logo

O‘zbek shevalari

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1340.84375 KB
O‘zbek shevalari 
tasnifi                 RE JA:    
            1. O‘zbek shevalarining tasnifi masalasi: 
       a) I.I.Zarubin tasnifi;
       b) K.K.Yudaxin tasnifi; 
       s)  Y.D.Polivanov tasnifi; 
       d) G‘ozi Olim tasnifi; 
       e)  A.K.Borovkov tasnifi; 
       f)  V.V.Reshetov tasnifi.
                      O‘tilgan mavzu yuzasidan 
«Aqliy hujum»  savollari :

1. Transkripsiya terminiga ta’rif bering.

2. Transkripsiya qo‘llanish doirasiga ko‘ra 
necha xil bo‘ladi?

(J: ikki xil: xalqaro va milliy transkripsiya)   

3 .  Transkripsiyaning qanday turlari bor?

(J: Fonetik va fonologik transkripsiya)               O‘tilgan mavzu yuzasidan 
«Aqliy hujum»  savollari :

4. O‘zbek shevalaridagi transkripsion tizim 
ilk marta kim tomonidan ishlab chiqilgan?

5 .  Transliteratsiya - ..?

6. Translatsiya - ..?

7. Diakritik belgilar - ..?               O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy 
hujum»  savollari :

> belgisi  - ..?

< belgisi   - ..?

|| belgisi   - ..?

() qavs  - ..?

[] katta qavs   - ..?

 ˊ - akut belgisi  - ..?               O‘tilgan mavzu yuzasidan 
«Aqliy hujum»  savollari :

š  –  ..?
     č  –   ..?  
    ž  –   ..?
         ƞ –   ..?  
   
ɣ –   ..?  
  j  –   ..?                 « Aqliy  hujum»   sav ollari

1 . Tasnif deb nimaga 
ay t iladi?

2 .  Fanda t asnifning qanday  
ahamiy at i bor?               Turk iy  t illar t asnifi :

Turkiy  tillarning  genetikasi, 
til  xususiyati  jihatidan  o‘zaro 
munosabati  masalasi 
olimlarni  juda  qadimdan 
qiziqtirib  kelgan.  Turkiy 
tillarni  (aniqrog‘i  turkiy 
qabilalar  tilini)  birinchi  bo‘lib 
tasnif qilgan olim   Mahmud 
Koshg‘ariy dir.                 Turk iy  t illar t asnifi :

     Turkiy tillar tasnifi bilan qiziqish  XIX asr 
oxiri  va  XX asrlarda  qaytadan boshlandi va 
ko‘pdan ko‘p tasniflar vujudga keldi. 

        Bu  tasnif   usullari   va  oldiga  qo‘ygan 
vazifalari,  maqsadlari   ham  turlichadir. 
Ulardan  ba’zilari  puxta  ishlangan   tasniflar 
bo‘lsa,  ayrimlari  kamchiliklardan   holi 
emas.               V.V.Radlov 
Turkiy
V.A.Bogoroditskiy
qilgan N.A.Baskakov
olimlar Ser Ali Lapin
kimlar?A.N.Samoylovich
tillarni F.E.Korsh
tasnif                              O‘zbek  shev alari t asnifi :

              XX  asrning   boshlariga  kelib, 
ayniqsa,  1917-yildan   so‘nggi  davrda 
o‘zbek  shevalarini  o‘rganish   va  uni 
guruhlashtirish   bo‘yicha  quyidagi 
olimlarning ishlari ahamiyatlidir:               I.I.Zarubin 
O‘zbek
G‘ozi Olim Yunusov
qilgan A.K.Borovkov
olimlar V.V.Reshetov
kimlar?E.D.Polivanov
shevalarini K.K.Yudaxin
tasnif                                I.I.Zarubin tasnifi :    
Shevalarni  4 guruhga  
bo‘ladi:
1) Xiva;
     2) Farg‘ona;
         3) Toshkent;  
            4) Samarqand-    
                 Buxoro  shevalari    I.I.Zarubinning  bu tasnifida    
   O‘zbekistonning 
   katta hududida tarqalgan    
   qipchoq j - lovchi  shevalar   
   va  shimoliy o‘zbek shevalari   
   hisobga olinmagan.                   K.K.Yudaxin tasnifi:
              K.K.Yudaxin  o‘zbek  shevalari 
tasnifining  2 variantini  tavsiya etadi.    
 
         1-variantida  o‘zbek shevalarining 
tojik  tili  bilan  bo‘lgan  munosabati  va 
singarmonizmni  saqlash   darajasiga 
qarab  4 guruhga  bo‘ladi:                  K.K.Yudaxinning 1-
t asnifi
2)  O‘z tovush 
tarkibini qisman 
o‘zgartirgan, 
singarmonizmni 
yo‘qotgan shevalar 3)  Eron tillari 
oilasiga mansub 
unlilar tarkibini 
saqlagan shevalar 4)  O‘zbek va tojik 
tillarida 
so‘zlashadigan tojik 
shevalari 
(Samarqand, Buxoro)1)  Asl turkiy tovush tarkibi 
va singarmonizmni saqlagan 
o‘zbek shevalari              K.K.Yudaxinning 2-t asnifi
3) Qipchoq 
shevasi 4) Xiva (Xiva-
o‘g‘uz) shevasi 5) Shimoliy 
o‘zbek shevasi1) Toshkent 
shevasi 2) Farg‘ona 
shevasi                    Y.D.Polivanov tasnifi : 
U  o‘z  tasnifida  tildagi  ikki  h olatni   
ko‘zda tutdi. 
1)  metisatsiya  (qardosh  tillarning 
chatishuvi) 
2)  gibridizatsiya  (turli  sistemadagi 
tillarning chatishuvi).                   Y.D.Polivanov tasnifi : 
Y.D.  Polivanov  o‘zbek  shevalarini 
eronlashish  nuqtai  nazaridan,  ya’ni 
ba ’ zi  o‘zbek  shevalarining  tiklanish 
jarayonida  tojik  tilining  ishtirokini  
hisobga  olib,  shevalarni  quyidagicha 
tasnif  qildi:     
1. Eronlashmagan shevalar.
2. Eronlashgan shevalar.                  Y.D.Polivanov tasnifi :  
1. E ronlashish 
elementlari mavjud 
shevalar
•
Toshkent,  Qo‘qon-
Marg‘ilon,  Andijon-
Shahrixon   tipidagi 
shevalar 2. Maksimal 
eronlashgan 
shevalar
•
Buxoro, 
Samarqand, 
X o‘jand,  O‘ratepa 
tipidagi shevalar 3. Eronlashmagan 
shevalar
•
Farg‘onaning  
singar m o nizmli 
qishloq 
shevalarini  (Saroy, 
Andijon,  Yo‘lguzar, 
Mankent),  o‘zbek-
qipchoq  (j-lovchi) 
lahjasidagi 
shevalar kiradi.                    G‘ozi Olim Yunusov tasnifi : 
Professor  G‘ozi  Olim  Yunusov  
1936-y ilda   nashr  et ilgan 
« O‘zbek   lahjalarining 
t asnifi da  bir  t ajriba »   nomli 
asarida o‘zbek  shev alarini  uch  
k at t a  guruhga  bo‘lib  t asnif 
qiladi:                  G‘ozi Olim Yunusov  t asnifi : 
1. O‘zbek-qipchoq 
lahjasi
•
                  Bu  lahjaga 
O‘zbekistonning  turli 
hududlarida 
yashovchi    j-lashgan  
shevalarning 
hammasi kiradi. 
•
Bu  lahja  o‘z  ichida  4 
guruhga  bo‘linadi:
•
1.  Qirq;  2.  Jaloyir-
laqay;  3.  Qipchoq; 
4. Gurlan. 2. Turk-Barlos lahjasi
•
Barcha  shahar 
tipidagi   shevalar 
kiradi.
•
Til xususiyatlarini 
hisobga olib 4 guruhga 
bo‘ladi:
•
1. Sayram-Chimkent 
shevasi;
•
2. Toshkent-xos 
shevasi;
•
3. Andijon shevasi;
•
4. Namangan shevasi. 3. Xiva –Urganch yoki 
o‘g‘uz lahjasi
•
Xiva,  Urganch  
hududida 
yashovchi  o‘g‘uz 
lahjasiga   mansub 
shevalarni kiritadi.                    A.K.Borovkov tasnifi:
      Olim o‘zbek shevalarini ikki marta 
tasnif   qilgan.  1-tasnifi  1940-yilda  
« O‘zbek adabiyoti va san’ati »  jurnalida 
«О  новым  узбекском  алфавите»  
degan maqolasida e’lon qilingan.   
              A.K.Borovkovning  2-tasnifi  1953-
yil   O‘z.FA  axborotlarining  5-sonida 
e’lon qilingan.                  A .K.Borov k ov ning 1-
t asnifi :
•
Bu guruhga shahar va ular atrofidagi 
tuman shevalarini kiritdi:
•Toshkent, Samarqand, Buxoro, Andijon, 
Qo‘qon, Marg‘ilon, Qarshi, Jizzax.1) o-
lashgan 
shevalar;
•
Singarmonizmni saqlagan shevalar 
kiritildi:
•	
a) y-lovchi shevalar;
•
b) j-lovchi shevalar.2) a-lashgan 
shevalar               A .K.Borov k ov ning 2-
t asnifi :•
a) O‘r ta O‘zbekiston shevasi:  o fonemasi ishlatiladi. 
Unli 6-7 ta;
•
b) Shimoliy o‘zbek shevasi:  o o‘r nida a qo‘llanadi.1. O‘rta o‘zbek 
dialekti: 
•
Hamma  j-lashgan  shevalar kiradi;
•
Bu shevalarda unlilar  8 – 9 ta.2. Shayboniy-o‘zbek 
yoki j-lovchi dialekt
3. Janubiy 
Xorazm dialekti
•
Bunga yuqoridan 3 ta guruhga kirmagan shevalar:
•
Qorabuloq, Iqon, Mankent, Bog‘don, Namangan  
shevalari kiradi.4. Alohida guruh 
shevalar Bunga Xonqa, Hazorasp, Shovot, Yangiariq, 
G‘azovot, Sho‘raxon  shevalari kiradi. Unlilar 
soni  9 ta.                    V.V.Reshetov tasnifi:
              V.V.Reshetov  o‘zbek  shevalarining 
tarixiy  lingvistik   xususiyatlarini  va 
ayrim  dialektlarga   qardosh  tillar  (tojik, 
qozoq,  qoraqalpoq,  turkman) 
munosabatini  hisobga  olgan  holda 
o‘zbek  shevalarining  tasnif  sistemasini 
tuzdi.                  V.V.Reshet ov  
t asnifi : •
Hozirgi  qardosh  uyg‘ur  tiliga  yaqin 
bo‘lib,  tojik  tili  bilan  yaqin 
munosabatda bo‘lgan.1. Qorluq-chigil-
uyg‘ur lahjasi
•
Qardosh qozoq va qoraqalpoq 
tillari bilan yaqin.2. Qipchoq lahjasi
•
Qardosh turkman tili bilan 
yaqin.3. O‘g‘uz lahjasi                  ESLAB QOLING!       

Qorluq-chigil-uyg‘ur lahjasi:

Bu  lahjaga T	oshkent,  Namangan, 	
Andijon,  Farg‘ona,  Samarqand-
Buxoro,  Qarshi,  Termiz,  Jizzax, 
Kattaqo‘rg‘on
  kabi  shahar  va  shahar 
tipidagi  shevalar kiritiladi.                   Qorluq-chigil-uy g‘ur 
lahjasining asosiy  
xususiy at lari:
 
                
 
                         
- ch / t  ning almashinishi:  tushti // chushti;

So‘z  oxiridagi  k-q  //  g-g‘   undoshlarining  saqlanishi: 
seriq,  qulluq, bundog‘;

q // x  undoshlarining almashinishi:  toqsan // toxsan;

L // n  undoshlarining almashinishi:  koynek // koylek;

Qaratqich  va  tushum  kelishiklarining:  -   ни,  -нъ,  -тъ,  -
дъ, -ли, -шъ   variantlari bilan kelishidir:  ошшъ йе:.                         Qipchoq lahjasining 
asosiy    
   xususiy at lari:
 
                         
So‘z  boshida  y   ning  j   ga  o‘tishi:  yol>jol, 
yomon>jaman;

So‘z oxirida  k, q  undoshining tushib qolishi: 
kichchi<kichik;

Shaxs  olmoshlarining  jo‘nalish  kelishigi 
shakli  mag‘an, sag‘an, og‘an  shaklida kelishi.                      O‘g‘uz lahjasining 
asosiy    
   xususiy at lari:
 
                         
So‘z  boshida  t   va  k   undoshlarining 
jaranglashuvi:  til>dil, kel>gel;

Qaratqich  kelishigi  shaklining  -ынг  //  -инг  
tarzida kelishi;

Jo‘nalish  kelishigi  shaklining  - a  //  -ә   tarzida 
kelishi;                  Uy ga v azifa:
•
  O‘zingiz y ashay ot gan 
hudud shev asida mat n 
t uzing.

O‘zbek shevalari tasnifi

RE JA: 1. O‘zbek shevalarining tasnifi masalasi: a) I.I.Zarubin tasnifi; b) K.K.Yudaxin tasnifi; s) Y.D.Polivanov tasnifi; d) G‘ozi Olim tasnifi; e) A.K.Borovkov tasnifi; f) V.V.Reshetov tasnifi.

O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari :  1. Transkripsiya terminiga ta’rif bering.  2. Transkripsiya qo‘llanish doirasiga ko‘ra necha xil bo‘ladi?  (J: ikki xil: xalqaro va milliy transkripsiya)  3 . Transkripsiyaning qanday turlari bor?  (J: Fonetik va fonologik transkripsiya)

O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari :  4. O‘zbek shevalaridagi transkripsion tizim ilk marta kim tomonidan ishlab chiqilgan?  5 . Transliteratsiya - ..?  6. Translatsiya - ..?  7. Diakritik belgilar - ..?

O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari :  > belgisi - ..?  < belgisi - ..?  || belgisi - ..?  () qavs - ..?  [] katta qavs - ..?  ˊ - akut belgisi - ..?