MAVZU : O`ZBEK TILINING PSIXOLINGVISTIK TADQIQI MUAMMOLARI Reja: 1. Tilshunoslikda psixolingvistik yo‘nalishning yuzaga kelishi . 2. Psixolingvistikaning vazifaviy-struktur aspekti . 3. Psixologik komponentlar va uning til da aks etishi .

 Psixolingvistika  - nutqning  hosil  bo ` lishi,  shuningdek,  nutqni  idrok   etish  va  shakllantirish  jarayonlarini  ularning  til  tizimi  bilan  o ` zaro   bog`lanishi  holatida  o`rganuvchi  fan;  psixologiya  va  lingvistikannng   sintezidan  paydo  bo`lgan.   Psixolingvistika   inson  nutqiy  faoliyati   modelini  va  psixofiziologik  nutqiy  shakllanishini  ishlab  chiqib,   ularni  psixologik  eksperimentlar  yo`li  bilan  tekshiradi.  Tadqiqot   manba y i  bo`yicha  tilshunoslikka  yaqin  bo`lgan   psixolingvistika   o`z   tekshirish  usullari  bo`yicha  psixologiyaga  yaqin  turadi.  Unda  o`zaro   bog`lanishli  eksperiment,  "semantik  differensial"  kabi  va  boshqa   eksperimental  usullar  qo`llanadi.   Psixolingvistika   bir  qator  amaliy   masalalar  [ona  tili,  ayniqsa,  xorijiy  tilni  o`rgatish;  maktabgacha   yoshdagi  bolalarning  nutqiy  tarbiyasi  va  logopediya  masalalari;   miyadagi  nut q iy  markazlar  kasalliklari  klinikasi;  nutqiy  tasir   ko`rsatish  muammolari  (xususan  ommaviy  axborot  vositalari   faoliyatida  va  targ`ibot  ishlarida);  sud  psixologiyasi  va  kriminalistika   (mas,  kishilarni  ularning  nutq  xususiyatiga  qarab  tanib  olish,   aniqlash);  mashina  tarjimasi  hamda  nutqiy  axborotni  EHMga  kiritish   muammolari  va  boshqa]ni  nazariy  jihatdan  tushuntirish  zarurati   tufayli  o`tgan  a sr ning  60-yillarida  paydo  bo`lgan.  " Psixolingvistika "   termini  o`tgan  a s rning  60-yillari  o`rtalarida  amerikalik  olimlar   tomonidan  amaliyotga  kiritilgan.  0`zbekistonda  ushbu  sohada  bir   q ancha  ishlar  bajarilgan  bo`lsada,  haqiqiy  ma ’ nodagi  psixolingvistik   tadqiqotlar  endigina  boshlanmoqda.

P ixolingvistika a soschisi nemis tilshunos o limG.S h teyntal (1823-1899) hisoblanadi. Uning eng muhim asarla ri sifatida «Tillarni t asnif etish va ularning taraqqiyot qonuniyatlarining maqsadi» deb nomlangan bo‘lib, 1850 yilda yozilgan. Undan keyin 1851 - yilda yozgan «Tillarning kelib chiqishi», 1855 - yilda yozilgan «Grammatika, logika va psixologiya», 1860 - yilda yozgan«Muhim tipdagi tillarning tuzilishi xarakteristikasi»asarlarini sanab o‘tish lozim. S h uni alohida ta’kidlamoq joizki, lingvistik biologizmning o‘ziga xos xususiyatlari S h leyxer ta’limotida o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, logikgrammatizm Bekker ta’limotida jonlantirildi. S h teytal esa o‘z ijodiy o‘qishlarida bu jaryoning xatti-harakati va xalq psixologiyasi taraqqiyotiga tayanib o‘rganadi.ʻ

S h teyn talilmiy qarashlariga Potebnya va Paul, Boduende Kurtene ham Sossyur, Sepira va S h erbalar e’tibor qaratadi. Biroq psixolingvistika bir xalq misolida rivoj topgan emas.Potebnya va Paul qarashlarida psixologik asosi gapning semantik qurilishi, garmmatik kategoriyalari, tilning leksik ma’nolari uchun xizmat qiladi. Psixologik tushunchalar til aloqasining shaxs va xalqqa bog‘liqligini, shuningdek, tilning tarixiy-madaniy faktor ekanligini ifoda etadi. Boduende Kurteneva F.Sossyur n utqiy ijodiy yondashuvning ij timoiy xarakter kasb etishini alohida ta’kidlashadi. Bu konsepsiya turli xil individual-leksik birliklarning paydo bo‘lish omillarini, ijtimoiy-grammatik assotsiatsiyasining esa uzviy aloqadorligini anglatadi. Psixologik maktab XIX asrning birinch i yarmi va XX asr boshlarida vujudga kelgan bo‘lib, til va nutq muammosiga doir tilning funksional (vazifaviy) belgilarini, shuningdek, til qurilishini va nutqiy-ijodiy yondashuvni o‘rgangan edi.

V azifaviy-struktur yo‘nalish psixolingvistika, ya’ni lingvistik psixologiya uchun muhimdir. A.Marti o‘z ishlarida, jumladan, 1908 - yilda yozgan«Umumiy grammatika va falsafiy tilni tekshirishning isbotlanganligi», A.Gardineraning 1932 - yilda yozgan«Til va nutqning nazariyasi», K.Byuleraning 1934 - yilda yozgan «Til nazariyasi»asarida aynan vazifaviy-struktur yo‘nalish masalasida ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ta’kidlash joizki, psixologik idealar lingvistik yo‘nalishlar uchun muhim bo‘lib, psixologizm va nutqiy faoliyatni tushunishni i drok etishda simvolik alomat kasb etadi. Buni logik-ma’noviy tahlilda lingvistik yo‘l bilan amalga oshiriladi.