O'ZBEK SHEVALARI TASNIFI

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.8681640625 KB

Ko'chirib olish


Hozirgi kunda o’zbek xalq shevalarining bir necha xil tasnifi mavjud.
Bu tasniflar turli turkolog va shevashunoslar tomonidan qilingan
bo’lib, ayniqsa, I.I.Zarubin, E.D.Polivanov, K.K.Yudaxin A.K.Borovkov,
G`ozi Olim Yunusov, U.Tursunov, Sh.Shoabdurahmonov,
V.V.Reshetovlarning tasniflari katta ilmiy qiymatga egadir.

Prof. I.I.Zarubin o’zbek shevalarini birinchi mamrta umumlashtiruvchi
guruhlarga birlashtirish, ya‘ni tasnif qilishga urindi. U o’zbek
shevalarini 4 guruhga bo’lib ko’rsatadi: Xiva, Farona, Toshkent,
Samarqand-Buxoro shevalari. I.I.Zarubinning bu tasnifida o’zbek
shevalari orasida katta o’rin tutgan, qipchoq (j-lovchi) shevalar va
shimoliy o’zbek shevalari hisobga olinmay qolgan.

K.K.Yudaxin o’zbek shevalari tasnifining ikki variantini tavsiya etgan.
U o’zining o’zbek shevalari tasnifining 1-variantida o’zbek
shevalarining tojik tili bilan munosabati va singarmonizmning saqlash
darajasiga qarab, quyidagicha guruhlarga ajratadi:


1. Turk tovush tizimi va singarmonizmni saqlagan shevalar.

2. O’zbek va tojik tillarida so’zlashadigan tojik shevalari (Samarqand-
Buxoro va boshqa shaharlarning asosiy aholisi).

E.D.Polivanov tomonidan bir qator o’zbek shevalari va dialektlari
o’rganib chiqilgan. E.D.Polivanov o’z tasnifida tildagi ikki holatni
ko’zda tutdi:

1) metisatsiya (qardosh tillarning chatishuvi); 2) gibridizatsiya (turli
tizimdagi tillarning chatishuvi). U shevalarda uchraydigan barcha

fonetik o’zgarishlarni hisobga olib. o’zbek shevalarini bir necha

guruhga bo’ldi. Eronlashish nuqtai nazaridan, ya’ni ba’zi o’zbek

shevalarining tiklanish protsessida tojik tilining ishtirokini

hisobga olib shevalarni quyidagicha guruhlashtirdi.


1. Eronlashmagan shevalar.

2. Eronlashgan shevalar.

Y.D.Polivanov eronlashgan shevalarga Toshkent, Qo’qon, Marg`ilon, Andijon,
Shahrixon tip shevalarini kiritsa, to’la eronlashgan, ya‘ni tojik vokalizmini
o’zida to’la aks ettirgan shevalarga Buxoro-Samarqand, Xo’jand, O’ratepa
shevalarini kiritadi. Eronlashmagan shevalarga o’zbek-qipchoq (j-lovchi)
lahjasi va Farg`onaning singarmonizmli qishloq shevalarini (Saroy, Andijon,
Yo’lguzar, Mankent) kiritadi.


Y.D.Polivanov bu ikki xil (eronlashgan va eronlashmagan)
shevalar o’rtasida eronlashishning kuchsizlanishi,
gibridizatsiya natijasida turkiylashishi kuchligiga ko’ra,
eronlashgan shevalarni 4 xil tipga ajratadi: 2-tip –
Toshkent tip shevalari (Toshkent va uning atrofidagi
qishloq shevalari (Xonobod, Telov); 3-tip – Qo’qon,
Marg`ilon tip shevalari); 4-tip – Andijon-Shahrixon tip
shevalari; 4-a tip – uyg`urlashgan yoki umlautli shevalar
(Namangan va unga yaqin qishloq shevalari). Y.D.Polivanov
tasnifida yana 2 tip sheva ajratilgan. Bular: 6-tip –
Shimoliy o’zbek shahar shevalari tipi (Turkiston,
Chimkent). 7-tip – Shimoliy o’zbek qishloq shevalari tipi
(Mankent, Qoramurut kabi shevalar).


Yuqorida kiritilgan shevalar Y.D.Polivanov
tasnifida «Chig`atoy» lahjasini tashkil
qilidi. Y.D.Polivanov tasnifiga ko’ra, ikkinchi
dialekt (lahja) o’g`uz dialekti bo’lib, bu
dialekt 2 guruh shevani o’z ichiga oladi.
Bular quyidagilar: 8-tip – Janubiy Xorazim
guruh shevalari (Xiva Yangi-Urganch,
Shovot, Xazorasp, Yangiariq, Xonqa
shevalari) shu guruhga (8-a) Sho’raxon
shevasi ham kiritilgan. 9-tip – Shimoliy
o’zbek-o’g`uz guruhi shevalari (Iqon,
Qorabuloq shevalari).


Uchinchi dialekt qipchoq lahjasi bo’lib, bu lahja yetti tip
shevani o’z ichiga oladi. Bular quyidagilar: 10-tip – O’rta
Xorazim shevalari (Gurlan, Bog`ot, Shobboz shevalari); 11-
tip – Shimoliy Xorazm shevalari (Xo’jayli, Qipchoq,
Qo’ng`irot, Mang`it); 12-tip – O lovchi tip (Qozoq-nayman,
Farg`ona-qoraqalpoq shevalari); 13-tip – qurama shevalar
(Ohangron vodiysidagi qurama sheva) Uyshun, Ulut qishloq
shevalari ; 14-tip – Shimoliy o’zbek shevalari
(Turkistondagi so’zoq, chalaquron qishloq shevalari); 15-
tip – O’rta-o’zbek shevalari (qirq shevalari va b.); 16-tip –
Janubiy o’zbek shevalari (laqay shevalari va
Afg`onistondagi qipchoq-o’zbek shevalari).


Y.D.Polivanov o’z tasnifida o’zbek shvelaridagi taraqqiyotni faqat tashqi
omillarga bog`lab tekshirdi. U o’zbek tili va uning shevalarida ro’y bergan
o’zgarishlar tilning davrlar mobaynidagi o’z ichki taraqqiyot jarayonining
natijasi ekanini anglay olmadi.

G`ozi Olim Yunusov o’zbek shevalarini avvalo uch lahjaga ajratadi:

o’zbek-qipchoq lahjasi;

Turk-barlos lahjasi:

Xiva-Urganch lahjasi.


Bu lahjalar o’z navbatida fonetik va morfologik xususiyatlariga ko’ra
ajratiladi.

O’zbek-qipchoq lahjasi 4 shevaga:

a) qirq; b) joloyir-laqay; v) qipchoq; g) gurlan shevalariga ajratiladi:

Turk-barlos lahjasi ham 4 shevaga:

Sayram-Chimkent, Toshkent, Andijon, Namangan shevalariga
ajratiladi. Xiva-Urganch lahjasi esa 2 shevaga: Xiva, Qarluq
shevalariga ajratiladi.

O’zbek-qipchoq lahjasiga kiruvchi shevalarning fonetik xususiyatlarini
quyidagicha ko’rsatib o’tadi:

a) adabiy tildagi y undoshi o’rnida j undoshi keladi: yo’l-jo’l, yigit-
jigit kabi;

b) adabiy tildagi g undoshlari o’rnida y tovushi keladi: sigir-siyir kabi.


v) o’zbek adabiy tilidagi g` undoshi v undoshi bilan almashinib qo’llaniladi: sog`-sav, tog`-tav
kabi.

Fozi Olim tasnifida qolgan lahjalarning lingvistik farqlarini ko’rsatuvchi belgilar berilmagan.

A.K.Borovkov o’zbek shevalari tasnifining ikki xil variantini tavsiya etadi. U o’z tasnifining birinchi
variantiga o’zbek shevalarida uchraydigan fonetik belgilarni (xususiyatlarni) asos qilib oladi.
Uning tasnifiga ko’ra o’zbek shevalari ikki guruhga bo’linadi: 1) o-lovchi o’zbek shevalari; 2) a-
lovchi o’zbek shevalari.

1. o-lanuvchi o’zbek shevalari. Bu guruhga Toshkent, Samarqand, Buxoro, Kattaqo’rg`on,
Farg`ona, Marg`ilon, Qo’qon, Qarshi, Jizzax, Farg`ona shevalari kiradi. Bu shevalarda unlilar soni
6-7 tagacha bo’ladi. Bu shevalarda ohangdoshlik hodisasi yo’qolgan. Bundan tashqari, ularda
aksariyat birinchi bo’g`inlarda a o’rnida o qo’llaniladi: ota, bola, soy kabi. Morfologik jihatdan,
jo’nalish kelishigining qo’shimchasi -ga va o’rin-payt kelishigining qo’shimchasi -da bir-biridan
farq qilinmasdan ishlatiladi. Bu, ayniqsa, Samarqand-Buxoro shevalariga xos xususiyatdir.

2. a-lanuvchi o’zbek shevalari. Bu guruh shevalarga Samarqand viloyatining qipchoq shevalari,
Surxandaryo va Qashqadaryo viloyatlarining qishloq shevalari, Shimoliy Xorazm shevalari kiradi.
Bundan tashqari Qozog`istonning janubidagi Sayram, Chimkent, Qorabuloq, Mankent shevalari
kiradi. Bu shevalarda unlilar ohangdoshligi saqlangan. Unlilar soni 8 tadan 10 tagacha bo’ladi.
A.K.Borovkov ushbu guruhga kiruvchi shevalarni fonetik xususiyatlariga ko’ra yana ikki kichik
guruhga bo’ladi:

a) y-lanuvchi o’zbek shevalari;

b) j-lanuvchi o’zbek shevalari.

O'ZBEK SHEVALARI TASNIFI

 Hozirgi kunda o’zbek xalq shevalarining bir necha xil tasnifi mavjud. Bu tasniflar turli turkolog va shevashunoslar tomonidan qilingan bo’lib, ayniqsa, I.I.Zarubin, E.D.Polivanov, K.K.Yudaxin A.K.Borovkov, G`ozi Olim Yunusov, U.Tursunov, Sh.Shoabdurahmonov, V.V.Reshetovlarning tasniflari katta ilmiy qiymatga egadir.  Prof. I.I.Zarubin o’zbek shevalarini birinchi mamrta umumlashtiruvchi guruhlarga birlashtirish, ya‘ni tasnif qilishga urindi. U o’zbek shevalarini 4 guruhga bo’lib ko’rsatadi: Xiva, Farona, Toshkent, Samarqand-Buxoro shevalari. I.I.Zarubinning bu tasnifida o’zbek shevalari orasida katta o’rin tutgan, qipchoq (j-lovchi) shevalar va shimoliy o’zbek shevalari hisobga olinmay qolgan.  K.K.Yudaxin o’zbek shevalari tasnifining ikki variantini tavsiya etgan. U o’zining o’zbek shevalari tasnifining 1-variantida o’zbek shevalarining tojik tili bilan munosabati va singarmonizmning saqlash darajasiga qarab, quyidagicha guruhlarga ajratadi:

 1. Turk tovush tizimi va singarmonizmni saqlagan shevalar.  2. O’zbek va tojik tillarida so’zlashadigan tojik shevalari (Samarqand- Buxoro va boshqa shaharlarning asosiy aholisi).  E.D.Polivanov tomonidan bir qator o’zbek shevalari va dialektlari o’rganib chiqilgan. E.D.Polivanov o’z tasnifida tildagi ikki holatni ko’zda tutdi:  1) metisatsiya (qardosh tillarning chatishuvi); 2) gibridizatsiya (turli tizimdagi tillarning chatishuvi). U shevalarda uchraydigan barcha  fonetik o’zgarishlarni hisobga olib. o’zbek shevalarini bir necha  guruhga bo’ldi. Eronlashish nuqtai nazaridan, ya’ni ba’zi o’zbek  shevalarining tiklanish protsessida tojik tilining ishtirokini  hisobga olib shevalarni quyidagicha guruhlashtirdi.

 1. Eronlashmagan shevalar.  2. Eronlashgan shevalar.  Y.D.Polivanov eronlashgan shevalarga Toshkent, Qo’qon, Marg`ilon, Andijon, Shahrixon tip shevalarini kiritsa, to’la eronlashgan, ya‘ni tojik vokalizmini o’zida to’la aks ettirgan shevalarga Buxoro-Samarqand, Xo’jand, O’ratepa shevalarini kiritadi. Eronlashmagan shevalarga o’zbek-qipchoq (j-lovchi) lahjasi va Farg`onaning singarmonizmli qishloq shevalarini (Saroy, Andijon, Yo’lguzar, Mankent) kiritadi.

 Y.D.Polivanov bu ikki xil (eronlashgan va eronlashmagan) shevalar o’rtasida eronlashishning kuchsizlanishi, gibridizatsiya natijasida turkiylashishi kuchligiga ko’ra, eronlashgan shevalarni 4 xil tipga ajratadi: 2-tip – Toshkent tip shevalari (Toshkent va uning atrofidagi qishloq shevalari (Xonobod, Telov); 3-tip – Qo’qon, Marg`ilon tip shevalari); 4-tip – Andijon-Shahrixon tip shevalari; 4-a tip – uyg`urlashgan yoki umlautli shevalar (Namangan va unga yaqin qishloq shevalari). Y.D.Polivanov tasnifida yana 2 tip sheva ajratilgan. Bular: 6-tip – Shimoliy o’zbek shahar shevalari tipi (Turkiston, Chimkent). 7-tip – Shimoliy o’zbek qishloq shevalari tipi (Mankent, Qoramurut kabi shevalar).

O'xshashlar

O'zbek shevalari tasnifi 2

O‘zbek Shevalari tasnifi.

O'zbek shevalarining tasnifi

O‘zbek shevalari

О‘zbеk shevalari leksikasi