O'ZBEK SHEVALARI TASNIFI
![O'ZBEK SHEVALARI
TASNIFI](/data/documents/9610838d-7351-4ab7-87ac-cbccd753caf8/page_1.png)
![
Hozirgi kunda o’zbek xalq shevalarining bir necha xil tasnifi mavjud.
Bu tasniflar turli turkolog va shevashunoslar tomonidan qilingan
bo’lib, ayniqsa, I.I.Zarubin, E.D.Polivanov, K.K.Yudaxin A.K.Borovkov,
G`ozi Olim Yunusov, U.Tursunov, Sh.Shoabdurahmonov,
V.V.Reshetovlarning tasniflari katta ilmiy qiymatga egadir.
Prof. I.I.Zarubin o’zbek shevalarini birinchi mamrta umumlashtiruvchi
guruhlarga birlashtirish, ya‘ni tasnif qilishga urindi. U o’zbek
shevalarini 4 guruhga bo’lib ko’rsatadi: Xiva, Farona, Toshkent,
Samarqand-Buxoro shevalari. I.I.Zarubinning bu tasnifida o’zbek
shevalari orasida katta o’rin tutgan, qipchoq (j-lovchi) shevalar va
shimoliy o’zbek shevalari hisobga olinmay qolgan.
K.K.Yudaxin o’zbek shevalari tasnifining ikki variantini tavsiya etgan.
U o’zining o’zbek shevalari tasnifining 1-variantida o’zbek
shevalarining tojik tili bilan munosabati va singarmonizmning saqlash
darajasiga qarab, quyidagicha guruhlarga ajratadi:](/data/documents/9610838d-7351-4ab7-87ac-cbccd753caf8/page_2.png)
![
1. Turk tovush tizimi va singarmonizmni saqlagan shevalar.
2. O’zbek va tojik tillarida so’zlashadigan tojik shevalari (Samarqand-
Buxoro va boshqa shaharlarning asosiy aholisi).
E.D.Polivanov tomonidan bir qator o’zbek shevalari va dialektlari
o’rganib chiqilgan. E.D.Polivanov o’z tasnifida tildagi ikki holatni
ko’zda tutdi:
1) metisatsiya (qardosh tillarning chatishuvi); 2) gibridizatsiya (turli
tizimdagi tillarning chatishuvi). U shevalarda uchraydigan barcha
fonetik o’zgarishlarni hisobga olib. o’zbek shevalarini bir necha
guruhga bo’ldi. Eronlashish nuqtai nazaridan, ya’ni ba’zi o’zbek
shevalarining tiklanish protsessida tojik tilining ishtirokini
hisobga olib shevalarni quyidagicha guruhlashtirdi.](/data/documents/9610838d-7351-4ab7-87ac-cbccd753caf8/page_3.png)
![
1. Eronlashmagan shevalar.
2. Eronlashgan shevalar.
Y.D.Polivanov eronlashgan shevalarga Toshkent, Qo’qon, Marg`ilon, Andijon,
Shahrixon tip shevalarini kiritsa, to’la eronlashgan, ya‘ni tojik vokalizmini
o’zida to’la aks ettirgan shevalarga Buxoro-Samarqand, Xo’jand, O’ratepa
shevalarini kiritadi. Eronlashmagan shevalarga o’zbek-qipchoq (j-lovchi)
lahjasi va Farg`onaning singarmonizmli qishloq shevalarini (Saroy, Andijon,
Yo’lguzar, Mankent) kiritadi.](/data/documents/9610838d-7351-4ab7-87ac-cbccd753caf8/page_4.png)
![
Y.D.Polivanov bu ikki xil (eronlashgan va eronlashmagan)
shevalar o’rtasida eronlashishning kuchsizlanishi,
gibridizatsiya natijasida turkiylashishi kuchligiga ko’ra,
eronlashgan shevalarni 4 xil tipga ajratadi: 2-tip –
Toshkent tip shevalari (Toshkent va uning atrofidagi
qishloq shevalari (Xonobod, Telov); 3-tip – Qo’qon,
Marg`ilon tip shevalari); 4-tip – Andijon-Shahrixon tip
shevalari; 4-a tip – uyg`urlashgan yoki umlautli shevalar
(Namangan va unga yaqin qishloq shevalari). Y.D.Polivanov
tasnifida yana 2 tip sheva ajratilgan. Bular: 6-tip –
Shimoliy o’zbek shahar shevalari tipi (Turkiston,
Chimkent). 7-tip – Shimoliy o’zbek qishloq shevalari tipi
(Mankent, Qoramurut kabi shevalar).](/data/documents/9610838d-7351-4ab7-87ac-cbccd753caf8/page_5.png)
![
Yuqorida kiritilgan shevalar Y.D.Polivanov
tasnifida «Chig`atoy» lahjasini tashkil
qilidi. Y.D.Polivanov tasnifiga ko’ra, ikkinchi
dialekt (lahja) o’g`uz dialekti bo’lib, bu
dialekt 2 guruh shevani o’z ichiga oladi.
Bular quyidagilar: 8-tip – Janubiy Xorazim
guruh shevalari (Xiva Yangi-Urganch,
Shovot, Xazorasp, Yangiariq, Xonqa
shevalari) shu guruhga (8-a) Sho’raxon
shevasi ham kiritilgan. 9-tip – Shimoliy
o’zbek-o’g`uz guruhi shevalari (Iqon,
Qorabuloq shevalari).](/data/documents/9610838d-7351-4ab7-87ac-cbccd753caf8/page_6.png)
![
Uchinchi dialekt qipchoq lahjasi bo’lib, bu lahja yetti tip
shevani o’z ichiga oladi. Bular quyidagilar: 10-tip – O’rta
Xorazim shevalari (Gurlan, Bog`ot, Shobboz shevalari); 11-
tip – Shimoliy Xorazm shevalari (Xo’jayli, Qipchoq,
Qo’ng`irot, Mang`it); 12-tip – O lovchi tip (Qozoq-nayman,
Farg`ona-qoraqalpoq shevalari); 13-tip – qurama shevalar
(Ohangron vodiysidagi qurama sheva) Uyshun, Ulut qishloq
shevalari ; 14-tip – Shimoliy o’zbek shevalari
(Turkistondagi so’zoq, chalaquron qishloq shevalari); 15-
tip – O’rta-o’zbek shevalari (qirq shevalari va b.); 16-tip –
Janubiy o’zbek shevalari (laqay shevalari va
Afg`onistondagi qipchoq-o’zbek shevalari).](/data/documents/9610838d-7351-4ab7-87ac-cbccd753caf8/page_7.png)
![
Y.D.Polivanov o’z tasnifida o’zbek shvelaridagi taraqqiyotni faqat tashqi
omillarga bog`lab tekshirdi. U o’zbek tili va uning shevalarida ro’y bergan
o’zgarishlar tilning davrlar mobaynidagi o’z ichki taraqqiyot jarayonining
natijasi ekanini anglay olmadi.
G`ozi Olim Yunusov o’zbek shevalarini avvalo uch lahjaga ajratadi:
o’zbek-qipchoq lahjasi;
Turk-barlos lahjasi:
Xiva-Urganch lahjasi.](/data/documents/9610838d-7351-4ab7-87ac-cbccd753caf8/page_8.png)
![
Bu lahjalar o’z navbatida fonetik va morfologik xususiyatlariga ko’ra
ajratiladi.
O’zbek-qipchoq lahjasi 4 shevaga:
a) qirq; b) joloyir-laqay; v) qipchoq; g) gurlan shevalariga ajratiladi:
Turk-barlos lahjasi ham 4 shevaga:
Sayram-Chimkent, Toshkent, Andijon, Namangan shevalariga
ajratiladi. Xiva-Urganch lahjasi esa 2 shevaga: Xiva, Qarluq
shevalariga ajratiladi.
O’zbek-qipchoq lahjasiga kiruvchi shevalarning fonetik xususiyatlarini
quyidagicha ko’rsatib o’tadi:
a) adabiy tildagi y undoshi o’rnida j undoshi keladi: yo’l-jo’l, yigit-
jigit kabi;
b) adabiy tildagi g undoshlari o’rnida y tovushi keladi: sigir-siyir kabi.](/data/documents/9610838d-7351-4ab7-87ac-cbccd753caf8/page_9.png)
![
v) o’zbek adabiy tilidagi g` undoshi v undoshi bilan almashinib qo’llaniladi: sog`-sav, tog`-tav
kabi.
Fozi Olim tasnifida qolgan lahjalarning lingvistik farqlarini ko’rsatuvchi belgilar berilmagan.
A.K.Borovkov o’zbek shevalari tasnifining ikki xil variantini tavsiya etadi. U o’z tasnifining birinchi
variantiga o’zbek shevalarida uchraydigan fonetik belgilarni (xususiyatlarni) asos qilib oladi.
Uning tasnifiga ko’ra o’zbek shevalari ikki guruhga bo’linadi: 1) o-lovchi o’zbek shevalari; 2) a-
lovchi o’zbek shevalari.
1. o-lanuvchi o’zbek shevalari. Bu guruhga Toshkent, Samarqand, Buxoro, Kattaqo’rg`on,
Farg`ona, Marg`ilon, Qo’qon, Qarshi, Jizzax, Farg`ona shevalari kiradi. Bu shevalarda unlilar soni
6-7 tagacha bo’ladi. Bu shevalarda ohangdoshlik hodisasi yo’qolgan. Bundan tashqari, ularda
aksariyat birinchi bo’g`inlarda a o’rnida o qo’llaniladi: ota, bola, soy kabi. Morfologik jihatdan,
jo’nalish kelishigining qo’shimchasi -ga va o’rin-payt kelishigining qo’shimchasi -da bir-biridan
farq qilinmasdan ishlatiladi. Bu, ayniqsa, Samarqand-Buxoro shevalariga xos xususiyatdir.
2. a-lanuvchi o’zbek shevalari. Bu guruh shevalarga Samarqand viloyatining qipchoq shevalari,
Surxandaryo va Qashqadaryo viloyatlarining qishloq shevalari, Shimoliy Xorazm shevalari kiradi.
Bundan tashqari Qozog`istonning janubidagi Sayram, Chimkent, Qorabuloq, Mankent shevalari
kiradi. Bu shevalarda unlilar ohangdoshligi saqlangan. Unlilar soni 8 tadan 10 tagacha bo’ladi.
A.K.Borovkov ushbu guruhga kiruvchi shevalarni fonetik xususiyatlariga ko’ra yana ikki kichik
guruhga bo’ladi:
a) y-lanuvchi o’zbek shevalari;
b) j-lanuvchi o’zbek shevalari.](/data/documents/9610838d-7351-4ab7-87ac-cbccd753caf8/page_10.png)
O'ZBEK SHEVALARI TASNIFI
Hozirgi kunda o’zbek xalq shevalarining bir necha xil tasnifi mavjud. Bu tasniflar turli turkolog va shevashunoslar tomonidan qilingan bo’lib, ayniqsa, I.I.Zarubin, E.D.Polivanov, K.K.Yudaxin A.K.Borovkov, G`ozi Olim Yunusov, U.Tursunov, Sh.Shoabdurahmonov, V.V.Reshetovlarning tasniflari katta ilmiy qiymatga egadir. Prof. I.I.Zarubin o’zbek shevalarini birinchi mamrta umumlashtiruvchi guruhlarga birlashtirish, ya‘ni tasnif qilishga urindi. U o’zbek shevalarini 4 guruhga bo’lib ko’rsatadi: Xiva, Farona, Toshkent, Samarqand-Buxoro shevalari. I.I.Zarubinning bu tasnifida o’zbek shevalari orasida katta o’rin tutgan, qipchoq (j-lovchi) shevalar va shimoliy o’zbek shevalari hisobga olinmay qolgan. K.K.Yudaxin o’zbek shevalari tasnifining ikki variantini tavsiya etgan. U o’zining o’zbek shevalari tasnifining 1-variantida o’zbek shevalarining tojik tili bilan munosabati va singarmonizmning saqlash darajasiga qarab, quyidagicha guruhlarga ajratadi:
1. Turk tovush tizimi va singarmonizmni saqlagan shevalar. 2. O’zbek va tojik tillarida so’zlashadigan tojik shevalari (Samarqand- Buxoro va boshqa shaharlarning asosiy aholisi). E.D.Polivanov tomonidan bir qator o’zbek shevalari va dialektlari o’rganib chiqilgan. E.D.Polivanov o’z tasnifida tildagi ikki holatni ko’zda tutdi: 1) metisatsiya (qardosh tillarning chatishuvi); 2) gibridizatsiya (turli tizimdagi tillarning chatishuvi). U shevalarda uchraydigan barcha fonetik o’zgarishlarni hisobga olib. o’zbek shevalarini bir necha guruhga bo’ldi. Eronlashish nuqtai nazaridan, ya’ni ba’zi o’zbek shevalarining tiklanish protsessida tojik tilining ishtirokini hisobga olib shevalarni quyidagicha guruhlashtirdi.
1. Eronlashmagan shevalar. 2. Eronlashgan shevalar. Y.D.Polivanov eronlashgan shevalarga Toshkent, Qo’qon, Marg`ilon, Andijon, Shahrixon tip shevalarini kiritsa, to’la eronlashgan, ya‘ni tojik vokalizmini o’zida to’la aks ettirgan shevalarga Buxoro-Samarqand, Xo’jand, O’ratepa shevalarini kiritadi. Eronlashmagan shevalarga o’zbek-qipchoq (j-lovchi) lahjasi va Farg`onaning singarmonizmli qishloq shevalarini (Saroy, Andijon, Yo’lguzar, Mankent) kiritadi.
Y.D.Polivanov bu ikki xil (eronlashgan va eronlashmagan) shevalar o’rtasida eronlashishning kuchsizlanishi, gibridizatsiya natijasida turkiylashishi kuchligiga ko’ra, eronlashgan shevalarni 4 xil tipga ajratadi: 2-tip – Toshkent tip shevalari (Toshkent va uning atrofidagi qishloq shevalari (Xonobod, Telov); 3-tip – Qo’qon, Marg`ilon tip shevalari); 4-tip – Andijon-Shahrixon tip shevalari; 4-a tip – uyg`urlashgan yoki umlautli shevalar (Namangan va unga yaqin qishloq shevalari). Y.D.Polivanov tasnifida yana 2 tip sheva ajratilgan. Bular: 6-tip – Shimoliy o’zbek shahar shevalari tipi (Turkiston, Chimkent). 7-tip – Shimoliy o’zbek qishloq shevalari tipi (Mankent, Qoramurut kabi shevalar).