O'zbek millati va tilining
![REJA:
1. O’zbekiston hududa
yashagan qadimgi urug’
va qabilalar.
2. O'zbek xalqining etnik
shakllanishidagi uch
muhim bosqich.
3. Shakllanishdan keyingi
jarayonlar . MAVZU:
O'zbek millati va tilining O'zbek millati va tilining
shakllanish xususiyatlarishakllanish xususiyatlari .](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_1.png)
![O'zbek ajdodlari elat bo'lib O'rta Osiyoning markaziy viloyatlari Mova
roun
nahrda (Farg'ona vodiysi bilan), Xorazmda, Toshkent vohasida,
Yettisuvda, Sharqiy Turkistonning g'arbiy mintaqalarida shakllangan.
Bu mintaqalar insoniyatning qadimgi madaniyat markazlaridan
hisoblangan.
Jez davrida O'rta Osiyo va Qozog'istonda bir-biridan farq qiluvchi ikki
tarixiy-madaniy region mavjud bo'lgan: sug'orish usuli bilan
dehqonchilik qiladigan Old Osiyoda keng tarqalgan o'troq aholi
madaniyati va cho'l joylarida yashovchi qabilalarga taalluqli madaniyat.
Arxeologlar tomonidan aniqlangan O'rta Osiyoning Markaziy viloyat
lari
da
gi arxeologik madaniyat, jez davridagi kelgindi yog'och dahmali va
Androno
vo lik qabilalarning hamda qisman Old Osiyodan kelib, tub yerli
aholi bilan yaqin
lashib, qo'shilib ketishi natijasida vujudga kelgan.
Antropologik manba
larga ko'ra, O'rta Osiyoda neolit davrida qadimgi
yevropoid irqining ikki ilk turi mavjud bo'lgan.](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_2.png)
![O'zbekistonning ilk temir davridagi etnik tarixida ilk davlatlar aholisi
so'g'dilar, xorazmliklar, baqtriyaliklar, marg'iyonaliklar va ko'chmanchi
sak-massa get qabilalari muhim o'rin tutgan. Aholining o'troq va
ko'chmanchi qismi ham Eron tilli qardosh xalqlar bo'lgan, ammo
madaniyat jihatdan ular bir-birlari
dan batamom farq qilgan. O'sha
davrda yaratilgan «Avesto»da tilga olingan «tur» atamasi esa saklarga
yohud O'rta Osiyodagi yashovchi Eron tilida gapiruvchi xalqlar
hisoblanadi. Milloddan avvalgi 312-250 yillardagi Salavkiylar imperiyasi,
Yunon-Baqtriya davlati (milloddan avvalgi 250-140 yillar) yerli aholining
etnik tarkibiga katta o'zgarish kirita olmagan.
Mil.avv. III asr boshida vujudga kelgan Qang' davlati (bu davlatga
xunnlar va usunlar kelib o'rnashgan), Farg'ona davlati (mil. avv I asrdan
turklashish jarayoni boshlangan) va milodiy I asrda vujudga kelgan
Kushon davlati (yuechjilar-toxarlar) o'zbek etnik tarixida asosiy
bosqichlardandir.](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_3.png)
![Kushon davlati xarobalari](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_4.png)
![II-IV asrlarda O'rta Osiyoga Janubiy Sibirdan, Yettisuv va Eftali etnos lari
kelib o'rnashgan. Biroq, etnik tariximizning eng muhim davri Oltoy
da
vujudga kelib, O'rta Osiyoda tashkil topgan Turk xoqonligi davri hisoblanadi.
Movarounnahr turklar tomonidan 555 yilda egallanadi. Bu davrda O'rta
Osiyoda turkiyzabon aholining salmoqli qismi yashagan. Ularning turmush
tarzi o'troq, yarim o'troq va ko'chmanchi bo'lgan. Bundan tashqari, fors-eron
tilli aholi ham bo'lgan. Ikki til turkumidagi aholi bir-biriga singib borgan bu
aralashuv natijasida o'zbek va tojik elatlari vujudga kelgan. Xoqonlik davrida
vujudga kelgan etnik uyushmalar (o'g'uz, uyg'ur, qipchoq, qirg'iz) o'rta asrlar
davomida vujudga kelgan bir qancha elatlarning shakllanishiga asos
bo'ladilar. G'arbiy turk xoqonligida salmoqqa ega bo'lgan dulu qabilalari
G'arbiy Jung'oriya va Yettisuvda (Ili bo'yida), Kushubiy qabilasi esa Sirdaryo
bilan Farg'ona vodiysining g'arbiy mintaqalari bilan chegaradosh hududlarda
yashagan.
Turk xoqonligi inqirozidan keyin tashkil topgan turk xoqonligi Uyg'ur
xoqonligi, Qarluqlar davlati, Kamon xoqonligi, O'g'uzlar davlati etnogenezga
hissa qo'shgan. IX-X asrlarda o'g'uzlarning asosiy qismi Sirdaryoning o'rta
va quyi oqimlarida, Orol dengizining janubiy-sharqiy va shimoliy-sharqidagi
cho'llarda yashagan. O'g'uz yabg'ularining qarorgohi Yangikent bo'lgan.
VIII asr 30 yillarigacha Movarounnahrning katta qismi arab xalifaligi
tomonidan zabt etilgan.](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_5.png)
![](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_6.png)
![O'zbek xalqining shakllanishi jarayonida Sharqiy Turkiston, Yettisuv,
Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlarida, unga tutash cho'llarda yashagan
etnoslarning ham o'rni katta bo'lgan. IX-X asrlarda Markaziy Osiyo
hududlarining etnik tarkibi bir tekisda bo'lmagan. Aholining katta qismi
turkiyzabon bo'lgan. Vohalarda tojik xalqi ham yashagan. Arablar
istilosidan keyin ayrim viloyatlarda arablar va boshqa etnik guruhlar
ham joylashib olgan. Chorvador va o'troq xalqlar doimo bir-biri bilan
iqtisodiy va madaniy aloqa qilib kelgan. Bu davrdagi etnik tarixni bayon
etuvchi arab, fors va boshqi tildagi manbaalar juda ko'p (Istaxriy,
Maqdisiy, ibn Xavqal, Al-Ya'qubiy va x.k).
IX-X asrlar O'zbekiston tarixida Somoniylar va Qoraxoniylar hukmronlik
qilgan davrdir. Unda Farg'ona, Sug'diyona, Toxariston, Xorazm kabi
tarixiy-geografik hududlar bo'lgan. Melodiy I-II asrlarda Xorazm
vohasiga Amudaryo shimoli va Orol dengizining janubidagi cho'llarga
turkiyzabon qabilalar, masalan, xunlar kelib o'rnashgan. Bundan
tashqari, keyinchalik hokimiyat tepasiga turkiy sulolalar G'aznaviylar va
Saljuqiylar keladi. Bu davrda turklashish jarayoni kuchaygan.
Turkiylar bilan sug'diylar yonma-yon yashab, bir-birlarining tillarini
baravar bilishgan. Mahmud Qoshg'ariyning «Totsiz (so'g'diysiz) turk
bo'lmas, bolesiz bo'rk bo'lmas» degan maqoli bunga isbotdir. Keyinroq
so'g'diylar, xorazmiylar atroflaridagi turkiy qabilalar ta'sirida turk tiliga
o'ta boshlashgan. XI asrda etnik jarayon bir necha yo'nalishda borgan:](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_7.png)
![](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_8.png)
![XI asrda etnik jarayon
XI asr birinchi yarmida va
undan keyin Movarounnahrga
kelib qolgan, ham batamom
o'troqlashib ketmagan etnik
Guruhlar bir-birlari bilan
yaqinlashib borgan. Chorvador qabilalarning
turg ' un turkiyzabon aholi
bilan yaqinlashib borishi
Etnik jarayonning muhim
yo ' nalish hisoblangan . Turkiy tilli aholi
Movarounnahrda
yashovchi tojik va arab tilli
xalqlar bilan yaqinlashib ,
aralashib borishi ham etnik
jarayonning muhim
yo ' nalishidir .](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_9.png)
![Qarluq - chigil dialekti VIII - X asrlarda Yettisuv , Sharqiy Turkistonning g ' arbi , Sirdaryoning o ' rta
oqimlarida , Movarounnahrda keng tarqalgan til dialekti bo ' lgan . XI - XII asrlarda Qoraxoniylar
davlati hududida turkiy tilning uch yirik dialekti ( Qarluq - chigil , o ' g ' uz va qipchoq ) mavjud
bo ' lgan . Ularning ta ' sir doirasi keng va kuchli bo ' lgan . Markaziy Osiyoda turkiy tilda yozilgan
birinchi yirik asar XI asrda Yusuf Xos Xojib tomonidan yaratilgan « Qutadg ' u bilik » asari edi . XI -
XII asrlar Markaziy Osiyoning madaniy yuksalish davri bo ' lgan .
O ' zbek elatining alohida etnik birlik bo ' lib shakllanishi uning ajdodlari ikki til ( turkiy va eron
turkumidagi xalqlarning aralashuvi jarayonida vujudga kelgan Qang ' davlati tashkil topgach ,
xalqlarning bir - biri bilan yaqinlashish va aralashish jarayoni kuchaygan . Milodiy II - III asrlarda
qang ' ar elati shakllandi . Markaziy Osiyoda feodalizm bosqichida elat bo ' lib shakllangan
xalqlarning ( turkman , qirg ' iz , qoraqalpoq , qozoq , tojik ) o ' ziga xos etnik nomi bo ' lgan .
Keyinchalik bu nomlar ularning millat nomi bo ' lib qolgan . Ilk o ' rta asrlarda shakllangan o ' zbek
xalqi ajdodlari qat ' iy bir nomga ega bo ' lmagan . Ular elat bo ' lib shakllangan kezlarda ( IX - Xasr )
uning etnik nomi vaqti - vaqti bilan o ' zgarib turgan : turk , qarluq turklari , qoraxonlar , xoqoniylar
va x . k . Ashina boshliq turklar Oltoy tog ' larida xunlar bilan aralashadi . Turk xoqonligi
inqirozidan keyin « turk atamasi ko ' pchilik qabilalar uchun etnik nom emas , til umumiyligini
anglatuvchi so ' z bo ' lib kelgan . Mahmud Qoshg ' ariy Xitoydan Rum chegaralarigacha bo ' lgan
katta hududda yashovchi pecheneg , o ' g ' uz , qipchoq , chigil , stomak , boshqirt , basmil , qay ,
stabalu , tatar , qirg ' iz , to ' xsin , yag ' mo , iqroq , styurub , stamul , uyg ' ur qabilalarining ko ' pchiligini
turk deb atagan . Qoraxoniylar davrida xalqlar ongida umumturk tushunchasi kuchayadi . Bunda
Afrosiyob , O ' g ' uzxon kabi afsonalar katta rol o ' ynagan . Qarluq davlati chegarasida shakllangan
o ' zbek halqi ajdodlari « Qarluq turklari » yoki « xoqonliklar » deb nomlanganlar . XI - XII asrlar
o ' zbek elatining tarkibiga kirgan yarim ko ' chmanchi va yarim o ' troq etnik komponent izlari
kuchli bo ' lgan , o ' sha davrda ajdodlarimizda o ' zligini anglash hissiyot kuchli bo ' lgan . Bundan
tashqari ma ' lum bir xalqning etnik birlik ( elat ) bo ' lib yetishish darajasini belgilovchi yana bir
qancha boshqa ko ' rsatkichlar ( iqtisodiy , madaniy , siyosiy , til , hudud birligi va x . k ) ham mavjud .
Qarluqlardan keyingi yirik etnos chigillar bo ' lgan .](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_10.png)
![O ' zbek elatining shakllanish jarayonida qatnashgan asosiy
komponentlar quyidagilardir :
1. Asosiy negiz Movarounnahr, Xorazm va Toshkent vohasida va ularga tutash hududlarda qadimdan yashab kelgan
turg'un turkiyzabon aholi.
2. Qorluqlar va ularning davlati.
3. Chigil va xalach qabilalari.
4. O'g'uzlar tarkibiga kirgan yag'molar.
5. G'arbiy turk xoqonligida dulu va kunshi qabilalari.
6. Bundan tashqari dug'lat, arg'u, tuxsi, az, uz va boshqa etnoslar
7. Dulu qabila ittifoqlari tarkibidagi turkashlar.
8. O'zbek xalqining tarkibidagi yirik etnik guruhlardan biri-qang'lilar.
9. Qang'lilarga qarindosh qabila-pecheneglar.
10. O'zbek xalqining etnogenetik jarayonida faol qatnashgan etnik guruhlardan biri qipchoqlar. Ularning salmoqli qismi
qozoq, qoraqalpoq, qirg'iz, turkman, boshqird va boshqa turkiy xalqlarning tarkibiga ham kirib ularning elat bo'lib
shakllanishida muhim rol o'ynagan.
11. XIII-XIV asrlarda ro'y bergan etnik jarayon tufayli Dashti qipchoqda yashagan turkiy qabilalar bir-birlari bilan
yaqinlashadilar. Natijada turk tilida so'zlovchi turk-mo'g'ul qorishmasidan tashkil topgan yangi etnos vujudga kelgan.
12. Ilk ajdodlari Mo'g'ulistonning shimoliy g'arbida, hozirgi Tu va yerida yashab tele qabila ittifoqining tarkibida bo'lgan
az qabilasi.
13. VIII-IX asrlarda Sirdaryo bo'ylarida yashab, IX asr oxiri X asr boshlarida yirik davlat tuzgan o'g'uzlar.
14. Ilk o'rta asrlarda Janubiy Sibir, Yettisuv va Sirdaryo sohillarida yashagan usun, obdal, sariq, qay, kun kabi bir qator
etnoslar.](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_11.png)
![](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_12.png)
![Shakllangan o ' zbek elatining keyingi tarixi xorazmshohlar va mo ' g ' ullar
istilosi bilan davom etadi . Mo ' g ' ul istilosi tufayli Movarounnahr va unga
qo ' shni viloyatlar aholisi qariyb yarim asr davomida etnik tarkibini
tiklay olmagan . XII asr ikkinchi yarmidan boshlab bu yerga etnik
guruhlari kela boshlaydi . Bu davrda jaloyir , barlos , qavchin va arlot
etnik guruhlari birinchilardan bo ' lib kela boshlaydi . Shu bilan birga
mo ' g ' ul qabilalari ( Chig ' atoy ulusining g ' arbida yashovchilari
turkiylashib , XIV asrning o ' rtalarida o ' z tillarini batamom unutib turkiy
tilda so ' zlashar edilar .
XIV - XV va undan keyingi asrlarda muhim yashovchi o ' zbek aholisi
turkiy etnoslarning so ' g ' d - tojik va boshqa xalqlar bilan aralashib ,
qorishib borish jarayoni borgan . Bu davrda xalq tili ko ' p dialektli bo ' lib ,
adabiy tildan birmuncha farq qilgan . Adabiy til tarkibida aynan shu
asrlarda tojik va arab so ' zlari ko ' paygan xalqning jonli tilida uchta
asosiy sheva - qarluq , qipchoq va o ' g ' uz dialektlari mavjud bo ' lgan Amir
Temur davrida Movarounnahrga Old Osiyo mamlakatlaridan bir guruh
aholi (100 ming ) ko ' chirib keltirilgan .](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_13.png)
![XVI - XVIII asrlardagi xalqimizning etnik tarixi o ' ziga xosdir . Chunki shu
davrda xalqimiz « o ' zbek » degan nom bilan atala boshlanadi . Bu
shayboniylar sulolasi nomi bilan bog ' liq edi . Shu asrlar va undan
keyingi davrlarda O ' zbekiston hududida rasmiy til o ' zbek tili edi .
Buxoro vohasida tojik tili ikkinchi til hisoblangan . O ' zbek xalqi o ' z
qo ' shinlari qardoshlari bilan etnik , iqtisodiy va madaniy aloqada
bo ' lgan . Qozoqlar va qoraqalpoqlar asosiy xalq bo ' lgan .
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki , IX - X asrlar davomida shakllangan
o ' zbek elatining o ' zagi turkiy etnoslarning fors - tojik tilli aholi bilan
asrlar davomida aralashib ketishdan hosil bo ' lgan . XI - XII asrlar o ' zbek
elati tarkibida turkiy komponentlar ko ' payadi . Shu asrlar mobaynida
barcha etnik ko ' rsatkichlar mujassamlashadi , o ' zbek ajdodlarining
alohida elat bo ' lib shakllanishi nihoyasiga yetadi .](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_14.png)
![FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR:
1. I. A. karimov “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: havfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolatlari” T. “O’zbekiston” 1997 yil.
2. I. A. karimov “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” O’zbekiston
Respublikasining Oliy majlisi XIV sessiyasidagi ma’ruzasi. 14 aprel
1999 yil
3. “ Aholi geografiyasi va demografiya” (ma’ruzalar matni) T. 2001 yil
4. Demografiya asoslari (ma’ruzalar matni) T. 2001 yil
5. http://el.tfi.uz
6. http://nuu.uz](/data/documents/146eefc6-331b-4a6d-9413-3715fe987d05/page_15.png)
REJA: 1. O’zbekiston hududa yashagan qadimgi urug’ va qabilalar. 2. O'zbek xalqining etnik shakllanishidagi uch muhim bosqich. 3. Shakllanishdan keyingi jarayonlar . MAVZU: O'zbek millati va tilining O'zbek millati va tilining shakllanish xususiyatlarishakllanish xususiyatlari .
O'zbek ajdodlari elat bo'lib O'rta Osiyoning markaziy viloyatlari Mova roun nahrda (Farg'ona vodiysi bilan), Xorazmda, Toshkent vohasida, Yettisuvda, Sharqiy Turkistonning g'arbiy mintaqalarida shakllangan. Bu mintaqalar insoniyatning qadimgi madaniyat markazlaridan hisoblangan. Jez davrida O'rta Osiyo va Qozog'istonda bir-biridan farq qiluvchi ikki tarixiy-madaniy region mavjud bo'lgan: sug'orish usuli bilan dehqonchilik qiladigan Old Osiyoda keng tarqalgan o'troq aholi madaniyati va cho'l joylarida yashovchi qabilalarga taalluqli madaniyat. Arxeologlar tomonidan aniqlangan O'rta Osiyoning Markaziy viloyat lari da gi arxeologik madaniyat, jez davridagi kelgindi yog'och dahmali va Androno vo lik qabilalarning hamda qisman Old Osiyodan kelib, tub yerli aholi bilan yaqin lashib, qo'shilib ketishi natijasida vujudga kelgan. Antropologik manba larga ko'ra, O'rta Osiyoda neolit davrida qadimgi yevropoid irqining ikki ilk turi mavjud bo'lgan.
O'zbekistonning ilk temir davridagi etnik tarixida ilk davlatlar aholisi so'g'dilar, xorazmliklar, baqtriyaliklar, marg'iyonaliklar va ko'chmanchi sak-massa get qabilalari muhim o'rin tutgan. Aholining o'troq va ko'chmanchi qismi ham Eron tilli qardosh xalqlar bo'lgan, ammo madaniyat jihatdan ular bir-birlari dan batamom farq qilgan. O'sha davrda yaratilgan «Avesto»da tilga olingan «tur» atamasi esa saklarga yohud O'rta Osiyodagi yashovchi Eron tilida gapiruvchi xalqlar hisoblanadi. Milloddan avvalgi 312-250 yillardagi Salavkiylar imperiyasi, Yunon-Baqtriya davlati (milloddan avvalgi 250-140 yillar) yerli aholining etnik tarkibiga katta o'zgarish kirita olmagan. Mil.avv. III asr boshida vujudga kelgan Qang' davlati (bu davlatga xunnlar va usunlar kelib o'rnashgan), Farg'ona davlati (mil. avv I asrdan turklashish jarayoni boshlangan) va milodiy I asrda vujudga kelgan Kushon davlati (yuechjilar-toxarlar) o'zbek etnik tarixida asosiy bosqichlardandir.
Kushon davlati xarobalari
II-IV asrlarda O'rta Osiyoga Janubiy Sibirdan, Yettisuv va Eftali etnos lari kelib o'rnashgan. Biroq, etnik tariximizning eng muhim davri Oltoy da vujudga kelib, O'rta Osiyoda tashkil topgan Turk xoqonligi davri hisoblanadi. Movarounnahr turklar tomonidan 555 yilda egallanadi. Bu davrda O'rta Osiyoda turkiyzabon aholining salmoqli qismi yashagan. Ularning turmush tarzi o'troq, yarim o'troq va ko'chmanchi bo'lgan. Bundan tashqari, fors-eron tilli aholi ham bo'lgan. Ikki til turkumidagi aholi bir-biriga singib borgan bu aralashuv natijasida o'zbek va tojik elatlari vujudga kelgan. Xoqonlik davrida vujudga kelgan etnik uyushmalar (o'g'uz, uyg'ur, qipchoq, qirg'iz) o'rta asrlar davomida vujudga kelgan bir qancha elatlarning shakllanishiga asos bo'ladilar. G'arbiy turk xoqonligida salmoqqa ega bo'lgan dulu qabilalari G'arbiy Jung'oriya va Yettisuvda (Ili bo'yida), Kushubiy qabilasi esa Sirdaryo bilan Farg'ona vodiysining g'arbiy mintaqalari bilan chegaradosh hududlarda yashagan. Turk xoqonligi inqirozidan keyin tashkil topgan turk xoqonligi Uyg'ur xoqonligi, Qarluqlar davlati, Kamon xoqonligi, O'g'uzlar davlati etnogenezga hissa qo'shgan. IX-X asrlarda o'g'uzlarning asosiy qismi Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlarida, Orol dengizining janubiy-sharqiy va shimoliy-sharqidagi cho'llarda yashagan. O'g'uz yabg'ularining qarorgohi Yangikent bo'lgan. VIII asr 30 yillarigacha Movarounnahrning katta qismi arab xalifaligi tomonidan zabt etilgan.