O‘zbek shevalari
![O‘zbek shevalari
tasnifi](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_1.png)
![RE JA:
1. O‘zbek shevalarining tasnifi masalasi:
a) I.I.Zarubin tasnifi;
b) K.K.Yudaxin tasnifi;
s) Y.D.Polivanov tasnifi;
d) G‘ozi Olim tasnifi;
e) A.K.Borovkov tasnifi;
f) V.V.Reshetov tasnifi.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_2.png)
![O‘tilgan mavzu yuzasidan
«Aqliy hujum» savollari :
1. Transkripsiya terminiga ta’rif bering.
2. Transkripsiya qo‘llanish doirasiga ko‘ra
necha xil bo‘ladi?
(J: ikki xil: xalqaro va milliy transkripsiya)
3 . Transkripsiyaning qanday turlari bor?
(J: Fonetik va fonologik transkripsiya)](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_3.png)
![O‘tilgan mavzu yuzasidan
«Aqliy hujum» savollari :
4. O‘zbek shevalaridagi transkripsion tizim
ilk marta kim tomonidan ishlab chiqilgan?
5 . Transliteratsiya - ..?
6. Translatsiya - ..?
7. Diakritik belgilar - ..?](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_4.png)
![O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy
hujum» savollari :
> belgisi - ..?
< belgisi - ..?
|| belgisi - ..?
() qavs - ..?
[] katta qavs - ..?
ˊ - akut belgisi - ..?](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_5.png)
![O‘tilgan mavzu yuzasidan
«Aqliy hujum» savollari :
š – ..?
č – ..?
ž – ..?
ƞ – ..?
ɣ – ..?
j – ..?](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_6.png)
![« Aqliy hujum» sav ollari
1 . Tasnif deb nimaga
ay t iladi?
2 . Fanda t asnifning qanday
ahamiy at i bor?](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_7.png)
![Turk iy t illar t asnifi :
Turkiy tillarning genetikasi,
til xususiyati jihatidan o‘zaro
munosabati masalasi
olimlarni juda qadimdan
qiziqtirib kelgan. Turkiy
tillarni (aniqrog‘i turkiy
qabilalar tilini) birinchi bo‘lib
tasnif qilgan olim Mahmud
Koshg‘ariy dir.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_8.png)
![Turk iy t illar t asnifi :
Turkiy tillar tasnifi bilan qiziqish XIX asr
oxiri va XX asrlarda qaytadan boshlandi va
ko‘pdan ko‘p tasniflar vujudga keldi.
Bu tasnif usullari va oldiga qo‘ygan
vazifalari, maqsadlari ham turlichadir.
Ulardan ba’zilari puxta ishlangan tasniflar
bo‘lsa, ayrimlari kamchiliklardan holi
emas.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_9.png)
![V.V.Radlov
Turkiy
V.A.Bogoroditskiy
qilgan N.A.Baskakov
olimlar Ser Ali Lapin
kimlar?A.N.Samoylovich
tillarni F.E.Korsh
tasnif](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_10.png)
![O‘zbek shev alari t asnifi :
XX asrning boshlariga kelib,
ayniqsa, 1917-yildan so‘nggi davrda
o‘zbek shevalarini o‘rganish va uni
guruhlashtirish bo‘yicha quyidagi
olimlarning ishlari ahamiyatlidir:](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_11.png)
![I.I.Zarubin
O‘zbek
G‘ozi Olim Yunusov
qilgan A.K.Borovkov
olimlar V.V.Reshetov
kimlar?E.D.Polivanov
shevalarini K.K.Yudaxin
tasnif](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_12.png)
![I.I.Zarubin tasnifi :
Shevalarni 4 guruhga
bo‘ladi:
1) Xiva;
2) Farg‘ona;
3) Toshkent;
4) Samarqand-
Buxoro shevalari I.I.Zarubinning bu tasnifida
O‘zbekistonning
katta hududida tarqalgan
qipchoq j - lovchi shevalar
va shimoliy o‘zbek shevalari
hisobga olinmagan.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_13.png)
![K.K.Yudaxin tasnifi:
K.K.Yudaxin o‘zbek shevalari
tasnifining 2 variantini tavsiya etadi.
1-variantida o‘zbek shevalarining
tojik tili bilan bo‘lgan munosabati va
singarmonizmni saqlash darajasiga
qarab 4 guruhga bo‘ladi:](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_14.png)
![K.K.Yudaxinning 1-
t asnifi
2) O‘z tovush
tarkibini qisman
o‘zgartirgan,
singarmonizmni
yo‘qotgan shevalar 3) Eron tillari
oilasiga mansub
unlilar tarkibini
saqlagan shevalar 4) O‘zbek va tojik
tillarida
so‘zlashadigan tojik
shevalari
(Samarqand, Buxoro)1) Asl turkiy tovush tarkibi
va singarmonizmni saqlagan
o‘zbek shevalari](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_15.png)
![K.K.Yudaxinning 2-t asnifi
3) Qipchoq
shevasi 4) Xiva (Xiva-
o‘g‘uz) shevasi 5) Shimoliy
o‘zbek shevasi1) Toshkent
shevasi 2) Farg‘ona
shevasi](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_16.png)
![Y.D.Polivanov tasnifi :
U o‘z tasnifida tildagi ikki h olatni
ko‘zda tutdi.
1) metisatsiya (qardosh tillarning
chatishuvi)
2) gibridizatsiya (turli sistemadagi
tillarning chatishuvi).](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_17.png)
![Y.D.Polivanov tasnifi :
Y.D. Polivanov o‘zbek shevalarini
eronlashish nuqtai nazaridan, ya’ni
ba ’ zi o‘zbek shevalarining tiklanish
jarayonida tojik tilining ishtirokini
hisobga olib, shevalarni quyidagicha
tasnif qildi:
1. Eronlashmagan shevalar.
2. Eronlashgan shevalar.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_18.png)
![Y.D.Polivanov tasnifi :
1. E ronlashish
elementlari mavjud
shevalar
•
Toshkent, Qo‘qon-
Marg‘ilon, Andijon-
Shahrixon tipidagi
shevalar 2. Maksimal
eronlashgan
shevalar
•
Buxoro,
Samarqand,
X o‘jand, O‘ratepa
tipidagi shevalar 3. Eronlashmagan
shevalar
•
Farg‘onaning
singar m o nizmli
qishloq
shevalarini (Saroy,
Andijon, Yo‘lguzar,
Mankent), o‘zbek-
qipchoq (j-lovchi)
lahjasidagi
shevalar kiradi.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_19.png)
![G‘ozi Olim Yunusov tasnifi :
Professor G‘ozi Olim Yunusov
1936-y ilda nashr et ilgan
« O‘zbek lahjalarining
t asnifi da bir t ajriba » nomli
asarida o‘zbek shev alarini uch
k at t a guruhga bo‘lib t asnif
qiladi:](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_20.png)
![G‘ozi Olim Yunusov t asnifi :
1. O‘zbek-qipchoq
lahjasi
•
Bu lahjaga
O‘zbekistonning turli
hududlarida
yashovchi j-lashgan
shevalarning
hammasi kiradi.
•
Bu lahja o‘z ichida 4
guruhga bo‘linadi:
•
1. Qirq; 2. Jaloyir-
laqay; 3. Qipchoq;
4. Gurlan. 2. Turk-Barlos lahjasi
•
Barcha shahar
tipidagi shevalar
kiradi.
•
Til xususiyatlarini
hisobga olib 4 guruhga
bo‘ladi:
•
1. Sayram-Chimkent
shevasi;
•
2. Toshkent-xos
shevasi;
•
3. Andijon shevasi;
•
4. Namangan shevasi. 3. Xiva –Urganch yoki
o‘g‘uz lahjasi
•
Xiva, Urganch
hududida
yashovchi o‘g‘uz
lahjasiga mansub
shevalarni kiritadi.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_21.png)
![A.K.Borovkov tasnifi:
Olim o‘zbek shevalarini ikki marta
tasnif qilgan. 1-tasnifi 1940-yilda
« O‘zbek adabiyoti va san’ati » jurnalida
«О новым узбекском алфавите»
degan maqolasida e’lon qilingan.
A.K.Borovkovning 2-tasnifi 1953-
yil O‘z.FA axborotlarining 5-sonida
e’lon qilingan.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_22.png)
![A .K.Borov k ov ning 1-
t asnifi :
•
Bu guruhga shahar va ular atrofidagi
tuman shevalarini kiritdi:
•Toshkent, Samarqand, Buxoro, Andijon,
Qo‘qon, Marg‘ilon, Qarshi, Jizzax.1) o-
lashgan
shevalar;
•
Singarmonizmni saqlagan shevalar
kiritildi:
•
a) y-lovchi shevalar;
•
b) j-lovchi shevalar.2) a-lashgan
shevalar](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_23.png)
![A .K.Borov k ov ning 2-
t asnifi :•
a) O‘r ta O‘zbekiston shevasi: o fonemasi ishlatiladi.
Unli 6-7 ta;
•
b) Shimoliy o‘zbek shevasi: o o‘r nida a qo‘llanadi.1. O‘rta o‘zbek
dialekti:
•
Hamma j-lashgan shevalar kiradi;
•
Bu shevalarda unlilar 8 – 9 ta.2. Shayboniy-o‘zbek
yoki j-lovchi dialekt
3. Janubiy
Xorazm dialekti
•
Bunga yuqoridan 3 ta guruhga kirmagan shevalar:
•
Qorabuloq, Iqon, Mankent, Bog‘don, Namangan
shevalari kiradi.4. Alohida guruh
shevalar Bunga Xonqa, Hazorasp, Shovot, Yangiariq,
G‘azovot, Sho‘raxon shevalari kiradi. Unlilar
soni 9 ta.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_24.png)
![V.V.Reshetov tasnifi:
V.V.Reshetov o‘zbek shevalarining
tarixiy lingvistik xususiyatlarini va
ayrim dialektlarga qardosh tillar (tojik,
qozoq, qoraqalpoq, turkman)
munosabatini hisobga olgan holda
o‘zbek shevalarining tasnif sistemasini
tuzdi.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_25.png)
![V.V.Reshet ov
t asnifi : •
Hozirgi qardosh uyg‘ur tiliga yaqin
bo‘lib, tojik tili bilan yaqin
munosabatda bo‘lgan.1. Qorluq-chigil-
uyg‘ur lahjasi
•
Qardosh qozoq va qoraqalpoq
tillari bilan yaqin.2. Qipchoq lahjasi
•
Qardosh turkman tili bilan
yaqin.3. O‘g‘uz lahjasi](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_26.png)
![ESLAB QOLING!
Qorluq-chigil-uyg‘ur lahjasi:
Bu lahjaga T oshkent, Namangan,
Andijon, Farg‘ona, Samarqand-
Buxoro, Qarshi, Termiz, Jizzax,
Kattaqo‘rg‘on
kabi shahar va shahar
tipidagi shevalar kiritiladi.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_27.png)
![Qorluq-chigil-uy g‘ur
lahjasining asosiy
xususiy at lari:
- ch / t ning almashinishi: tushti // chushti;
So‘z oxiridagi k-q // g-g‘ undoshlarining saqlanishi:
seriq, qulluq, bundog‘;
q // x undoshlarining almashinishi: toqsan // toxsan;
L // n undoshlarining almashinishi: koynek // koylek;
Qaratqich va tushum kelishiklarining: - ни, -нъ, -тъ, -
дъ, -ли, -шъ variantlari bilan kelishidir: ошшъ йе:.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_28.png)
![Qipchoq lahjasining
asosiy
xususiy at lari:
So‘z boshida y ning j ga o‘tishi: yol>jol,
yomon>jaman;
So‘z oxirida k, q undoshining tushib qolishi:
kichchi<kichik;
Shaxs olmoshlarining jo‘nalish kelishigi
shakli mag‘an, sag‘an, og‘an shaklida kelishi.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_29.png)
![O‘g‘uz lahjasining
asosiy
xususiy at lari:
So‘z boshida t va k undoshlarining
jaranglashuvi: til>dil, kel>gel;
Qaratqich kelishigi shaklining -ынг // -инг
tarzida kelishi;
Jo‘nalish kelishigi shaklining - a // -ә tarzida
kelishi;](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_30.png)
![Uy ga v azifa:
•
O‘zingiz y ashay ot gan
hudud shev asida mat n
t uzing.](/data/documents/6e2e114a-f6f0-4223-a089-c7896f4d69c0/page_31.png)
O‘zbek shevalari tasnifi
RE JA: 1. O‘zbek shevalarining tasnifi masalasi: a) I.I.Zarubin tasnifi; b) K.K.Yudaxin tasnifi; s) Y.D.Polivanov tasnifi; d) G‘ozi Olim tasnifi; e) A.K.Borovkov tasnifi; f) V.V.Reshetov tasnifi.
O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari : 1. Transkripsiya terminiga ta’rif bering. 2. Transkripsiya qo‘llanish doirasiga ko‘ra necha xil bo‘ladi? (J: ikki xil: xalqaro va milliy transkripsiya) 3 . Transkripsiyaning qanday turlari bor? (J: Fonetik va fonologik transkripsiya)
O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari : 4. O‘zbek shevalaridagi transkripsion tizim ilk marta kim tomonidan ishlab chiqilgan? 5 . Transliteratsiya - ..? 6. Translatsiya - ..? 7. Diakritik belgilar - ..?
O‘tilgan mavzu yuzasidan «Aqliy hujum» savollari : > belgisi - ..? < belgisi - ..? || belgisi - ..? () qavs - ..? [] katta qavs - ..? ˊ - akut belgisi - ..?