Oʻzbek tilining antroposentrik tadqiqi muammolari

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2127.6142578125 KB

Ko'chirib olish

"Oʻzbek tilining
antroposentrik tadqiqi
muammolari "

ANTROPOSENTRIK
TILSHUNOSLIK nima
ekan oʻzi?

XXI asrda tilshunoslikning tilni shunchaki aloqa quroli
va tafakkur natijasi
sifatida emas, millatning madaniy ochqichi sifatida
tadqiq etadigan sohalari yuzaga
kelmoqda. Bu yo`nalishlarning paydo bo`lishiga V.
Gumboldt, A.A. Potebnya va
boshqa olimlarning ilmiy ishlarida tamal toshi
qo`yilgan.

V.Gumboldt:

Millatim tilining
chegaralari mening
dunyoqarashim
chegaralarini belgilaydi.

Keyingi yillarda dunyo tilshunosligida tilni
undan foydalanuvchi shaxsning nutqiy
faoliyati, ruhiyati, ijtimoiy holati, yoshi,
jinsi kabilar bilan bogliq holda organishga,
tilning inson nutqiy faoliyati jarayonida
kuzatiluvchi funksional imkoniyatlari
tadqiqiga jiddiy etibor qaratilmoqda.
Buning natijasida otgan asrning oxirida
tilni shaxs omili bilan bogliq holda
organish metodologiyasiga asoslangan va
oziga xos tahlil usullariga ega
antroposentrik tilshunoslikning turli
yonalishlari ajralib chiqdi. ANTROPOSENTRIK TILSHUNOSLIK
— Kognitiv tilshunoslik
— Lingvokulturologiya
— Etnolingvistika
— Neyrolingvistika

Bugungi kunda kognitiv tilshunoslik,
psixolingvistika, lingvokulturologiya,
etnolingvistika, neyrolingvistika kabi
mazkur yo'nalishlar o'z tadqiq obyekti,
predmeti, aniq qo`yilgan maqsad,
vazifalari, tahlil usullariga ega

Hozirgi zamon tilshunosligining muhim jihatlaridan biri antroposentrizm
("insonni markazga qoyish") bolsa, yana biri poliparadigmallik hisoblanadi.
YAni hech bir paradigma serqirra va mojizali til hodisasining barcha qirralarini
qamrab olgan holda mukammal ravishda organish asosi bola olmaydi. Bunda
mavjud paradigmalar bir-birini toldiradi, bir-biri bilan hamkorlikka keladi; bir
vaqtning ozida turli paradigmalar asosida ilmiy tahlil amalga oshiriladi; tilni
tadqiq etishda statik va dinamik, formal va funksional, semasiologik va
onomasiologik, kognitiv va pragmatik kabi aspektlar parallel qoʻllaniladi.

XIX asrda tilshunoslik "NIMA - tilshunoslik"
sifatida "til nima?" degan savolga javob bergan
bolsa, XX asrda u "QANDAY - tilshunoslik"
sifatida "til qanday tuzilgan" degan muammoni
hal etish bilan shugullandi. XXI asrda esa
tilshunoslik "NEGA tilshunos-lik" sifatida til
hodisalari mohiyatini tushuntirish va talqin
etish masalasi, yanada aniqroq qilib aytganda,
"til germenevtikasi" muammosi bilan
shugullanmoqda.

O‘ZBEK TILINING LINGVOKULTUROLOGIK
TADQIQI MUAMMOLARI.
Til va madaniyat
mushtarakligi muammosi.

Elchi — bir davlatning boshqa bir davlatdagi elchixonasiga rahbarlik qiluvchi diplomatik
vakil. Tarixiy manbalarda bir davlat hukumati tomonidan ikkinchi davlat hukumatiga
diplomatik vazifa bilan yuboriladigan doimiy yoki muvaqqat vakil E.gina emas, balki
yalavoch, yalafar, rasul atamalari bilan ham ifodalangan. Muxtor vakil hisoblanmish E.
zimmasiga diplomatik aloqalar oʻrnatish, davlatlar yoxud dushman tomonlar oʻrtasida
tinchlik oʻrnatish, hamkorlikdagi harakatlarga oid bitimlar tuzish, davlat boshligʻi yoki
hukmdor sulola aʼzolarining vafoti munosabati bilan taʼziyalar bildirish, biron bir
shodiyona bois muborakbodlar qilish kabi masʼuliyatlar yuklatilgan.

Xalqimizda ko'pincha tanlangan qizning uyiga sovchilikka borgan elchi-
sovchilardan “bo'rimi, tulki?” deb so'ralgan. Agar sovchilikdan qaytgan
sovchilar “Bo'ri” deyishsa bu qiz tomonning roziligini, “tulki” bo'lsa ish
bitmay qiz tomonning borgan sovchilarni aytilgan yigit va oilaga
tanlangan qizlarini berishga rad javob berib norozi qaytargani belgisi
bo'lgan. Nima bo'lganda ham “elchiga o'lim yo'q”.

Buxoroda to'y marosimi
To’y kuni kelinnikida kuyovga sarpo
(to’yga sovg’a qilingan kiyimlar va
poyafzal) kiydiriladi, shundan so’ng
kuyov o’z oshnalari bilan kelinning
ota-onasi huzuriga salom berish
uchun boradi. Kuyovning oshnalari
bilan qaytganidan so’ng kelin ham
keladi. Kuyovning uyiga yuborishdan
avval kelinnikida ota-ona bilan
xayrlashish marosimi bo’lib o’tadi.
Kelin bilan birga yaqin o’rtoqlari
ham boradi. Ular qo’shiqlarni
aytadilar («O’lan» va «Yor-yor»
qo’shiqlari). Kelinni kuyovning uyida
kutib olishdan haqiqiy to’y
boshlanadi

O'ZBEK TILINING SOTSIOLINGVISTIK
TADQIQI MUAMMOLARI.
1. Til va jamiyat oʻrtasidagi oʻzaro
munosabat, yani jamiyat hayoti va
rivojlanishida tilning oʻrni, aksincha, tilning
taraqqiyotida jamiyatning ahamiyati.
2. Tilda millatning ijtimoiy guruhlanishi
munosabati bilan boʻladigan farqlar.

GLOBALLASHUV JARAYONI VA TIL MUAMMOLARI
Mikrosotsiolingvistikaning diqqat markazida kichik
ijtimoiy guruhlarni tashkil etuvchi shaxs va
guruhning boshqa aʼzolari oʻrtasidagi nutqiy
hamkorlik munosabati boʻladi.
Makrosotsiolingvistikaning diqqat markazida esa bir
sotsial guruh bilan ikkinchi bir sotsial guruh
oʻrtasidagi nutqiy muloqot yotadi. Mikro va
makrosotsiolingvistikani bir-biridan ajratib
boʻlmasliging asosiy sababi ham har qanday ijtimoiy
guruh ayrim shaxslardan tashkil topgan boʻlishi bilan
bogʻliqdir.

O'ZBEK TILINING
PRAGMATIK TADQIQI
MUAMMOLARI.

«Pragmatik lingvistika» fani tilshunoslikning
quyidagi muammolarini oʻrganish bilan
shugullanadi:
Nutqiy faoliyat va uning samarali amalga oshishini
tadqiq etish.
Nutq faoliyatining muvaffatsiyatli boʻlish sharoiti,
oʻrinli , maqbul boʻlishi va ifoda samaradorligini
oʻrganish .
Ifodaning ekspli t it va impli t it maʼnolarini organi y sh.
Diskurs tushunchasining mohiyatini yoritib berish,
uning asosiy masalalarini aniqlash.

Soʻzlovchi shaxs va voqelik faktlari oʻrtasidagi
bogʻliqlikni oʻrganish.
Soʻzlovchi va ifodalanayotgan fikrlar
mazmunini aks ettiruvchi kirishlar, baholovchi
leksik va sintaktik birliklar pragmatik tabiatini
ochib berish.
Kommunikativ ifoda tuzilishining, yani nutqiy
aktning illokutiv maqsadi va kommunikativ
vaziyat tuzilishiga bogʻliqligini aniqlash.
Muloqotning lingvistik tuzilishini oʻrganish.

OʻZBEK TILINING
PSIXOLINGVISTIK TADQIQI
MUAMMOLARI.

Psixolingvistika - nutqning hosil boʻlishi, shuningdek, nutqni
idrok etish va shakllantirish jarayonlarini ularning til tizimi
bilan oʻzaro bogʻlanishi holatida oʻrganuvchi fan;
psixologiya va lingvistikaning sintezidan paydo boʻlgan.

"Psixolingvistika" termini oʻtgan
asrning 60-yillari oʻrtalarida
amerikalik olimlar tomonidan
amaliyotga kiritilgan.

Psixolingvistika Psixologiya Lingvistika
Falsafa
Tarix
Etnologiya
Dinshunoslik Madaniyat-
shunoslik Tibbiyot
Nevrologiya

Neyrolingvistikaning fan sifatida vujudga kelishi, bir tomondan,
neyropsixologiyaning, ikkinchi tomondan, lingvistika va
psixolingvistikaning rivojlanishi bilan bogʻlangandir. Hozirgi zamon
neyropsixologiyasida Neyrolingvistika soʻzlashga miyaning sistemali
funksiyasi sifatida, afaziyaga esa sistemaning buzilishi sifatida qaraydi.
Neyrolingvistikaning rivojlanishi psixolog A.R.Luriya (1902—77) va
uning shogirdlarining ilmiy ishlari bilan bogʻliqdir

Foydalanilgan manbalar roʻyxati
1. Atroposentrik tilshunoslik.
majmua. Guldu
2. Arxiv.uz
3. My shared.uz

"Oʻzbek tilining antroposentrik tadqiqi muammolari "

ANTROPOSENTRIK TILSHUNOSLIK nima ekan oʻzi?

XXI asrda tilshunoslikning tilni shunchaki aloqa quroli va tafakkur natijasi sifatida emas, millatning madaniy ochqichi sifatida tadqiq etadigan sohalari yuzaga kelmoqda. Bu yo`nalishlarning paydo bo`lishiga V. Gumboldt, A.A. Potebnya va boshqa olimlarning ilmiy ishlarida tamal toshi qo`yilgan.

V.Gumboldt: Millatim tilining chegaralari mening dunyoqarashim chegaralarini belgilaydi.

Keyingi yillarda dunyo tilshunosligida tilni undan foydalanuvchi shaxsning nutqiy faoliyati, ruhiyati, ijtimoiy holati, yoshi, jinsi kabilar bilan bogliq holda organishga, tilning inson nutqiy faoliyati jarayonida kuzatiluvchi funksional imkoniyatlari tadqiqiga jiddiy etibor qaratilmoqda. Buning natijasida otgan asrning oxirida tilni shaxs omili bilan bogliq holda organish metodologiyasiga asoslangan va oziga xos tahlil usullariga ega antroposentrik tilshunoslikning turli yonalishlari ajralib chiqdi. ANTROPOSENTRIK TILSHUNOSLIK — Kognitiv tilshunoslik — Lingvokulturologiya — Etnolingvistika — Neyrolingvistika

O'xshashlar

O`ZBEK TILINING PSIXOLINGVISTIK TADQIQI MUAMMOLARI

Oʻzbek tilining psixolingvistik, gender lingvistik, kognitiv tadqiqi

Oʻzbek folklori

Oʻzbek tilida grammatik kategoriyalar

Oʻzbek shevalarini oʻrganish masalasi