Oʻzbek tilining psixolingvistik, gender lingvistik, kognitiv tadqiqi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2030.83984375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Oʻzbek tilining
psixolingvistik, gender lingvistik,
kognitiv tadqiqi

Reja:
1. X X I asr oʻzbek t ilshunosligida
psixolingv ist ik t araqqiy ot .
2. Genderlingv ist ik t adqiqot lar.
3. Oʻzbek t ilining k ognit iv t adqiqi.

Tilshunoslikda psixologik yo‘nalish bilan bog’liq
muammolar naturalistik va logik ta’lim egalarining
xatti-harakatlari bilan bog’liq ravishda kirib kelgan. Bu
borada V. fon Gumboldt konsepsiyasiga e’tibor bergan
holda, semantik qurilishda nutqiy ijodiy yondashuv
lozimligini ta’kidlashida kuzatilgan.

Psixolingv ist ik a asoschisi nemis t ilshunos
olim G.Sht ey nt al (1823-1899) hisoblanadi.
Uning eng muhim asarlari sifat ida " Tillarni
t asnif et ish v a ularning t araqqiy ot
qonuniy at larining maqsadi" deb nomlangan
bo‘lib, 1850-y ilda y ozilgan

Oʻzbek tilshunosligida psixolingvistik
tadqiqotlar endi rivojlanib bormoqda.
Jumladan, Sh. Usmonovaning bir qator
tadqiqotlari va maqolalarida, "Psixolingvistika"
oʻquv qoʻllanmasida psixolingvistikaning
taraqqiyoti, oʻrganilishi, metodlari, maqsadi va
vazifalari yoritilgan.

U. Rasulovaning "Oʻzbek tilining
psixolingvistik tadqiqi muammolari"
maqolasida esa bugungi kungacha
psixolingvistikaning rivojlanishi va
oʻzbek tilshunosligiga kirib kelishi aytib
oʻtilgan.

“ Gender” atamasi nisbatan yangi
tushuncha bo’lsada (1975), fanga
unga bog’liq fikr
va qarashlar anchadan buyon
ma’lum. Gender psixologiyasi
tarixida 5 bosqichni ajratish
mumkin: 1. Falsafa zaminida
genderga xos
fikrlarning
shakllanishi (qadimgi
(antik) davrdan
XIX asr oxirigacha); 2. Gender
psixologiyasi
predmeti va
bo’limlarining
ajratilishi (XIX asr oxiri
XX asr
boshlari;
3. “Freyd davri” ya’ni,
Z.Freyd va psixoanaliz
bilan bog’liq davr (XX
asr boshlari –
1930 yillar); 5. Gender
psixologiyasining barq
urib rivojlanishi davri
(1990 yillardan
hozirga
qadar).4. Keng eksperimental tadqiqotlarning
boshlanishi va ilk nazariyalarning paydo
bo’lishi;

Afl ot un androginlar (A droginlar – erk ak v a ay ollik
xususiy at lariga ega mav judot lar)
(y unoncha andros - erk ak v a gy ne y ok i gy naik os – ay ol)
haqidagi afsonaga murojaat et adi:
Afsonada ay t ilishicha, Zev s insonlarning it oat sizligi uchun
g’azablanadi v a ularni ik k i jinsga
bo’lib y uboradi. Shunday qilib, erk ak v a ay ol – bir but un
insonning ik k i qismidir v a ular
faqat birlashsagina (bir-birini sev ganda) y ax lit lik k a,
muk ammallik k a erishadi. A fl ot unning
oila y urit ish normalari haqidagi fi k rlari diqqat ga sazov or –
masalan, erk ak lar faqat 30
y oshdan 55 y oshgacha farzandli bo’lishlari mumk in. Aholi soni
k o’pay ib k et gan hollarda
uning bir qismini k oloniy alarga k o’chirish lozim.

1899 yilda P.E.Astafevning “Ayollar ruhiy olami, uning o’ziga xosliklari, yutuq
kamchiliklari” kitobi nashr etildi. Unda ayollarga xos holatlar sifatida quyidagilar
ko’rsatildi:
1) Diqqat jamlanmaganligi;
2) Emotsionallik, kayfiyat o’zgaruvchanligi, rashk, iroda sustligi, hissiyotlarni
jilovlay olmaslik;
3) Nutq jarayonida harakatlar, mimika, ovozda emotsionallikning aks etishi;
4) Ijodkor emaslik;
5) Siyosiy passivlik.

1. Genderni ng t ilda y uzaga chiqishi: l ek sik a, sint ak sis, rod k at egoriy asi v a
qat or
bo’limlarda namoy on bo’ladi. Bunday y ondashuv ning maqsadi t ilda t urli
jinsdagodamlarning t il ini ifodalanishi, erk ak v a ay ol larga qanday baho
berili shi hamda qay si
semant i k oblast larda ularning k o’proq t arqal ganligi , buning asosida qanday
lingv ist ik
mex anizm mav judli gi bilan ifodalanadi.
2. Genderni ng nut qda y uzaga chiqishi: gender qanday v osit al ar v a qanday
k ont ek slar
y ordamida i fodal anay ot ganl igi, bu prot sessga i jt imoiy fak t orlar v a
k ommunik at i v v osit alar
qanday t a’sir k o’rsat ay ot ganl igi o’rganiladi. Hozirgi v aqt gacha bu sohada
ijt imoiy
det erminizm nazariy asi v a bi odet erminizm nazari y alari raqobat qil ib
k el moqda

Hozirgi kunda gender lingvistikasida genderning turli jihatlari
o’rganilmoqda:
- gender va intonatsiya;
- gender va urg’u;
- gender va geminatsiya;
- gender va leksik qatlam;
- gender va ma’no ko’chishi;
- gender va morfologik ko’rsatkichlar;
- gender va sintaktik vositalar;
- gender va frazeologizmlar;
- gender va diskurs;
- gender va pragmatika;
- gender va olamning lisoniy manzarasi;
- gender va virtual muloqot;
- gender va paralingvistik vositalar va boshqalar.

Gender tilshunosligi boʻyicha B.Ahmedovning
"Oʻzbek tilida gender tadqiqi" magistrlik
dissertatsiyasi va M.Abdullayevaning "Tilshunoslik
boʻyicha jinslarni oʻrganish. Tarix, zamonaviylik va
istiqbollar" nomli ishlari mavjud.

Kommunikatsiyaga lingvo-kognitiv yondashishda oʻz nomidan koʻrinib
turganidek muloqotning nafaqat lingvistik, balki kognitiv jihatlari ham tahlil
qilinadi. Lingvo-kognitiv yondashishda kommunikatsiyaning ikki asosiy
tomoni: 1) umumlisoniy jihat (muloqot amalga oshiriladigan har qanday til,
har qanday kommunikatsiya, har qanday diskurs uchun muhim bolgan); 2)
milliy-determinantli komponent (milliy diskrus uchun muhim boʻlgan) ajratib
oʻrganiladi. Boshqacha qilib aytganda, mazkur yondashuv bir tomondan
kommunikatsiyadagi umumiy tomonlarni, kommunikatsiyaga ta’sir
qiladigan barcha omillarni kompleks tahlil qiladi. Boshqa tomondan
kommunikatsiyani tashkil qilgan milliy mental-lisoniy majmuaning asosiy
belgilarini tadqiq etish orqali uning milliy oʻziga xos xususiyatlarini yoritib
beradi.

Foy dalanilgan adabiy ot lar:
1.Abdullayeva M. Tilshunoslik boʻyicha jinslarni
oʻrganish. Tarix, zamonaviylik va istiqbollar.
2.Ahmedov B. Oʻzbek tilida gender tadqiqi.
3. Rasulova U. Oʻzbek tilining psixolingvistik tadqiqi
muammolari.
4. Pardayev A. Psixolingvistika. Oʻquv-uslubiy
majmua.
5. Usmonova Sh. Psixolingvistika. Oʻquv-uslubiy
qoʻllanma.

Mavzu: Oʻzbek tilining psixolingvistik, gender lingvistik, kognitiv tadqiqi

Reja: 1. X X I asr oʻzbek t ilshunosligida psixolingv ist ik t araqqiy ot . 2. Genderlingv ist ik t adqiqot lar. 3. Oʻzbek t ilining k ognit iv t adqiqi.

Tilshunoslikda psixologik yo‘nalish bilan bog’liq muammolar naturalistik va logik ta’lim egalarining xatti-harakatlari bilan bog’liq ravishda kirib kelgan. Bu borada V. fon Gumboldt konsepsiyasiga e’tibor bergan holda, semantik qurilishda nutqiy ijodiy yondashuv lozimligini ta’kidlashida kuzatilgan.

Psixolingv ist ik a asoschisi nemis t ilshunos olim G.Sht ey nt al (1823-1899) hisoblanadi. Uning eng muhim asarlari sifat ida " Tillarni t asnif et ish v a ularning t araqqiy ot qonuniy at larining maqsadi" deb nomlangan bo‘lib, 1850-y ilda y ozilgan

Oʻzbek tilshunosligida psixolingvistik tadqiqotlar endi rivojlanib bormoqda. Jumladan, Sh. Usmonovaning bir qator tadqiqotlari va maqolalarida, "Psixolingvistika" oʻquv qoʻllanmasida psixolingvistikaning taraqqiyoti, oʻrganilishi, metodlari, maqsadi va vazifalari yoritilgan.

O'xshashlar

Oʻzbek tilining antroposentrik tadqiqi muammolari

O`ZBEK TILINING PSIXOLINGVISTIK TADQIQI MUAMMOLARI

Gender tengligi

Ta'lim va gender notenglik