O'rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi REJA 1. XVI-XVIIasrlarda siyosiy-iqtisodiy hayoti tarixshunosligi. 2. Buxoro xonligi tarixnavisligi. 3. Qo'qon xonligi tarixnavisligi. 4. Xiva xonligi tarixnavisligi. 5. Foydalanilgan adabiyotlar.

• Abulg'ozi Bahodixon va uning «Shajarai turk» asari.O'zbekiston tarixi Xorazm tarixisiz tasavvur etib bo'lmaydi. CHunki, O'zbek xalqi hamda uning davlatchiligi, madaniyati shakllangan beshiklaridan biri - bu qadimiy Xorazm vohasidir.Xorazmda hukm surgan Shayboniylar sulolasi (1512-1688)ning ko`zga ko'ringan vakili, Xiva xoni (1644-1663), tarixchi olim, tabib Abulg'ozi Bahodirxondir. Taniqli venger olimi H.Vamberi: «Abulg oziy o'z hayotining barcha qirralari bilan birga bizga Boburni eslatadi», deb baho bergan edi. Agar shoir va olim Zahiriddin Muhammad Bobur XV asrda eski o`zbek- chig'atoy tilida olamshumul ahamiyatga ega «Boburnoma» asarini yaratib, o'zbek xalqi va uning adabiy tili taraqqiyotiga beqiyos hissa qo'shgan bo'lsa, Abulg'ozi XVII asrda turkiy tilidagi tarix fanining yorg’in yulduzi bo'lib qoldi. Uning bu boradigan xizmati markazlashgan davlat tuzish kabi buuykdir.

• Bir necha tilni mukammal bilgan Abulg'ozi o'sha davr udumlariga ko'ra arab, fors tillarida emas, turkiy tilda ijod qildi. «Bu tarixni yaxshi va yomon barchalar bilsun» deb turkiy til birlan aytdim. Turkiyni ham andoq aytubmanki, bet yoshar o'g'lon tushunur». Uning ana shunday asarlaridan biri «<Shajarai tarokima», deb atalib, bu asar turkmonlarning boshliqlari va beklari iltimosiga ko'ra «<1658- 1611 yillarda yozilgan», deb taxmin qilinadi. Abulg'oziyning ikkinchi asari «Shajariy turk va mo'g'ul» deb atalib, 1664 yilda yozila boshlagan va vafoti tufayli tomomlanmay qolgan. Asar Abulg'ozining vasiyati va o'g'li Anushaxonning topshirig'i bilan Mahmud ibn Muhammad Urganjiy tomonidan tugallangan. Mazkur asar qisqacha muqaddima va 9 bobdan iborat. Asarning so`nggi IX bobida Xorazmda hukm surgan S р ayboniy sulolalar haqida so'z borib, eng qimmatli qismini tashkil qiladi. Asardagi tarixiy- siyosiy ma'lumotlar ichida SHaybon ulusi, uning vujudga kelishi va chegaralari, XV asming oxiri va XVI asming boshlarida bu ulusning holati, Xorazmning XVI-XVII asrning birinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, Xiva xonligining Russiya, Qozoq hamda Buxoro xonliklari bilan munosabatlari yoritilgan o'rinlar O'zbekiston tarixi tarixshunosligining masala va muammolarini tadqiq qilishda juda qimmatlidir

• “ AbdullaNoma” ’’Sharafnomayi shohiy” asarida O’zbekiston, Qozog'iston, shuningdek, qisman, Afg'oniston va Eronning XVI asrdagi tarixi ijtimoiy- siyosiy jihatdan bayon qilinadi. Undan tashqari, asarda Buxoro xonligi bilan Eron, Hindiston, Qoshg'ar va Rossiya o'rtasidagi munosabatlar haqida ham qimmatli ma'lumotlar bor. Asar XVI asrning 80 yillari oxirida yozib tamomlangan. Hofiz Tanishning zamondoshi shoir va adabiyotshunos olim Mutribiyning guvohlik berishigaqaraganda, asarning oxirgi qismini, xonning topshirig'i bilan, qozi Payanda Zomoniy (1602 yili vafot etgan) yozgan. • Abdullaxon soniy zamonida tarixshunoslik sohasida ham ko'zga ko'rinarli asarlar yaratilib, bunga misol tariqasida Buxoroda yashab ijod qilgan Hasanhoji Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» asarini («Do'stlar yodnomasi») keltirib o'tish mumkin. Bu asarda XVI asrda Movarounnahrda, shuningdek, Afg'oniston, Hindiston, Eron, Turkiya va Qoshg'arda yashab o'tgan 228 nafar shoir haqidagi ma'lumotlar jamlangan. Ular orasida o'z asarlari bilan o'zbek va tojik adabiyoti

• Mir Muhammad Amin Buxoro xonligining 1702-1716 yillar orasidagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti haqida hikoya qiluvchi va «Ubaydullanoma» nomi bilan mashhur bo'lgan muhim asar muallifidir. Bu asar 1617 yilda yozilgan va muqaddima, xotima va 80 bobdan iborat Muqaddima qismida Abdulazizxon va Subhonqulixon davrida Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy ahvoli qisqa tarzda bayon qilingan. 1-80 boblarda, yuqorida aytilgandek Buxoro xonligining qariyb 15 yillik (1702- 1716 yy.) ijtimoiy-siyosiy tarixi batafsil yoritilgan. Muallif asarda feodal er egaligi; feodal ekspluataciya (ya'ni aholidan olinadigan soliq va jarimalar). Buxoro xonligining davlat tuzumi; feodal tarqoqlikning kuchayishi, mamlakat boshiga tushgan iqtisodiy qiyinchiliklar va uning sabablari kabi misollarga ham keng o'rin berilgan. Undan tashqari, asarda geografik va etnografik ma'lumotlar ham ko'p. Ubaydullanoma ning 10 dan ortiq qo'lyozma nusxasi mavjud.Abdurahmon Davlat «Tarixi Abulfayzxon» nomli tarixiy asar yozib qoldirgan. Mazkur asar hajmi jihatidan kichik (161 varaq) bo'lib, yuqorida zikr etilgan Ubaydullanoma ning davomi hisoblanadi va Buxoro xonligining 1711- 1723 yillar orasidagi tarixini o'z ichiga oladi. • Mulla Ibodulla va Mulla Muhammad Sharif. XVIII asrlarning ikkinchi va XIX asming birinchiyarmida o'tgan buxorolik tarixchilar. Ulaming qalamiga mansub bo'lgan «Tarixi amir Haydar asarlaridir””Amir Haydar tarixi» kichik asar (96 varaq) muhim tarixiy manbalar asosida yozilgan va Buxoro xonliginig Ashtarxoniylar, shuningde asosan Mang'itlar sulolasi bo'lgan amir Haydar hukumdori (1800-1826 y) davrida ijtimoiy-siyosiy tarixni o'z ichiga olada.Asar 81 bobdan iborat. 1-2 bolar Buxoro shahri tarixiga bag'ishlangan: 3-6 boblar Ashtarxoniylar tarixi qisqa tarzda bayon etilgan; 7-81 boblarda esa Buxoro amirligining amirzoda Haydarning tug'ilishidan to uning vafotigacha (1821 y. 6 oktyabr) bo'lgan tarixi hikoya qilinadi.