logo

O‘zbek Shevalari tasnifi.

Yuklangan vaqt:

16.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

201.8017578125 KB
Mavzu: O ‘ zbek 
Shevalari tasnifi.  Reja
1. “0 ‘zbek dialektologiyasi”ning 
maqsad va vazifalari.
2. Fanning nazariy va amaliy 
ahamiyati.
3. Dialektologiyaning shakllanishi.
4. Til va sheva munosabati.
5. “0 ‘zbek dialektologiyasi”ning 
o‘rganilishini davrlashtirish. “ 0 ‘zbek dialektologiyasi”n ing m aqsad va vazifalari. “0 ‘zbek
dialektologiyasi” fanini o ‘rganishdan maqsad o ‘zbek shevalarining
eng muhim xususiyatlari - fonetik, leksik, morfologik va, qisman,
sintaktik xususiyatlari hamda areal lingvistika (lingvistik geografiya) haqida talabalarga zaruriy bilimlami berishdir. Bu esa
quyidagi vazifalam i keltirib chiqaradi:
- talabalarga o‘zbek dialektologiyasi bo‘yicha zaruriy bilimlami
berish va, shu jumladan, fanning tayanch tushunchalari bilan
tanishtirish;
- o ‘zbek shevalarining fonetik, leksik va grammatik qurilishi
haqida ma’lumot berish;
- jahon tajribasidagi dialektologik bilimlar bilan qurollantirish;
- shevalarni yozib olishda qo‘llanadigan transkripsiya tizimini
o‘rgatish hamda dialektologiyada qo‘llanadigan metodlami o ‘zlashtirish va sheva vakillaridan sheva xususiyatlarini yozib 
olish malakasini hosil qilish;
- shevalarning tasnif qilinishi va uning tarixini o‘rganish;
- adabiy til va sheva munosabatlari to‘g ‘risida zaruriy bilimlarni
berish;
- shevalar adabiy tilni boyitishning asosiy manbasi, dialektizmlar badiiy adabiyotda mahalliy koloritni hosil qiluvchi vosita
ekanligi to‘g ‘risidagi bilimlarini takomillashtirish;
- har bir lahjaning eng muhim xususiyatlari bo‘yicha bilimlami
shakllantirish;
- maktab va akademik litseylar taMimida dialektal xatolarning
oldini olishga nazariy va amaliy tayyorlash. D ialektologiyaning shakllanishi. Tishunoslik fani shevalarni
o ‘rganishdan boshlangan. Turkologiyada shevalarni o ‘rganish XI
asrda Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asaridan
boshlanganligi e’tirof etiladi.
Dialektologiya fan sifatida jonli xalq nutqiga qiziqish tufayli
XVII asr oxirlarida Germaniyada shakllandi. Bu davrda Germaniyada xalq shevalaridan mahalliy so‘zlar yig‘ 
ilgan va lug‘atlar
tuzilgan. Shevalami ilmiy asoslarda o ‘rganish ishi esa X IX asming
ikkinchi yarmida “Yosh gramm atikachilar” tomonidan amalga
oshirildi va shevalar tabiiy, to‘xtovsiz va o ‘z-o‘zidan rivojlanish
mahsuli hamda til sistemasining qonuniy ravishda turli hududlarga
tarqalgan tarkibiy qismi deb qaralgan.
77/ va sheva m unosabati. Til jamiyatda insonlar o‘rtasida
aloqa vositasi, fikr va his-tuyg‘ularini ifodalash quroli vazifasini
bajaradi. Bu uning ijtimoiy maqomini bildiradi. Shuningdek, til
termini millat, xalq va qabila-urug‘ning aloqa vositasini ham
anglatadi hamda shu millat, xalq, qabila-urug‘ nomi bilan yuritiladi.
Shu jihatdan jahon tillari bir-biridan farqlanadi. Til bizning
davrimizda, xususan, o‘zbek millati faoliyatida milliy til
tushunchasiga ega bo‘ ldi va shu millat a’zolarining umumiy aloqa
vositasi sifatida rivojlanib kelmoqda. Til muayyan millat doirasida
shu millat a ’zola-rining barchasi uchun tushunarli bo‘ladi va u ikki
shaklga - adabiy til va sheva shakliga ega bo‘ladi. Milliy tilning
tushunarli boTish-liligi ko‘proq uning adabiy til shakliga xosdir.
Shevalaming tushunarlilik darajasi alohida talqinga muhto Sheva, dialekt va lahja 
tushunchalari. 0 ‘zbek tili boshqa
turkiy tillardan ko‘p shevaliligi 
bilan farqlanadi. 0 ‘tgan tarixiy 
davr
ichida o ‘zbek shevalari to‘xtovsiz 
taraqqiy etdi. Uning taraqqiyot
tarixi va hozirgi davrini tushunish 
va izohlashda sheva, dialekt,
lahja terminlari qo‘llanadiki, 
ularning lug‘aviy va terminologik
ma’nolarini bilish, albatta, zarur. Sheva forscha so‘z bo‘lib, ravish, tarz, 
yo ‘sin degan ma’nolarni
bildiradi va dialektologiya fanida o 
‘ziga xos leksik, fonetik hamda
grammatik xususiyatlari bilan 
farqlanib turadigan milliy (xalq)
tilning kichik territoriyaga oid qismini 
anglatadi (1-rasm). J. K.
Chambers, Peter Trudgillning 
belgilashicha, sheva muayyan tilning
tarkibiy qismidir O‘quvchilar 
nutqida, ayniqsa, boshlang‘ich 
sinf o‘quvchilari yozuvida 
uchraydigan 
xatolar shеvalar ta’sirida sodir 
bo‘ladigan xatolar jumlasiga 
kiradi: nɔnni 
ushɔg‘i – nonning ushog‘i; 
əynəlmɔq – aylanmoq; qavul – 
qabul; esnə –
ensa; qыdыrыshma, qыdыrыsh – 
sayr, nɔnnъ ushɔg‘ъ – nonning 
ushog‘i; дəlбə – jinni, telba; 
Buxɔrɔgə turədъ - Buxoroda 
turadi; ərdjə 
–  sandiq, qo‘ ngshu – qushni. Andijonlik o‘quvchi adabiy tildagi 
taroq, sanoq, kosa tipidagi 
so‘zlarni taraq, sanaq, kasa 
shaklida yozsa, toshkentlik 
o‘quvchi adabiy 
tildagi shabada, aka, do‘ppi kabi 
so‘zlarni o‘z shevasi ta’sirida 
shɔbɔda, 
ɔka, to‘ppi ko‘rinishida yozadi va 
bu bilan orfografik xatoga yo‘l 
qo‘yadi. Shunday qilib, o‘quvchi 
hamda talabalarni adabiy 
talaffuzga 
o‘rgatish, ular nutqini sheva, ya’ni 
dialektal so‘zlar ta’siridan xoli 
qilish 
kerak bo‘ladi O‘zbek adabiy tili va o‘zbek xalq shеvalari. O‘zbek tili 
singarmonizmning qisman borligi, kam saqlanib qolganligi bilan barcha 
turkiy tillardan farqlanadi. Shuningdek, boshqa turkiy tillarda 9 
(to‘qqiz)ta unli bo‘lsa, o‘zbek adabiy tilida esa 6 (olti)ta unli mavjud. 
Adabiy til hamma shеvalar uchun umumiy bo‘lgan til. U ma’lum qoida 
va mеzonga – maromlarga ega bo‘ladi, shuningdеk, jonli tildagi 
holatlarni yozuv orqali ham bеra oladi (jonli til yozuvga ega emas). 
Adabiy tilning asosida shevalar yotadi. Unda shеvalardagi har xilliklarga 
yo‘l qo‘yilmaydi, ular til qoidalari asosida tartibga soladi. Shu bilan 
birga adabiy til leksikasi majmuida sheva so‘zlari bilan qo‘llanadigan 
kichik leksik tizimlar ham borki, ular dialektal lakunalar deyiladi. Milliy 
oshpazlik va hunarmandchilik, chorvachilik va dehqonchilik sohalarida 
qo‘llanayotgan leksik birliklar ularga misol bo‘ladi. Bu sohalarga oid 
narsa-hodisalarni o‘zlashgan so‘zlar bilan atab bo‘lmaydi. O‘zbek adabiy tilini 
o‘zbek xalq shеvalari 
boyitsa-da, ular 
birbiridan fonetik, leksik, 
morfologik, so‘z 
yasalishi, sintaktik 
jihatlardan 
qisman bo‘lsa ham 
farqlanib turishi tabiiy 
hisoblanadi. Bu esa 
adabiiy til  nuqtayi nazardan talaffuzda, yozuvda quyidagi 
xatolarni yuzaga 
keltiradi:
1.Fonetik xatolar: opa – apa, men – man, tovuq – 
tuvuq, sovuq –
suvuq, sochiq – chɔchыq, do‘ppi - to‘ppъ, bichan – 
pъchan, yomon –
yamɔn kabilar. 
2. Fonetik-morfologik xatolar: kattaroq – kattarak, 
aytmoq –
aytmak, boshoq – bɔshaq, taroq – taraq, munchɔq 
- mo‘yinchɔq // 
bo‘yinchɔq, o‘qъb – o‘qup – o‘g‘ъp, yotqыz – 
yɔtgiz – yɔtqiz – yɔtg‘uz –
yɔtguz – yɔtkuz, ichmaydi – ishmiydъ – ichmeydъ 
singarilar.
3. Morfologik xatolar: boryapti – bɔrvɔttъ – 
bɔrɔptъ – bɔrɔptъ –
bɔruttъ - bɔrajatir, boradigan – baratin, suzagan - 
suzɔng‘ich, tomizg‘i - 
damizliq, ketaylik - getalъ va boshqalar. 
4. Leksik xatolar: tuxum – mayak – yimirtqa 
(yimirta, yumurtqa), 
dovychcha – g‘o‘ra, narvɔn – shatъ – zangъ, 
chumɔlъ – morcha, ona 
(ɔna) – ena – aya.  O‘zbek shevalarini o‘rganish masalasi. Bu masala “O‘zbek 
dialektologiyasi”ning doimiy tadqiq obyekti sanaladi. Shu o‘rinda 
ta’kidlash kerakki, o‘zbek shevalarini ilmiy asoslarda o‘rganish 
masalasining o‘zi ham bir necha jihatdan bahsli holda:
1) rus olimlari (Y. D. Polivanov, K. K. Yudaxin va boshqalar) XX 
asrning 20-yillaridan to 30-yillarning ikkinchi yarmigacha o‘zbek tilini 
boshqa millat vakillariga ham o‘rgatish uchun shevalarimizni tadqiq 
etishgan bo‘lsa-da, sheva vakillaridan yozib olingan matnlarga amaliy 
asoslanishgani uchun ularning ilmiy tadqiqotlari nazariy va amaliy 
jihatlardan to‘g‘ri bo‘lgani sababli shevalarni qanday va qay tarzda 
tadqiq etish lozimligini ko‘rsata olishgan. Biroq bu olimlarning tasniflari 
shevalarning fonetikasiga asoslanganligi uchun mazmun-mohiyati bilan 
fonetik tahlil bo‘lib, o‘zbek tili shevalarini boshqa turkiy tillardan 
farqlab ko‘rsatishga qaratilgan 2) XX asrning 30-yillaridan to 70-
yillargacha bo‘lgan davrda 
(G‘ozi Olim Yunusov, A.Borovkov, 
V.V.Reshetov, F.Abdullayev, 
A.Ishayev, X.Doniyorov, A.Shermatov, 
N.Rajabov, A.Aliyev, 
K.Nazarov va boshqalar) shevalardan 
to‘plangan va yozib olingan 
matnlarga asoslanishgani uchun ularning 
tadqiqotlari ilmiy hamda 
amaliy jihatlardan to‘g‘ri yo‘naltirilgani 
sababli mamlakatimiz 
hududidagi shevalarning yuzdan yigirma 
foiziga yaqinini tadqiq etishga 
kirishishgan. Ammo ularning tasnif va 
tahlillarida dialektal morfologiya 
va dialektal leksika to‘g‘risida fikrlar 
bildirilsa-da, turkiy tillarga oid 
fonetik qonuniyatlar asosida tasniflash 
yetakchilik qilgan; 3) XX asrning 70-yillari oxiri va to bugungacha 
o‘zbek shevalari 
bo‘yicha qilingan tadqiqotlar jiddiy nazorat 
bo‘lmagani uchun sheva 
vakillaridan yozib olingan matnlarsiz tarzda 
amalga oshirilgan. Natijada 
bu sohadagi ishlarning asossizligi sezilib, 
tadqiqotchilarning mazkur 
sohadan ilmiy ish mavzularini olishlari keskin 
kamayib ketgan. Biroq 
T.Nafasov, S.Rahimov, B.To‘ychiboyev kabi 
olimlarning alohida 
shevalardan tuzgan lugatlari nashr etilgan. Bu 
davrda tasniflash 
masalasi, umuman, tilga olinmagan, ya’ni kun 
tartibiga qoʻyilmagan; 4) o‘zbek xalq shevalarining mukammal tasnifini amalga oshirish 
vaqti keldi. Bunda hozirda dialektologik ekspeditsiyalarni tashkil etib, 
sheva vakillaridan yozib olingan dialektal matnlarni ham fonetik, ham 
leksik, ham morfologik, ham sintaktik jihatlardan o‘rganilgan holda ularni qayta 
tasniflanishi maqsadga muvofiq. Bu tarzdagi shevalarni 
tasniflash, so‘zsiz, ularning mukammal tasniflashiga qarab boshlangan 
harakatdir.
Mustaqillik tufayli iqtisodimiz singari ona tilimizga ham mustaqil 
rivojlanish uchun imkoniyatlar eshiklari ochildi Shеvalarning mamlakatimiz va qo‘shni 
davlatlar hududlarida 
joylashishi jihatdan tasnifi. XX asrgacha 
o‘zbek shevalari turli nuqtayi 
nazarlardan o‘rganilgan bo‘lsa, XX asrning 
boshlaridan esa ular ilmiynazariy, ilmiy-
amaliy asoslarda o‘rganilib, o‘sha vaqt 
uchun qimmatli 
bo‘lgan tasniflar amalga oshirilgan. Shuning 
uchun ham profеssor I. I. 
Zarubin, prof. K. K. Yudaxin, prof. G‘ozi 
Olim, prof. A. K. Borovkov, 
prof. V. V. Rеshеtovlar tomonidan 
shеvalarimizni tasnif qilish bo‘yicha 
olib borilgan ishlarni shеvalarning 
mamlakatimiz va qo‘shni 
davlatlarning hududlarida joylashishi 
jihatdan tasnifiga misol qilib 
aytish mumkin Prof. I. I. Zarubinning o‘zbek shevalari 
yuzasidan qilgan tasnifi 
shevalarning joylashishiga ko‘ra tasnifi 
hisoblanadi. U o‘zbek 
shеvalarini to‘rtta shеvalar guruhiga 
bo‘lgan: 1) Xiva guruhi; 2) 
Farg‘ona guruhi; 3) Toshkеnt guruhi; 4) 
Samarqand-Buxoro guruhi. 
Olimnning bu tasnifida qipchoq (j-lovchi) va 
shimoliy o‘zbek shеvalari 
hisobga olinmagan. Bu hol ushbu tasnifning 
kamchiligidir.
Prof. K.K.Yudaxin tasnifida o‘zbek shеvalari 
tasnifining ikki 
varianti tavsiya qilinadi: 1-variantda 
shеvalarning tojik tili bilan 
munosabati va singarmonizmini saqlash 
darajasiga qarab to‘rtta guruhga 
ajratgan:  O‘zbek shevalarini tasniflashda yetakchi tamoyillar. Adabiy 
til hamma shevalar uchun umumiy bo‘lgan tildir. U ma’lum va mezonga 
- maromga ega bo‘ladi, shuningdek, jonli tildagi holatlarni yozuv orqali 
ham bera oladi (jonli til esa yozuvga ega emas). Adabiy tilda
shevalardagi har xilliklarga yo‘l qo‘yilmaydi, u til qoidalari asosida 
tartibga solinadi.
Hozirgi adabiy til kelib chiqishi jihatidan eski o‘zbek tili bilan 
chambarchas bog‘liq, shunga ko‘ra ular bir-biridan keskin farq qilmaydi. 
Shuni ham hisobga olish kerakki, har bir davrning o‘ziga xos grammatik 
qoidalari, so‘z ishlatish me’yorlari mavjud. Bunday o‘zgarishlar,
birinchi navbatda, tilning leksikasida yaqqol sezilib turadi. Jamiyatdagi 
ijtimoiy hayotning o‘zgarishi, fan-texnikaning taraqqiyoti va boshqa 
omillar natijasida tilda juda ko‘p yangi tushunchani bildiruvchi so‘zlar 
paydo bo‘ladi - shunga ehtiyoj tug‘iladi: mashina, traktor, bint va b Professor V.V. Rеshеtov tasnifi. Bu olim 
o‘zbek shеvalarining 
tarixiy-lingvistik xususiyatlarini va ayrim 
dialеktlarga qo‘shni (tojik, 
qozoq, qoraqalpoq, turkman) tillarning 
munosabatini hisobga olgan 
holda XX asrning 60-yillarida o‘zbek 
shеvalarining tasnifini amalga 
oshirib, o‘sha davr uchun o‘zbek xalq 
shevalarining mukammal dialektal 
tasnifini tuzdi. Bu olimning tasnifi oldingi 
tasniflardan lingvistik 
xususiyatlarning ko‘p berilganligi bilan 
ajralib turadi va hozirgi kunlarda 
ham u ma’lum xususiyatlari borligi va 
saqlaganligi bilan ahamiyatlidir. 
O‘zbek xalqining tarkibida tarixiy-lingvistik 
jihatdan bir-biridan 
ajraladigan, farqlanadigan quyidagi uchta 
dialеkt birligi borligini 
ta’kidlaydi: 1) Professor A.K. Borovkov tasnifi. Bu olim o‘zi 
to‘plab o‘rgangan 
matеriallari asosida o‘zbek shеvalarini ikkita 
guruhga bo‘lib tasnif 
(klassifikatsiya) qilgan: 1) o (ɔ) - lovchi shеvalar; 2) 
a - lovchi shеvalar.
O(ɔ) - lovchi guruhiga shahar shеvalari va ular 
atrofidagi 
tumanlarning shеvalarini kiritadi.
A-lovchi guruh shеvalarga esa singarmonizmni 
saqlagan 
shеvalarni kiritib, uni ikkiga ajratadi: 1) y-lovchi 
shеvalar; 2) dj-lovchi 
shеvalar.
y-lovchi guruhiga Janubiy Qozogʻistondagi o‘zbek 
shеvalari va 
Janubiy Xorazm shеvalari kiradi, dj-lovchi guruhiga 
esa Shimoliy 
Xorazm, Surxondaryo, Samarqand oblastidagi 
qishloq shеvalari kiritildi.
Kеyinchalik prof. A.K. Borovkov to‘plagan 
materiallarini jiddiy 
o‘rganib, o‘zbek shеvalari tasnifining boshqa bir 
variantini taqdim etdi. 
O‘zbek dialеkt va shеvalari orasidagi tarixiy-
lingvistik xususiyatlarini 
hisobga olib, ularni to‘rtta dialеktga bo‘ladi: 1) 
O‘rta o‘zbek dialеkti; 2) 
Shayboniy-o‘zbek yoki dj-lovchi dialеkt; 3) Janubiy 
Xorazm dialеkti; 4) 
alohida guruh o‘zbek shеvalari. Ma’lum bir voha yoki viloyat shеvasining tasnifi.
Bilamizki, ma’lum bir voha yoki viloyat shеvalarini tasnif qilish 
oldingi davrlarda, ya’ni XX asrning 50-90-yillarida amalga oshirilgan 
ilmiy tadqiqotlarda uchraydi. Masalan, F. Abdullayеv, A. Shermatov, B. 
Jo‘rayev, A. Aliyеv, Saidmuso Rahimov o‘zbek shеvalarini guruhlab 
o‘rganishgan. F. Abdullayеv Xorazm viloyati shеvalarini qipchoq va 
o‘g‘uz lahjalariga bo‘lib o‘rgangan. A. Shermatov, B. Jo‘rayev 
Qashqadaryo viloyati o‘zbek shevalarini: 1) Yuqori Qashqadaryo 
shevalari; 2) Quyi Qashqadaryo shevalari nomlari bilan guruhlarga 
ajratib o‘rganishgan. A. Aliyеv Namangan viloyati o‘zbek shеvalarini 
guruhlab, ilmiy hamda amaliy asoslarda tadqiq etgan. 
Bu sohaga oid ba’zi bir ilmiy manbalarda oraliq shevalar haqida 
fikr yuritilgan. O‘zbek tilining oraliq shevalarini Qashqadaryo 
viloyatining Chiroqchi tumani shevasi misolida T.Qudratov tadqiq 
etgan. Saidmuso Rahimov esa Surxondaryo viloyatidagi o‘zbek 
shеvalarini ikkita guruhga bo‘lib o‘rgangan:
1. J-lovchi shеvalar (qipchoq lahjasiga xos shеvalar).
2. Y-lovchi shеvalar (qarluq lahjasiga xos shеvalar). Ularda V.V. 
Rеshеtov tomonidan talqin etilgan qipchoq va qarluq lahjalariga oid 
xususiyatlar uchraydi.
X. Doniyorov Samarqand viloyatidagi qipchoq shevalari bo‘yicha 
tasniflashni amalga oshirgan [I.3.27(128д).117-132-]. B.To‘ychiboyev 
va B.Hasanovlar qipchoq lahjasini sharqiy, g‘arbiy va Farg‘ona guruh 
qipchoq shevalari deb uchga bo‘lishgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ; 
1. Reshetov V, Shoabdurahmonov Sh. O ‘ zbek 
dialektologiyasi. Darslik- Toshkent O ‘ qituvchi  1978-yil  24-
29-betlar.
2. Rajabov N. O ‘ zbek Shevashunosligi . Darslik-Toshkent 
O ‘ qituvchi 1978 -yil  21-78-betlar.
3. Ashirboyev S. O ‘ zbek dialektologiyasi  Darslik -Toshkent; 
Nodirabegim n. 2021. B   112
4.    To ‘ ychiyev B. Hasanov  B. O ‘ zbek dialektologiyasi  
Darslik-Toshkent Abdulla Qodiriy nomidagi xalq nashriyoti  
2004. B 20-23.

Mavzu: O ‘ zbek Shevalari tasnifi. Reja 1. “0 ‘zbek dialektologiyasi”ning maqsad va vazifalari. 2. Fanning nazariy va amaliy ahamiyati. 3. Dialektologiyaning shakllanishi. 4. Til va sheva munosabati. 5. “0 ‘zbek dialektologiyasi”ning o‘rganilishini davrlashtirish.

“ 0 ‘zbek dialektologiyasi”n ing m aqsad va vazifalari. “0 ‘zbek dialektologiyasi” fanini o ‘rganishdan maqsad o ‘zbek shevalarining eng muhim xususiyatlari - fonetik, leksik, morfologik va, qisman, sintaktik xususiyatlari hamda areal lingvistika (lingvistik geografiya) haqida talabalarga zaruriy bilimlami berishdir. Bu esa quyidagi vazifalam i keltirib chiqaradi: - talabalarga o‘zbek dialektologiyasi bo‘yicha zaruriy bilimlami berish va, shu jumladan, fanning tayanch tushunchalari bilan tanishtirish; - o ‘zbek shevalarining fonetik, leksik va grammatik qurilishi haqida ma’lumot berish; - jahon tajribasidagi dialektologik bilimlar bilan qurollantirish; - shevalarni yozib olishda qo‘llanadigan transkripsiya tizimini o‘rgatish hamda dialektologiyada qo‘llanadigan metodlami o ‘zlashtirish va sheva vakillaridan sheva xususiyatlarini yozib olish malakasini hosil qilish; - shevalarning tasnif qilinishi va uning tarixini o‘rganish; - adabiy til va sheva munosabatlari to‘g ‘risida zaruriy bilimlarni berish; - shevalar adabiy tilni boyitishning asosiy manbasi, dialektizmlar badiiy adabiyotda mahalliy koloritni hosil qiluvchi vosita ekanligi to‘g ‘risidagi bilimlarini takomillashtirish; - har bir lahjaning eng muhim xususiyatlari bo‘yicha bilimlami shakllantirish; - maktab va akademik litseylar taMimida dialektal xatolarning oldini olishga nazariy va amaliy tayyorlash.

D ialektologiyaning shakllanishi. Tishunoslik fani shevalarni o ‘rganishdan boshlangan. Turkologiyada shevalarni o ‘rganish XI asrda Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asaridan boshlanganligi e’tirof etiladi. Dialektologiya fan sifatida jonli xalq nutqiga qiziqish tufayli XVII asr oxirlarida Germaniyada shakllandi. Bu davrda Germaniyada xalq shevalaridan mahalliy so‘zlar yig‘ ilgan va lug‘atlar tuzilgan. Shevalami ilmiy asoslarda o ‘rganish ishi esa X IX asming ikkinchi yarmida “Yosh gramm atikachilar” tomonidan amalga oshirildi va shevalar tabiiy, to‘xtovsiz va o ‘z-o‘zidan rivojlanish mahsuli hamda til sistemasining qonuniy ravishda turli hududlarga tarqalgan tarkibiy qismi deb qaralgan. 77/ va sheva m unosabati. Til jamiyatda insonlar o‘rtasida aloqa vositasi, fikr va his-tuyg‘ularini ifodalash quroli vazifasini bajaradi. Bu uning ijtimoiy maqomini bildiradi. Shuningdek, til termini millat, xalq va qabila-urug‘ning aloqa vositasini ham anglatadi hamda shu millat, xalq, qabila-urug‘ nomi bilan yuritiladi. Shu jihatdan jahon tillari bir-biridan farqlanadi. Til bizning davrimizda, xususan, o‘zbek millati faoliyatida milliy til tushunchasiga ega bo‘ ldi va shu millat a’zolarining umumiy aloqa vositasi sifatida rivojlanib kelmoqda. Til muayyan millat doirasida shu millat a ’zola-rining barchasi uchun tushunarli bo‘ladi va u ikki shaklga - adabiy til va sheva shakliga ega bo‘ladi. Milliy tilning tushunarli boTish-liligi ko‘proq uning adabiy til shakliga xosdir. Shevalaming tushunarlilik darajasi alohida talqinga muhto

Sheva, dialekt va lahja tushunchalari. 0 ‘zbek tili boshqa turkiy tillardan ko‘p shevaliligi bilan farqlanadi. 0 ‘tgan tarixiy davr ichida o ‘zbek shevalari to‘xtovsiz taraqqiy etdi. Uning taraqqiyot tarixi va hozirgi davrini tushunish va izohlashda sheva, dialekt, lahja terminlari qo‘llanadiki, ularning lug‘aviy va terminologik ma’nolarini bilish, albatta, zarur. Sheva forscha so‘z bo‘lib, ravish, tarz, yo ‘sin degan ma’nolarni bildiradi va dialektologiya fanida o ‘ziga xos leksik, fonetik hamda grammatik xususiyatlari bilan farqlanib turadigan milliy (xalq) tilning kichik territoriyaga oid qismini anglatadi (1-rasm). J. K. Chambers, Peter Trudgillning belgilashicha, sheva muayyan tilning tarkibiy qismidir

O‘quvchilar nutqida, ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari yozuvida uchraydigan xatolar shеvalar ta’sirida sodir bo‘ladigan xatolar jumlasiga kiradi: nɔnni ushɔg‘i – nonning ushog‘i; əynəlmɔq – aylanmoq; qavul – qabul; esnə – ensa; qыdыrыshma, qыdыrыsh – sayr, nɔnnъ ushɔg‘ъ – nonning ushog‘i; дəlбə – jinni, telba; Buxɔrɔgə turədъ - Buxoroda turadi; ərdjə – sandiq, qo‘ ngshu – qushni. Andijonlik o‘quvchi adabiy tildagi taroq, sanoq, kosa tipidagi so‘zlarni taraq, sanaq, kasa shaklida yozsa, toshkentlik o‘quvchi adabiy tildagi shabada, aka, do‘ppi kabi so‘zlarni o‘z shevasi ta’sirida shɔbɔda, ɔka, to‘ppi ko‘rinishida yozadi va bu bilan orfografik xatoga yo‘l qo‘yadi. Shunday qilib, o‘quvchi hamda talabalarni adabiy talaffuzga o‘rgatish, ular nutqini sheva, ya’ni dialektal so‘zlar ta’siridan xoli qilish kerak bo‘ladi