo’jalik ekinlari mahsuldorligini oshirishdan manfaatdor edi. Ilk o’rta asrlardayoq qishloq xo’jaligida mehnat unumdorligini oshirish va savdoning taraqqiyoti hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishiga, bu esa o’z navbatida hunarmandchilik va savdo-sotiq markazlari bo’lgan yangi-yangi shaharlarning vujudga kelishiga olib keldi. Lekin, shunday bo’lsada, odamlarning qadimdagi kabi o’rta asrlarda ham tabiatning mudhish kuchlari: zilzila, toshqin, qirg’okchilik va epidemiyalar oldida ojizligi, fan va texnika taraqqiyotining pastligi, ularni sarosimaga solardi. Insoniyat tarixida hyech bir jamiyatda feodallarning huquqlari cheksiz xudbinlik darajasiga ko’tarilgani kabi jamiyat bo’lmagan hyech qachon mavjud tartiblar va qonunlarning feodalizmdagi kabi faqat zaif mehnatkashlar tomonidan bajarilishi talab qilingan jamiyatni uchratmaymiz.
Shuning uchun ham dehqonlarning feodallar jabr- zulmidan qutulib bo’lmaydi degan; tortayotgan azob- uqubatning chek-chegarasi yo’q degan tasavvurlarga kelishi xrestian cherkovini obro’sini ko’tarib yubordi. Xudoga bo’lgan ishonch har qanday ilmiy qarashlarning cherkov tomonidan qattiq nazorat ostiga olinishiga olib keldi. Cherkov xalqning nodonligi va jaxolatligidan foydalanib, boylik ortirar va mavjud feodal tuzumni mustahkamlashdan manfaatdor edi. Papalar (yunoncha – papes – ota) indulgensiya (lotincha – avf etish) qog’ozi sotishdan g’oyat katta daromad topardi. Cherkov xudo barcha odamlarni uch toifaga bo’lgan deb jar solardi: 1-toifadagi «ruhoniylar» – hamma uchun ibodat qilmog’i lozim; 2-toifaga «feodallar» urush qilmog’i; 3-toifaga «dehqonlar va hunarmandlar» kirib, ular hamma uchun mehnat qilmog’i kerak deb uqtirilardi. Xristian axloqi aholini itoatkorlik va sabr toqatli bo’lish ruhida tarbiyalashga, feodal tartiblarga qarshi har qanday fikrni bo’g’ib tashlashga majbur edi. Cherkov ta’limotiga qarshi chiquvchilarni ruhoniylar yeritik (bid’ftchi) deb atardi. Papa yeretiklarga qarshi kurashish uchun XIII asrda maxsus cherkov sudiinkvizisiyani (lotincha – tergov) tashkil etdi. Yeretik deb topilgan kishilar gulxanda yoqilardi. Natijada cherkov ta’limotiga zid fikrdagi kishilar, hatto ilm-fan sohasidagi bir qator olimu kashfiyotchilar jazolanardi.