O’rta asrlarda g’arbiy Yevropa, Rossiya va Kavkaz xalqlari fani

REJA 1. O’rta asrlarda fan. 2. G’arb mamlakatlari fani. 3. Rossiya va Kavkaz xalqlari fani kjh

 Tarixshunoslik ilmida O’rta asrlar tarixi uzoq davrni, eramizning V asridan, ya’ni quldorlik imperiyasining qulashidan to XVII asrning 40-yillarida boshlangan ingliz- burjua revolyusiyasigacha bo’lgan davrni o’z ichiga olib, uni dunyo xalqlarining deyarli hammasi o’z boshidan kechirganlar. 1200 yildan ko’prok davrni o’z ichiga olgan feodalizm davri Angliya va Fransiyada G’arbiy Rim imperiyasining yemirilishi bilanoq boshlanib, Angliyada XVII asrgacha Fransiyada XVIII asrgacha davom etgan bo’lsa, Rossiyada feodalizm keyinroq, ya’ni IX asrdan boshlanib, to 1861 yil krepostnoy huquqining bekor qilinishigacha davom etdi. O’rta Osiyoda esa V-VI asrlardan to XX asrning boshlarigacha davom etdi.  Ma’lumki, qadimgi dunyo quldorlik jamiyati, qadimgi dunyo sivilizaasiyasi Sharq dunyosida vujudga kelib, Misr, Bobil, Hindiston, Xitoy mamlakatlarida o’zining yuksak taraqqiyotiga erishgan. Shundan so’ng sivilizasiya markazi asta-sekin G’arb dunyosiga kuchdi.  G’arb mamlakatlari feodal jamiyati, davlatchiligi hamda madaniyatida xristian dinining hukmron dinga aylanishi qanchalik ahamiyat kasb etsa, bu davrlarda Sharq dunyosida Islom dinining yaratilishi va tarqalishi ham uning yuksak madaniyatining vujudga kelishiga shunchalik hissa qo’shdi.

 Quldorlik tuzumiga nisbatan feodal jamiyatining progressivligi – bu qulchilikka nisbatan unumlirok bo’lgan mayda dehqon xo’jaligining paydo bo’lishidir. Chunki yersiz va o’z mehnatidan manfaatdor bo’lmagan quldan farq qilgan holda dehqon o’z yeriga ega bo’lib, mustaqil xo’jalik yuritar hamda qishloq xo’jalik ekinlari mahsuldorligini oshirishdan manfaatdor edi.  Ilk o’rta asrlardayoq qishloq xo’jaligida mehnat unumdorligini oshirish va savdoning taraqqiyoti hunarmandchilikning dehqonchilikdan ajralib chiqishiga, bu esa o’z navbatida hunarmandchilik va savdo-sotiq markazlari bo’lgan yangi-yangi shaharlarning vujudga kelishiga olib keldi.  Lekin, shunday bo’lsada, odamlarning qadimdagi kabi o’rta asrlarda ham tabiatning mudhish kuchlari: zilzila, toshqin, qirg’okchilik va epidemiyalar oldida ojizligi, fan va texnika taraqqiyotining pastligi, ularni sarosimaga solardi. Insoniyat tarixida hyech bir jamiyatda feodallarning huquqlari cheksiz xudbinlik darajasiga ko’tarilgani kabi jamiyat bo’lmagan hyech qachon mavjud tartiblar va qonunlarning feodalizmdagi kabi faqat zaif mehnatkashlar tomonidan bajarilishi talab qilingan jamiyatni uchratmaymiz.

 Shuning uchun ham dehqonlarning feodallar jabr- zulmidan qutulib bo’lmaydi degan; tortayotgan azob- uqubatning chek-chegarasi yo’q degan tasavvurlarga kelishi xrestian cherkovini obro’sini ko’tarib yubordi. Xudoga bo’lgan ishonch har qanday ilmiy qarashlarning cherkov tomonidan qattiq nazorat ostiga olinishiga olib keldi. Cherkov xalqning nodonligi va jaxolatligidan foydalanib, boylik ortirar va mavjud feodal tuzumni mustahkamlashdan manfaatdor edi. Papalar (yunoncha – papes – ota) indulgensiya (lotincha – avf etish) qog’ozi sotishdan g’oyat katta daromad topardi. Cherkov xudo barcha odamlarni uch toifaga bo’lgan deb jar solardi:  1-toifadagi «ruhoniylar» – hamma uchun ibodat qilmog’i lozim;  2-toifaga «feodallar» urush qilmog’i;  3-toifaga «dehqonlar va hunarmandlar» kirib, ular hamma uchun mehnat qilmog’i kerak deb uqtirilardi.  Xristian axloqi aholini itoatkorlik va sabr toqatli bo’lish ruhida tarbiyalashga, feodal tartiblarga qarshi har qanday fikrni bo’g’ib tashlashga majbur edi. Cherkov ta’limotiga qarshi chiquvchilarni ruhoniylar yeritik (bid’ftchi) deb atardi.  Papa yeretiklarga qarshi kurashish uchun XIII asrda maxsus cherkov sudiinkvizisiyani (lotincha – tergov) tashkil etdi. Yeretik deb topilgan kishilar gulxanda yoqilardi. Natijada cherkov ta’limotiga zid fikrdagi kishilar, hatto ilm-fan sohasidagi bir qator olimu kashfiyotchilar jazolanardi.