logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. O‘zbekiston mezolit-neolit davri yodgorliklarini o‘rganilishi va xalqaro hamkorlik

O‘zbekiston mezolit-neolit davri yodgorliklarini o‘rganilishi va xalqaro hamkorlik

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

537.419921875 KB
Ko'chirib olish
O ‘ zbekiston mezolit- neolit davri yodgorliklarini o ‘ rganilishi va xalqaro hamkorlik Reja 1.mezolit davri yodgorliklarini o ‘ rganilishi 2 neolit davri yodgorliklarini o ‘ rganilishi 3 mezolit - neolit davri yodgorliklarini o ‘ rganishda xalqaro hamkorlik Mezolit davrining kishilik tarixi taraqqiyotida mustaqil davr sifatida ajratilishi, tarixiy davr ekanligi borasida mutaxassislar o`rtasida turlicha ilmiy talqinlar mavjudligiga duch kelamiz. Masalan, A.A. Formozov mezolit tipologik jihatdan paleolit davriga nisbatan neolit davriga yaqinroq degan ilmiy qarashni ilgari suradi. A.N. Rogachyev esa mezolitni golotsyen paleoliti, yani epipaleolit, xullas, paleolitga yaqin dyegan fikrni ilgari suradi. A.P. Okladnikov esa bir- biriga nisbatan mustaqil bo`lgan «epipaleolit», va « mezolit» degan terminlarni qo`llashni taklif etadi. « Epipaleolit» deganda bazi mintaqalarda paleolitning so`nggi bosqichlarida mezolit jamoalari moddiy madaniyati kuchliroq sezilganligini etiborga oladi Obishir madaniyati. Fargona vodiysi mezolit davri jamoalarining moddiy madaniyati otgan asr 50-yillar 2-yarmidan etiboran organila boshlangan. Markaziy Fargona hududida 1958 yili B.S.Gamburg va N.G.Gorbunova, 1963-1964 yillari Zadneprovskiy, keyinchalik 1965 yili esa O.Islomov arxeologik izlanishlar olib borishib, mezolit va neolit davriga oid qiziqarli tosh qurollari toplamini qolga kiritishgan. Katrantov tog tizmasi janubiy yon bagrlaridan 28 ta gor va ongurlar aniqlanib arxeologik xaritaga olingan. O.Islomov 1966-1967- yillar, 1969-1971 va 1973 yillari ObishirI – V gor makonlarida muntazam ravishda qazilma ishlarini amalga oshirgan. YOdgorliklar mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli bolib, qolga kiritilgan materiallar asosida O. Islomov Obishir mezolit davri madaniyatini ajratib, ilmiy asoslashga erishgan. O. Islomov Fargona vodiysida ibtidoiy davr moddiy madaniyati atroflicha tadqiq etar ekan, kop yillik tadqiqotlar asosida vodiyning geografik jihatdan xududlarning yani tog mintaqasi ( Sox daryosi vohasi) va past tekislik mintaqasi ( Markaziy Fargona )da turlicha va oziga xos tosh industriyasiga ega bolgan madaniyatlar tarqalganligini . Qoshilish mezolit makoni. YOdgorlik Toshkent oazisi Bozsuv vohasining Bozsuv kanali chap qirgogida joylashgan ochiq tipdagi yodgorlik hisoblanadi. 1966 yili geologlar tomonidan aniqlangan bolib, 1967 yildan boshlab makonda O.Islomov tadqiqot ishlarini amalga oshirgan.Qazilma jarayonida 3 metr qalinlikkacha bolgan madaniy qatlam qisman buzilgan qatlam bolib chiqdi. Makon arxeologik topilmalar jihatidan ancha kambagal hisoblanib, hammasi bolib 200 dona atrofida tosh buyumlar topilishiga erishilgan. Qolga kiritilgan hayvon suyagi qoldiqlari R.K. Kambaritdinov tomonidan tekshiruvdan otkazilgan va u tomonidan yosh xonakilashgan buqa suyagining aniqlanishiga G.F.Korobkova tomonidan etiroz bolgan. O. Islomov korsatishicha, yodgorlik tosh industriyasi uchirindili- payraqali industriya hisoblanadi Zarafshon vohasida keyingi yillar maboynida tosh asri yodgorliklari tadqiqotida mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli yodgorliklari topilishiga erishilgan. Bu esa vohani mezolit davri yodgorliklarini organishda ham birmuncha istiqbolli ekanligini ham korsatmoqda. Takidlash joizki, Zarafshon vohasi mezolit davri jamoalari moddiy-madaniyati yaqin yillarga qadar deyarli nomalum bolib kelgan edi. Faqatgina, A.V.Vinogradov tomonidan Quyi Zarafshon vohasi shimoliy irmogi Ayoqagitma, Echkiliksoy, Daryosoy vohalaridan tasodifiy tarzda topilgan tosh qurollari toplamlari asosida mezolit jamoalari moddiy madaniyati togrisidagi dastlabki malumotlar mavjud edi. SHuningdek, otgan asr 60-yillari Orta Zarafshon vohasi Qoratepa tog tizmasi shimoliy yon bagrida tadqiq etilgan Sazogon 1 makoni tadqiqotchilar tomonidan mezolit davrining songi bosqichi jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli deb etirof etilgan. SHu muzofatdagi Zamichatosh yodgorligi ham arxeolog T. Grechkina tomonidan mezolit davrining songgi bosqichi bilan yoshlangan. Ushbu mezolit yodgorliklari tadqiqotlari natijalari masalasiga kelganimizda otgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmida Rossiya FA etnografiya Institutining Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi (A.V. Vinogradov), ToshDU geografiya fakulteti (E.D.Mamedov), SamDU arxeologik ekspeditsiyasi (M.J.Djuraqulov) ilmiy xodimlari hamkorlikda Zarafshon daryosining shu vaqtgacha fanda nomalum bolgan CHorbaqti vohasini topishga va undan oltmishdan ortiq mezolit, neolit makonlarini kashf etishga erishganlar. Bu mezolit yodgorliklari materiallari N.U.Xolmatov tomonidan atroflicha organilib, ilmiy muamilaga kiritilgan. Samarqand davlat universiteti arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan Orta Zarafshon vohasi Qoratepa tog tizmasi shimoliy yon bagrida yaqin yillarda Qorakamar gor makoni, Ochilgor makoni pastki madaniy qatlami kashf etilgan. Sazogon 1 yodgorligi materiallari qayta tahlil etilib, mezolit davriga oidligi etirof etilgan. Kishilik tarixi taraqqiyoti tosh davri moddiy madaniyatini organishda tosh davrining yakunlovchi, songgi bosqichi bolmish neolit davrining ham oziga xos orni bor. Neolit( yangi tosh asri) davri esa tosh asrining so`nggi, yakunlovchi bosqichi hisoblanib, mil. avv. 6-4 ming yilliklarni o`z ichiga oladi. Neolit atamasi fanga ingliz arxeologi D.E. Lebbok tomonidan 1865 yilda kiritilgan. Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari moddiy madaniyati. Ozbekiston hududi neolit jamoalari moddiy madaniyatini organishda kaltaminor madaniyatining ham oziga xos orni bor. Nafaqat, Ozbekiston hududi, balki Markaziy Osiyo miqyosida neolit davri jamoalari moddiy madaniyatini organishda Kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari madaniyati ahamiyatli hisoblanadi. Bu madaniyat otgan asrning 30-yillari oxirida taniqli arxeolog S.P.Tolstov tomonidan kashf etilgan bolib, keyingi yillar davomida A.V.Vinogradov tomonidan atroflicha tadqiqot etilgan. Quyi Zarafshon vohasidagi kaltaminor jamoalari madaniyati esa O. Islomov tomonidan organildi. Mazkur tadqiqotlarning korsatishicha, Kaltaminor jamoalari nafaqat Amudaryo etagi Oqchadaryo havzasida, balki qoshni Uzboy, Zarafshon daryosi etaklarining qadimiy ozanlari, Ustyurt, Qizilqumning ichki xududlari, Janubi-Garbiy Qozogiston, Sharqiy Kaspiy, Orol boyi, Balxon hamda Mangishloq sarhadlariga tarqalishib yashashgan va ozlariga xos madaniyat yaratishgan Kaltaminor madaniyatining asosiy yodgorliklari quyidagilar hisoblanadi: Oqchadaryo havzasi. A.V.Vinogradov tomonidan bu xudud atroflicha organilgan va mavjud kaltaminar yodgorliklari 3 xronologik guruhga bolingan: ilk (Jonbass-4, Tolstov, qavat 5, Kunak 19; orta (Jonbass 32, qavat 7, Tojiqazgon va boshq.); songi (Jonbass 5,11, Tojiqazgon 2,3,6,10 va boshq.). Jonbass-4 yodgorligi Oqchadaryo havzasida Jonbasqala yon taqirida joylashgan. 1939 yili S.P.Tolstov tomonidan ochilib, tadqiq etilgan. Yodgorlikdan qimmatli arxeologik manbalar turlicha tosh buyumlar, hayvon, parranda, balik suyak qoldiqlari, sopol buyum parchalari hamda uy-joy qoldiqlari topilib, ahamiyati jihatidan hozirgi kungacha tayanch yodgorlik hisoblanadi. Jumladan, makonda uy-joy qoldigi aniqlanib, qaysiki u 24x17 metrli suyri shaklda umumiy hajmi, olchami 320 metr kvadrat bolgan sinchli, chopkari uy bolib, ortasida katta ochoq, atrofidan esa bir necha mayda ochoqlar ham qoldigi topilib, bu uyda 100-125 kishi, yani ona urug jamoasi yashagan (Tolstov, 1948). Tolstov yodgorligi Oqchadaryo havzasi Jonbasqala yon taqiri janubiy qismida (Jonbass 4 yodgorligi past qismida) joylashgan bolib, 1976 yildan etiboran A.V.Vinogradov tomonidan organilgan Lavlakan-26. Lavlakan botiqligida joylashgan bolib, 1965-72 yillar mobaynida A.V.Vinogradov tomonidan atroflicha organilgan (Vinogradov, Mamedov, 1975). Madaniy qatlamdan arxeologik manbalar topilishi bilan birgalikda uy-joy qoldigi ham aniqlangan. Bu sinchli (chopkari) tarzdagi uy bolib, madaniy qatlam qisman buzilganligi tufayli tolaligicha uning shakli va olchami aniqlanmagan (Vinogradov, Mamedov, 1975, 33-38 betlar). Quyi Zarafshon vohasi. Mavjud uchta qadimiy ozanlar (shimoliy, orta, janubiy)da topilgan ibtidoiy makonlar aksariyatida madaniy qatlam saqlanmagan. Faqatgina Uchahi 131 (Daryosay), Dorbazaqir 1, Dorbazaqir 2 (Mohandaryo-Hojayli) kabi makonlarda madaniy qatlamning yaxshi saqlanganligi bu voha neolit davri moddiy madaniyatini yoritish imkonini berdi: Uchashi-131 Shimoliy ozan tarkibiy qismi bolgan Daryosoyni yuqori oqimida joylashgan bolib, 1968 yili A.V.Vinogradov tomonidan ochilgan. Chorbaqti vohasi yodgorliklari (Chorbaqti 15A, 29,33A, 35,45,47,51,55 va boshq.).- Chorbakti vohasi Daryosoy va Mohandaryo oraligida joylashgan Zarafshon qadimiy ozani bolib, 1978 yilgi kompleks tadqiqotlar asosida aniqlangan (Vinogradov, Mamedov, 1979, 547 b.). 1984 yili Rossiya FA etnologiya instituti XAE, ToshMU geografiya fakulteti, hamda SamDU quyi Zarafshon arxeologik ekspedisiyasi hamkorlikda tadqiqot ishlarini olib borishib 60 dan ortiq mezolit-neolit davri makonlarini topishgan va tadqiq etishganlar. Yodgorliklarning asosiy qismi neolit davriga mansub bolib, madaniy qatlamlari saqlanmagan, joylanishi esa mayda kollar (chokmalar) qirgoqlari bilan bogliq ekan. Bu makonlar oz moddiy madaniyatlari bilan kaltaminor jamoalariga taalluqli ekanligi tadqiqotlarda malum boldi (40 rasm). Qizilqumda amalga oshirilgan eng songgi arxeologik tadqiqotlar natijalari Zarafshon vohasi odamzod tomonidan ilk paleolit(ashel) davridan (Kokayaz 1,2 makonlari) etiboran ozlashtirilganligini korsatdi(Xojanazarov, Sayfullayev, 2001). Takidlash joizki, tosh davri keyingi taraqqiyot bosqichlari barchasida voha odamzod tomonidan istiqomat qilinib, oziga xos ravishda uzluksiz madaniyat yaratilganligi tadqiqotlarda aniqlangan edi: orta paleolit-Qotirbuloq, Zirabuloq; songgi paleolit- Samarqand makoni, Siabcha; mezolit-Chorbaqti makonlari, Sazogon 1, Qorakamar, Zamichatosh; neolit- kaltaminar tarixiy-madaniy jamoalari, sazogon jamoalari madaniyatlari (Toshkenboyev, Suleymanov, 1980;Djurakulov, 1987; Gulyamov, Islamov, Askarov, 1966; Vinogradov, 1981; Djurakulov, Xolmatov, 1991; Xolmatov, 1991, 4-25 betlar; 2000, Oyoqagitma xavzasi sharqiy qismida joylashgan bolib, 1995 - 2005yillari Ozbekiston Polsha (K.SHimchak, M.Xojanazarov), 2005-2012-yillari Ozbekiston-Fransiya (F.Brunet, M.Xojanazarov) xalqaro qoshma arxeologik ekspedisiyalari tomonidan tadqiq etilgan. Tadqiqotlar natijasida katta hajmda arxeologik arxeologik material, tosh, suyak qurollari, zeb-ziynatlar, sopol idish buyumlari, koplab hayvon, parranda, baliq suyaklari, xususan xonakilashtirilgan hayvon suyagi qoldiqlari qolga kiritilgan. YOdgorlik xronologiyasi radiokarbon namunasi analizlari asosida mil. avv. VII-VI ming yilliklar bilan belgilanib, nisbatan qadimiylashtirildi. H.B.Hoshimov yodgorlik tosh industriyasini yangicha yondoshuvda texnik-tipologik jihaidan tahlil etdi. Xonakilashgan hayvon suyaklari asosida kaltaminor jamoalari turmushida chorvachilik xojaligi bolganligi masalasi kotarildi. Sopollari joyitun sopollari bilan qiyoslandi. A.N.Xolmatov tomonidan SHimoliy-SHarqiy Nurota tog tizmasining yon bagirlaridagi soylar daralaridan turkum qoyatosh rasmlarining tadqiqoti amalga oshirildi. Xususan, 2010-2017 yillarda CHorbogsoy, Ilonbuloqsoy, Quduqchasoy, Beklarsoy, Tomchisoy, Goldirotasoy, Boshbuloq, Zobota, SHahidsoy, Toshqorgon, Biybuloqsoy, Potlomasoy, Sulluklisoy, Olmalisoy, Oqchopsoy, Arxarposhsoy, Noqisoy kabi dara va soylarning yon qayirlarida koplab yangi qoyatosh rasmlari aniqlanib, xaritaga olindi va birinchi marotaba fanga kiritildi.

O ‘ zbekiston mezolit- neolit davri yodgorliklarini o ‘ rganilishi va xalqaro hamkorlik

Reja 1.mezolit davri yodgorliklarini o ‘ rganilishi 2 neolit davri yodgorliklarini o ‘ rganilishi 3 mezolit - neolit davri yodgorliklarini o ‘ rganishda xalqaro hamkorlik

Mezolit davrining kishilik tarixi taraqqiyotida mustaqil davr sifatida ajratilishi, tarixiy davr ekanligi borasida mutaxassislar o`rtasida turlicha ilmiy talqinlar mavjudligiga duch kelamiz. Masalan, A.A. Formozov mezolit tipologik jihatdan paleolit davriga nisbatan neolit davriga yaqinroq degan ilmiy qarashni ilgari suradi. A.N. Rogachyev esa mezolitni golotsyen paleoliti, yani epipaleolit, xullas, paleolitga yaqin dyegan fikrni ilgari suradi. A.P. Okladnikov esa bir- biriga nisbatan mustaqil bo`lgan «epipaleolit», va « mezolit» degan terminlarni qo`llashni taklif etadi. « Epipaleolit» deganda bazi mintaqalarda paleolitning so`nggi bosqichlarida mezolit jamoalari moddiy madaniyati kuchliroq sezilganligini etiborga oladi

Obishir madaniyati. Fargona vodiysi mezolit davri jamoalarining moddiy madaniyati otgan asr 50-yillar 2-yarmidan etiboran organila boshlangan. Markaziy Fargona hududida 1958 yili B.S.Gamburg va N.G.Gorbunova, 1963-1964 yillari Zadneprovskiy, keyinchalik 1965 yili esa O.Islomov arxeologik izlanishlar olib borishib, mezolit va neolit davriga oid qiziqarli tosh qurollari toplamini qolga kiritishgan. Katrantov tog tizmasi janubiy yon bagrlaridan 28 ta gor va ongurlar aniqlanib arxeologik xaritaga olingan. O.Islomov 1966-1967- yillar, 1969-1971 va 1973 yillari ObishirI – V gor makonlarida muntazam ravishda qazilma ishlarini amalga oshirgan. YOdgorliklar mezolit davri jamoalari moddiy madaniyatiga tegishli bolib, qolga kiritilgan materiallar asosida O. Islomov Obishir mezolit davri madaniyatini ajratib, ilmiy asoslashga erishgan. O. Islomov Fargona vodiysida ibtidoiy davr moddiy madaniyati atroflicha tadqiq etar ekan, kop yillik tadqiqotlar asosida vodiyning geografik jihatdan xududlarning yani tog mintaqasi ( Sox daryosi vohasi) va past tekislik mintaqasi ( Markaziy Fargona )da turlicha va oziga xos tosh industriyasiga ega bolgan madaniyatlar tarqalganligini .

Qoshilish mezolit makoni. YOdgorlik Toshkent oazisi Bozsuv vohasining Bozsuv kanali chap qirgogida joylashgan ochiq tipdagi yodgorlik hisoblanadi. 1966 yili geologlar tomonidan aniqlangan bolib, 1967 yildan boshlab makonda O.Islomov tadqiqot ishlarini amalga oshirgan.Qazilma jarayonida 3 metr qalinlikkacha bolgan madaniy qatlam qisman buzilgan qatlam bolib chiqdi. Makon arxeologik topilmalar jihatidan ancha kambagal hisoblanib, hammasi bolib 200 dona atrofida tosh buyumlar topilishiga erishilgan. Qolga kiritilgan hayvon suyagi qoldiqlari R.K. Kambaritdinov tomonidan tekshiruvdan otkazilgan va u tomonidan yosh xonakilashgan buqa suyagining aniqlanishiga G.F.Korobkova tomonidan etiroz bolgan. O. Islomov korsatishicha, yodgorlik tosh industriyasi uchirindili- payraqali industriya hisoblanadi

O'xshashlar

O‘zbekiston bronza davri yodgorliklarining o‘rganilishi va xalqaro hamkorlik
Mezolit va neolit davri
Mezolit va neolit davri ornamitlari
O‘ZBEKISTONNING ILK O‘RTA ASRLAT DAVRI YODGORLIKLARINI O‘RGANOSHDA XALQARO HAMKORLIK
O‘zbekistonda antik davr yodgorliklarining o‘rganilishi va xalqaro hamkorlik