logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. O‘ZBEK MAROSIM FOLKLORLARI

O‘ZBEK MAROSIM FOLKLORLARI

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.0361328125 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEK MAROSIM FOLKLORLARI Reja: 1. Marosim folklori va uning turlari. 2. Mavsumiy marosimlar. 3. Oilaviy marosimlar . Marosim folklori namunalari folklorning eng qadimiy janrlari sirasiga kiradi. Folklorshunoslikda marosim folklori janrlarini ikki katta guruhga ajratish an’anasi mavjud. Bu turlar quyidagi ko‘rinishga ega : 1) mavsumiy marosimlar folklori. 2) oilaviy marosimlar folklori. Mavsumiy marosimlar yil mavsumlarining almashinuvi avvali va oxiri, ma’lum bir xo‘jalik turlarining boshlanib yakun topishi, ob-havo bilan bog‘liq mavsumiy marosimlarni o‘z ichiga oladi. Mavsumiy marosimlarning aniq vaqti, belgilangan o‘tish muddatlari mavjud va ular bir oila yoki jamoaga tegishli bo‘lmay butun xalq ommasiga tegishlidir. «Mavsum» deganda, asosan, yil fasllari nazarda tutiladi. Binobarin, mavsum qo‘shiqlari qish, bahor, yoz, kuz fasllari bilan bog‘liq bo‘ladi. Marosim esa diniy yoki an’anaviy urf-odatlar munosabati bilan o‘tkaziladigan tadbir, yig‘in demakdir. U bayram umumxalq shodiyonasi, tantana kun ma’nosini ifodalaydi. Ma’lum bo‘ladiki, «marosim» tushunchasi «bayram» so‘zi ifodalagan ma’nodan kengligi bilan farq qilar ekan. Chunki marosim bir shaxs hayotidagi muhim voqea bilan bog‘lanishi mumkin. Bu tadbir oila chegarasi bilan cheklanadi. Bayramda esa umumxalq ishtiroki bo‘lishi lozim. To‘g‘ri, biz ko‘pincha «bayram marosimi» birikmasini qo‘llashimiz mumkin, ammo bu holatda gap oilaviy marosim haqida emasligi ta’kidlanadi. Dunyoda bironta xalq yo‘qki, turli munosabatlar bilan ommaviy bayramlarni nishonlamasin. Bayramlar butun xalq tayyorgarligi bilan o‘tkaziladi. Katta shodiyonalar rejalashtiriladi. Maxsus taomlar pishiriladi, bayram liboslari tikiladi, o‘yin-kulgilar, sayillar, tomoshalar, musobaqalar uyushtiriladi. Shuning uchun milliy bayramlar tizimida xalq tarixi, milliy xususiyatlar haqida tasavvur hosil qilish mumkin. Bu tasavvurlarni oilaviy, muayyan hudud aholisi o‘rtasidagi marosimlar, qolaversa, milliy urf- odatlar to‘ldiradi, mukammallashtiradi. Oilaviy marosimlar esa aksincha bir oila va oila a’zolari hayotidagi barcha mavsumlar o‘zgarishlarni o‘z ichiga qamraydi. Oilaviy marosimlar mazmuni tug‘ilish, to‘y va motam marosimlaridan iborat va bu marosimlarda ijro etiluvchi folklor namunalari oilaviy marosimlar tarkibiy qismini tashkil etadi. 2. Mavsumiy marosimlar. O‘zbek mavsumiy marosim folklori o‘z ichiga quyidagi janrlarni qamrab oladi: 1) yil fasllari bilan bog‘liq marosim folklori janrlari: a) Qishki marosimlar folklori janrlari: «Sherda», «Qor xat». Xalqimizning qadimiy an’anasiga ko‘ra, yil bo‘yi mehnat qilib, kuzda dala ishlarini nihoyasiga yetkazgan dehqon va bog‘bonlar, shuningdek, o‘z suruvini qishlovga qaytarib kelgan chorvadorlar qishi bilan turli-tuman marosimlar orqali vaqtning ko‘ngilli o‘tishini ta’minlaganlar. Yoshi teng bo‘lgan kishilar, ya’ni hamteng, jo‘ra, do‘st- yorlar «teng- tengi» bilan yig‘ilishib, «Gap-gashtak», «Dangana», «To‘kma», «Sherda», «Harfona» («Xalpana»), «O‘tirishma», «Ziyofat», «Tashkil», «Gurung» kabi turli xil marosimlarni tashkil etishgan. Ana shu xildagi o‘tirishlar xalq orasida keng ommalashgan bo‘lib, odatda, o‘ziga xos marosim tarzida o‘tkazilgan. Qish fasli bilan bog‘liq mavsumiy marosim folklorining o‘ziga xos qo‘shiqlar silsilasini jonli ijro holatida XX asrning 80-yillariga qadar saqlab kelgan qadimiy janrlaridan biri «Sherda» deb atalgan. Xalqimiz orasida «Sherda» atamasining bir necha xil talqinlari bor. Samarqand viloyati cho‘ponlari shevasida «Sherda» so‘zi «pishirilgan bir butun mol go‘shtini teng bo‘laklarga bo‘lib olish» degan ma’noda qo‘llaniladi. Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanidagi Eski Qamay qishlog‘ida yashovchi Hazratqul baxshi Xudoyberdi o‘g‘lining aytishicha, «sherda deganimiz masalan, 20 kishi birlashib bir qo‘yni bozor kuni so‘yib bir yarim yoki ikki kg.dan bo‘lib olish odati. Ular yanagi haftada men, undan keyingi haftada siz deb navbat tuzib, dastlab sherda boshlaganda qanchadan go‘sht bo‘lib olingan bo‘lsa, ana shu davom etib, yigirmasi ham bittadan qo‘y so‘yib bo‘lib beradi». «Sherda» marosimining to‘liq tavsifi 1928-yilda etnograf olim M.F. Gavrilov tomonidan Zomin va Shahriston tumanlarida istiqomat qiluvchi «qirq», «ming», «yuz», «qarapchi», «parchayuz» urug‘laridan yozib olingan. An’anaga ko‘ra, «Sherda» marosimi ikki xil yo‘l bilan, ya’ni o‘tirish uchun zarur bo‘ladigan masalliqlarni birgalikda, qo‘shilishib xarid qilish yoki «to‘kma» usulida (shuning uchun ham M.F. Gavrilov bu marosim Toshkent atrofidagi qishloqlarda «to‘kma» deb ataladi deb yozgan edi) hamda marosim ishtirokchilarining har biri galma- gal xarajat qilishi yo‘li bilan tashkil etilgan. «Sherda» qish bo‘yi o‘tkazilishi ko‘zda tutilganligi sababli bu marosimda ishtirok etadigan jo‘ralar, ulfatlar yoki tengdoshlar o‘zlarining ichidan bir kishini «bek» qilib saylaganlar. Bek esa o‘ziga yordam beradigan «o‘ng otaliq» va «chap otaliq»ni tayinlagan. biror sabab bilan bek «Sherda»da qatnashmay qolsa, uning vazifasini bajaruvchi o‘rinbosar hisoblanishgan. Odatda qish kirishi bilan o‘tkazilgan birinchi «Sherda»da «bek» saylangan. Jizzax viloyatining Forish tumanidagi Forish davlat xo‘jaligining 2-bo‘limida yashovchi 70 yashar Ortiqvoy Risbekovning aytishicha, bu udum «bek ko‘tarish» deyilgan. Bunda «Sherda»ga yig‘ilgan yigitlar o‘zlarining eng obro‘-e’tiborli jo‘rasini «bek» qilib ko‘tarishgach, hammalari qur to‘kib o‘tirishgan va ulardan biri kosagulning qo‘lidan bo‘za quyilgan piyolani olib quyidagi qo‘shiqni ijro etgan: Ey begim, beklikkinangga yona bo‘l, Majlisa kirgan yigitlar dono bo‘l! Do‘st kelib, dushman ketar kundir bugun, Ey begim, qo‘sh otaliq, mardona bo‘l, Begim allayor, allayor, Begim allayor, allayor! Ey begim, nechada bordir yoshingiz, Hamisha davlatda bo‘lsin boshingiz, Do‘st kelib, dushman ketar kundir bugun, Hamisha Xizr bo‘lsin yo‘ldoshingiz, Begim allayor, allayor, Begim allayor, allayor! Qor yog‘mayin ola bo‘lgan tog‘lar-a, G‘unchasinda xazon bo‘lgan bog‘lar-a, Kuyistonda kuyib o‘tgan bedilxon, Ustida qag‘illab o‘tgan g‘ozlar-a, Begim allayor, allayor, Begim allayor, allayor! Xalqimiz orasida sumalak pishirish bilan aloqador g‘oyat qiziqarli an’ana va udumlar, e’tiqod va inonchlar bo‘lgan. Ana shunday qadimiy an’analardan biri sumalak pishirish bilan aloqador «Ashshadarozi» marosimidir. Amudaryo sohillariga xos bu qadimiy marosim va u bilan bog‘liq o‘yin Xorazm xalq teatri an’analarini o‘rgangan san’atshunos T.Qilichev tomonidan aniqlangan. Olim 1974-yilning 10-noyabrida To‘rtko‘l tumanidagi «Qirqqizobod» jamoa xo‘jaligida yashovchi 70 yashar Bibi momo Qoziyevadan sumalak pishirish paytida o‘ynaladigan «Ashshadarozi» nomli xalq o‘yinining etnografik tavsifi va qo‘shiqlarini yozib olgan. Ma’lum bo‘lishicha, «Ashshadarozi» marosimi (Bu o‘yinning etnofolkloristik tavsifi T.Qilichevning «Xorazm xalq teatri» (Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988, 70-75-betlar) kitobidagi ma’lumotlar asosida bayon qilindi) sumalak pishirilayotganda tashkil etilgan. Buning uchun ikki yarim - uch metrlar chamasi uzunlikdagi tayoqning uchidan yarim metrlar pastrog‘idan ko‘ndalang qilib kichikroq bir tayoqcha bog‘langan. Tepa qismida qo‘l shakli hosil qilingan ana shu tayoqqa uzun bo‘yli bir ayolning ko‘ylagini kiygizishgan va uning uchiga bir ro‘molni ham tang‘ib, odam boshiga o‘xshatib qo‘yganlar Uzun bo‘yli yog‘och qo‘g‘irchoqning boshiga xorazmcha duziy do‘ppi kiygizib, ustidan oq ipak ro‘mol tashlaganlar. Uzun ko‘ylakli bu qo‘g‘irchoq «Ashshadarozi» deb atalgan. Ayollardan biri qo‘g‘irchoqqa kiygizilgan uzun ko‘ylakning ichiga kirib olib, Ashshadarozini ko‘tarib, sumalak pishirilayotgan joyga olib borgan. Odatda, so‘zga chechan, xalq qo‘shiqlarini mahorat bilan ijro eta oladigan ayolga Ashshadarozi roli topshiriladi. U uzun ko‘ylakli sarvqomat qo‘g‘irchoq – kelinchakni ko‘targancha davraga kirib borar ekan, sumalak sayliga yig‘ilgan ayollardan biri erkakcha kiyinib o‘rtaga chiqadi- da, shunday qo‘shiq boshlaydi: Ashshadarozi mevaram, Vaqti namozi bevaram, O‘n barmog‘ini o‘ynatib, Boqqan onangga bir salom! Shunda Ashshadarozi, avval, sumalak sayliga bosh - qosh bo‘lib turgan tabarruk momolarga, katxudo - kayvonilarga, so‘ngra barcha davra ahliga ta’zim qilib, salom soladi. Qiz-juvonlar uning tavoze bilan egilib salom berishini zo‘r xursandchilik bilan olqishlaydilar. Erkakcha kiyingan xotin bilan Ashshadarozi rolini bajarayotgan ayol o‘rtasidagi aytishuv esa davom ettiriladi. Keltirilgan barcha marosimlar mag‘zida xalqimizning qadim qish va yoz haqidagi dunyoqarashlari, mifologik tasavvurlar tizimi turadi.

O‘ZBEK MAROSIM FOLKLORLARI Reja: 1. Marosim folklori va uning turlari. 2. Mavsumiy marosimlar. 3. Oilaviy marosimlar .

Marosim folklori namunalari folklorning eng qadimiy janrlari sirasiga kiradi. Folklorshunoslikda marosim folklori janrlarini ikki katta guruhga ajratish an’anasi mavjud. Bu turlar quyidagi ko‘rinishga ega : 1) mavsumiy marosimlar folklori. 2) oilaviy marosimlar folklori. Mavsumiy marosimlar yil mavsumlarining almashinuvi avvali va oxiri, ma’lum bir xo‘jalik turlarining boshlanib yakun topishi, ob-havo bilan bog‘liq mavsumiy marosimlarni o‘z ichiga oladi. Mavsumiy marosimlarning aniq vaqti, belgilangan o‘tish muddatlari mavjud va ular bir oila yoki jamoaga tegishli bo‘lmay butun xalq ommasiga tegishlidir.

«Mavsum» deganda, asosan, yil fasllari nazarda tutiladi. Binobarin, mavsum qo‘shiqlari qish, bahor, yoz, kuz fasllari bilan bog‘liq bo‘ladi. Marosim esa diniy yoki an’anaviy urf-odatlar munosabati bilan o‘tkaziladigan tadbir, yig‘in demakdir. U bayram umumxalq shodiyonasi, tantana kun ma’nosini ifodalaydi. Ma’lum bo‘ladiki, «marosim» tushunchasi «bayram» so‘zi ifodalagan ma’nodan kengligi bilan farq qilar ekan. Chunki marosim bir shaxs hayotidagi muhim voqea bilan bog‘lanishi mumkin. Bu tadbir oila chegarasi bilan cheklanadi. Bayramda esa umumxalq ishtiroki bo‘lishi lozim. To‘g‘ri, biz ko‘pincha «bayram marosimi» birikmasini qo‘llashimiz mumkin, ammo bu holatda gap oilaviy marosim haqida emasligi ta’kidlanadi.

Dunyoda bironta xalq yo‘qki, turli munosabatlar bilan ommaviy bayramlarni nishonlamasin. Bayramlar butun xalq tayyorgarligi bilan o‘tkaziladi. Katta shodiyonalar rejalashtiriladi. Maxsus taomlar pishiriladi, bayram liboslari tikiladi, o‘yin-kulgilar, sayillar, tomoshalar, musobaqalar uyushtiriladi. Shuning uchun milliy bayramlar tizimida xalq tarixi, milliy xususiyatlar haqida tasavvur hosil qilish mumkin. Bu tasavvurlarni oilaviy, muayyan hudud aholisi o‘rtasidagi marosimlar, qolaversa, milliy urf- odatlar to‘ldiradi, mukammallashtiradi. Oilaviy marosimlar esa aksincha bir oila va oila a’zolari hayotidagi barcha mavsumlar o‘zgarishlarni o‘z ichiga qamraydi. Oilaviy marosimlar mazmuni tug‘ilish, to‘y va motam marosimlaridan iborat va bu marosimlarda ijro etiluvchi folklor namunalari oilaviy marosimlar tarkibiy qismini tashkil etadi.

2. Mavsumiy marosimlar. O‘zbek mavsumiy marosim folklori o‘z ichiga quyidagi janrlarni qamrab oladi: 1) yil fasllari bilan bog‘liq marosim folklori janrlari: a) Qishki marosimlar folklori janrlari: «Sherda», «Qor xat». Xalqimizning qadimiy an’anasiga ko‘ra, yil bo‘yi mehnat qilib, kuzda dala ishlarini nihoyasiga yetkazgan dehqon va bog‘bonlar, shuningdek, o‘z suruvini qishlovga qaytarib kelgan chorvadorlar qishi bilan turli-tuman marosimlar orqali vaqtning ko‘ngilli o‘tishini ta’minlaganlar. Yoshi teng bo‘lgan kishilar, ya’ni hamteng, jo‘ra, do‘st- yorlar «teng- tengi» bilan yig‘ilishib, «Gap-gashtak», «Dangana», «To‘kma», «Sherda», «Harfona» («Xalpana»), «O‘tirishma», «Ziyofat», «Tashkil», «Gurung» kabi turli xil marosimlarni tashkil etishgan. Ana shu xildagi o‘tirishlar xalq orasida keng ommalashgan bo‘lib, odatda, o‘ziga xos marosim tarzida o‘tkazilgan.

O'xshashlar

O‘zbek shevalari
O‘zbek adabiy tili me’yorlari
O‘zbek tilidagi ko‘makchilashayotgan so‘zlar
Istiqloldan keyingi davrda o‘zbek tilshunosligi
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SODDA GAPLARNING O‘RGANILISH TARIXI